اتامىز قازاق «ءتۇس – تۇلكىنىڭ بوعى» دەسە، قازىرگى عىلىم «ءتۇس – وي، قيال پروسەسىنىڭ ۇيقى كەزىندەگى ەنجار بەينەسى» دەپ قارايدى. ءبىراق بۇعان يلانايىن دەسەڭ، كەيدە شىم-شىتىرىق ءتۇس كورىپ، ەرتەسى ويىڭدا ەلەسىنەن باسقا ەشتەڭەسى قالماسا؛ كەيدە ويلاماعان، ساناڭا ساياسى دا تۇسپەگەن ىستەردى تۇسىڭدە كورىپ تاڭ-تاماشا بولىپ، تۇسىنە الماي جۇرگەنىڭدە كۇتپەگەن جەردەن وڭىڭدە قايتالايتىنى قالاي؟! دەمەك، تۇستە سىر بار. ادامزات قانشالىقتى دامىسا دا، ءالى تالاي ءتىلسىمنىڭ تەگىنە جەتىپ، تەرەڭىنە سۇڭگىپ، تۇبەسەلى تۇسىنگەن جوق. ماسەلەن: گەن ينجەنەرياسىنىڭ سىرى، ادامزاتتىڭ تەگى تۋرالى تالاس-تارتىس، باسقا پلانەتا ادامدارى، ت.ب. تاڭعاجايىپ سىرلار ءالى دە تولىق شەشىم تاپپاعان تالاستى تاقىرىپ. سول سياقتى ءتۇس تە ميىمىزداعى كىشكەنتاي قۇبىلىس بولعانىمەن، ول ءبىزدىڭ ويلاعانىمىزدان، ءبىزدىڭ تانىم-تۇسىنىگىمىزدەن الدە قايدا كۇردەلى. بىلايشا ايتقاندا، ءبىز مالدانىپ كەلگەن «ءتۇس – وي، قيال پروسەسىنىڭ ۇيقى كەزىندەگى ەنجار بەينەسى» دەگەن تۇجىرىم تەك ءتۇس تۇسىندىرمەسىنىڭ ءبىر تارماعى ءتارىزدى.
ءتۇس جانە ءتۇستىڭ جورۋى تۋرالى الەمدەگى حالىقتاردا ءار ءتۇرلى ايتىلىم بار. ءار حالىقتا ءتۇستىڭ جورۋى تۋرالى ءار ءتۇرلى ايتىلىمنىڭ بولۋى سول ۇلتتاردىڭ ادەت-عۇرىپ، سالت-سانا، تۇرمس-تىرشىلىگىمەن قاتىستى. ءتىپتى، جاساعان ورتانىڭ دا، ءداۋىردىڭ دە تۇسكە بولعان ىقپالى ەرەكشە كۇشتى. بىلايشا ايتقاندا، ءتۇستىڭ ءبىر شەتى شىنايى تۇرمىسقا تىرەلىپ جاتادى. ماسەلەن: افريكالىق شاباشتاردىڭ قازاق ۇلتى سياقتى ءجۇن ساباپ، كيگىز باسىپ نەمەسە سابا ءپىسىپ، ىركىت ءىشۋى، ياكي قازاقتاردىڭ بامبۋك ساۋىپ، ءپىل ءمىنىپ ءتۇس كورۋى ەكىتالاي. سوندىقتان دا ءتۇس جانە ءتۇستىڭ جورۋىندا ايقىن پارىقتىڭ بولۋى ابدەن ورىندى. وسى تۇرعىدان العاندا، ءبىر ۇلتتىڭ ءتۇس جورۋى مەن تۇسكە بولعان تانىمى دا ۇقسامايدى.
قازاق حالقىنىڭ دا ءتۇس تۋرالى تۇيگەنى، جورۋى جونىندە جيعانى مول. ايتالىق، قازاق ادەبيەتىنىڭ قوماقتى قازىناسى قيال-عاجايىپ ەرتەگىلەر مەن قيسالارىندا تۇسكە قاتىستى تولىپ جاتقان دەرەكتەر بار. ءتىپتى، ارىعا بارماي-اق بەرىتىندەگى بوگەنايى بولەك، تارپى بۇزىلماعان تاريحي دەرەكتەرگە دەن قويىپ، ىشكەرىلەي ۇڭىلەر بولساق، حالقىمىز ءتۇستى ەشقاشان «وي، قيال پروسەسىنىڭ ۇيقى كەزىندەگى ەنجار بەينەسى» عانا دەپ قاراماعاندىعى انىق اڭعارىلادى. ماسەلەن: حالقىمىز تۇنىق سۋدى باقىتتىڭ، لاي سۋدى سور، ازاپتىڭ؛ تاۋدى مارتەبەنىڭ، جىلقىنى سۋىقتىڭ نىشانى دەپ قاراپ، كۇندەلىك تۇرمىستان تاڭعاجايىپ تابيعات دۇنيەسىنە دەيىنگى كۇللى تىرشىلىكتىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى بارلىق بولمىستىڭ تۇستەگى نىشانىن نازاردان قاعىس قالتىرماعان. ءتۇس جورىعاندا وعان ەرەكشە دەن قويىپ، كورگەن ءتۇستى ءار قاشان جاقسىعا جورۋدى، جامان ءتۇس كورسە ەشكىمگە ايتپاي، ورازاسىن اشپاي تۇرىپ ساداقا بەرۋدى دىتتەيدى. تال تۇستە جانە تۇندە ءتۇس ايتپايدى ءارى جورىمايدى دەپ قاراعان. بۇعان قاراعاندا حالقىمىز ەجەلدەن تارتىپ ءتۇستى ايرىقشا ءتۇسىنىپ، وعان بەلگىلى عىلمي نەگىزدە قاراعان. حالقىمىزدىڭ ءتۇس جونىندەگى وسى كوزعاراستارىن جيناقتاي كەلىپ، ءبىز قازاق حالقىنىڭ «ۇلتتىق» ءتۇسى جونىندەگى تانىمىن؛
- ساۋە (بولجامدى) ءتۇس،
- فيزيولوگيالىق ءتۇس،
- وي، قيالدىڭ بەينەسى، -دەپ ءۇش ۇلكەن تۇرگە جيناقتاۋدى ءجون سانادىق.
ساۋە − ايان دەپ تە اتالادى (جىندارى يەسىنە ايان بەردى). بۇل ءسوزدى «ساۋەگەي» سوزىمەن بايلانىستىرا ويلايتىن بولساق (ساۋەگەي − الدىن الا بولجاي الاتىن، كورىپكەلى بار «اۋليە»، «قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى، 339-بەت) ءبىز نەگىزگە الىپ وتىرعان «الدىن الا ءبىلۋ» دەگەن ماعىنادان تىم الشاق كەتپەيدى. دەمەك، كەيبىر ىستەردىڭ الدىن الا تۇسكە ەنىپ، سوڭى شىندىققا اينالۋى مويىنداۋعا تاتيتىن شىنايى بولمىس. ماسەلەن: «ماحامبەت ولەرىنەن بۇرىن اينالاسىندارعا ءوزىنىڭ جان شوشىرلىق سۇمدىق ءتۇس كورگەنىن، تۇسىندە يىعىنان ءۇزىلىپ تۇسكەن ءوز باسى وزىنە قوشتاسىپ، جىلاپ تۇرعانىن اڭگىمەلەگەن» دەگەن اڭىز ەل ەسىنەن ءالى كوتەرىلمەسە كەرەك. بۇل اراداعى ءتۇس پەن وقىس كەلگەن ءولىمدى دولايلاستىرۋعا كەلىسپەسەك تە، ءبىراق وسى وقيعا مەن ءتۇس اراسىنداعى قيسىن ءبىزدىڭ جوعارىداعى ويىمىزدى ونان ارى بەكىتە تۇسەدى. ەندى بۇعان «ەر جانىبەك» رومانداعى (اۆتورى: ءشامىس قۇمار ۇلى) جانىبەك باتىردىڭ عالدان سەرەنمەن جەكپە-جەككە شىعاردان بۇرىنعى كورگەن ءتۇسىن جانە ونى ابىلايدىڭ جورۋىن، اتاقتى سىبىزعىشى اقىمجاننىڭ ءتۇسىن، نەمىس حيميگى اۆگۋست كەكۋلەنىڭ بەنزول مولەكۋلاسىنىڭ فورمۋلاسىن تاپقىرلاعان كەزدە كورگەن ءتۇسىن بىرلەستىرە ويلاساق، ءتۇس پەن شىنايى بولمىس اراسىنداعى جاقىندىققا، ءتۇستىڭ الدىن الا بەلگىلى ءبىر بولمىستان حابار بەرەتىنىنە مويىنسال بولماي تۇرا المايسىز. يسلام دىنىندە دە تۇسكە ەرەكشە دەن قويىپ، ءتۇس كورۋدى «پايعامبارلىقتىڭ ءبىر بولىگى» دەپ قاراعان ءارى ونى «ساليحالى ءتۇسى» ياعني راحماني ءتۇس (ماعىنالى ءتۇس)، ءشايتاني ءتۇس، قيالي ءتۇس دەپ ۇشكە بولگەن. باقساق، بۇل سىلتەمەلەر دە قازاق حالقىنىڭ ءتۇس تۋرالى تۇسىنىك، سىلتەمەسىنەن الشاق ەمەس، ءتىپتى، ۇندەسىپ جاتىر.
فيزيولوگيالىق ءتۇس – ادام دەنەسىندەگى فيزيولوگيالىق وزگەرىستىڭ (اۋرۋدىڭ، قاجەتسىنۋدىڭ، ت.ب.) ۇلكەن ميعا جولداعان ينفورماسياسى.
قازىرگى مەديسينا عىلىمى ءتۇستى ۇلكەن ميداعى نەرۆتەردىڭ ۇيقىداعى كەزدەگى قيمىلى دەپ ءتۇسىندىرىپ، ونى فيزيولوگيالىق جانە پاتولوگيالىق ءتۇس دەپ ەكىگە ايىرادى. ءدال وسى اراداعى پاتولوگيالىق ءتۇس دەنەدەگى وزگەرىستەر مەن اۋرۋ بەلگىلەرىن بىلدىرەتىن ىشكى ينفورماسيا.
ادام ۇيىقتاعان كەزدە بۇكىل دەنە دەم الۋ باسقىشىندا بولىپ ۇلكەن مي تىنىشتالا باستايدى دا، اۋرۋدىڭ ەڭ العاشقى بەلگىسى ءالسىز تىتىركەندىرۋ تۋدىرىپ، ونى مي جۇيەسىنە جەتكىزەدى. مىنە بۇل ءتۇستىڭ اۋرۋدان الدىن الا بەلگى بەرۋىندەگى ەڭ نەگىزگى سەبەپ. بۇل تۋرالى زەرتتەۋ جۇرگىزگەن سوۆەت وداعى عالىمدارى دا ءتۇستىڭ اۋرۋدان يشارات بەرە الاتىنىنا يلانا كەلىپ، تۇستەگى اۋرۋ وزگەرىسى ەڭ از بولعاندا بىرنەشە كۇننەن كەيىن بەلەڭ بەرەدى دەپ قورىتىندى شىعارعان. ال حالقىمىزدىڭ بۇل جاعىنداعى كوزقاراسىنا كەلسەك تۇستەگى كورىنگەن زاتتار مەن بولمىستاردى ادام دەنەسىندەگى وزگەرىس ىقپالىنا بەيىمدەي ويلاستىرادى. ماسەلەن: تۇسىڭدە كيەلى ەرمەنى مول جەردە ياكي كيەلى ەرمەن جۇلىپ جۇرسەڭ اسقازاندا اقاۋ بارلىعىن؛ سۋ كەشىپ ياكي سۋىق رايلى زاتتاردى كورسەڭ ادام دەنەسىندەگى سۋىقتىڭ اسقىنعانىن؛ تۇسىڭدە سويلەي الماي، ءۇنىڭ شىقپاي نە قول-اياعىڭدى قوزعاي الماي قارا باسقان ءتۇس كورسەڭ تىنىس جولىندا، ءتۇرلى بەزدەردە وزگەرىس بولعانىن ۇعىندىرادى. بۇدان سىرت، ادامنىڭ وسىپ-جەتىلۋ بارىسىنداعى ءتۇرلى جىنىسقا قاتىستى تۇستەردىڭ ادام دەنەسىندەگى فيزيولوگيالىق وزگەرىستىڭ (جەتىلۋدىڭ) ىقپالىنان ەكەنى كىم-كىمگە دە ايان. دەمەك، ءتۇستىڭ فيزيولوگيالىق اسەرىن (اۋرۋدان بەلگى بەرەتىنىن) مۇلدە جوققا شىعارۋعا كەلمەيدى. سەبەبى بۇل كونەقاراس پەن جاڭا مەديسينالىق زەرتتەۋدىڭ ءوزارا ۇشتاستىرلا جاسالعان شەشىمى.
وي، قيالدىڭ بەينەسى – «وي، قيال پروسەسىنىڭ ۇيقى كەزىندەگى ەنجار كورىنسى». ءبىز سوڭعى كەزدە تۇسكە عىلمي تۇرعىدان قارامادىق، تۇسكە سەنۋدى، ءتۇس جورۋدى كونەلىككە تەلىپ، جاڭاشا تۇرعىدان «وي-قيالدىڭ تۋىندىسى» دەپ عانا تۇسىندىك ءارى ونى ءتۇستىڭ بارلىق بالاماسىنا اينالدىردىق. الايدا، ءقازىر قوعام العا باستى. عىلىم-تەحنيكا دامىدى. بۇرىن بۇرىس دەپ قاراعان نارسەلەرىمىزگە قايتادان عىلىمي تۇرعىدان ۇڭىلە باستادىق. ماسەلەن: بۇرىن التىنشى تۇيسىكتى عىلىم جوققا شىعارسا، ال ءقازىر التىنشى تۇيسىك بىزگە جات ەمەس... سول سياقتى تۇسكە عىلمي تۇجىرىم جاساۋدا دا جاڭا بەتالىس بەلەڭ بەردى. ماسەلەن: ءتۇستى ارناۋلى زەرتتەگەن اۆستراليالىق عالىم فرويدتىڭ ءداۋىر بولگىشتىك شىعارماسى «ءتۇس جورۋ» ءار ۇلت تىلدەرىنە اۋدارىلىپ، ءار ۇلت، ءار ەل وقىرماندارىنا ۇسىنىلدى. وسىدان تولقىن العان ءبىر ءبولىم زەرتتەرمەندەر دە ءتۇس تۋرالى ارناۋلى ىزدەنۋىن باستادى.
ادام كۇندىز (وياۋ كەزدە) سان ساناقسىز ويلاردى ويلايدى، قيالدايدى. ال ۇيقىعا كەتكەندە ءبىر ءبولىم نەرۆ جۇيەسى كۇندىزگى قاربالاستىقتان دەرەۋ تىنىعا الماي تاعى دا قاربالاس جۇمىس ىستەي بەرەدى دە، بۇل بولشەك ينفورماسيالار ۇلكەن مىيعا جەتكەندە شىم-شىتىرىق، باسى بار، اياعى جوق تۇسكە اينالىپ، كۇندىزگى ءىسىمىز بەن ءتۇسىمىز جالعاسىپ كەتكەن سياقتانادى. مىنە بۇل ءدال كۇندىزگى ويدىڭ ميداعى كولەڭكەسى. ال بۇعان مەديسينا ماماندارى «نەرۆ السىزدىگىنىڭ بەينەسى» دەپ كەسىم ايتادى. مەيلى قالاي ايتساق تا، بەلگىلى ماننەن العاندا، ءتۇستىڭ كۇندىزگى وي-قيالمەن بايلانىسى بار كەزدەرى كوپ، بۇنى ەشقاشان جوققا شىعارۋعا كەلمەيدى. بارلىق ادام ءتۇس كورەدى. ءتىپتى، عالىمداردىڭ بايقاۋىنشا بوبەكتەر دە ءتۇس كورەدى ەكەن. ويتكەنى ءتۇس مي جۇيەسىنەن تارقالعان ءبىر ءتۇرلى ينفورماسيا، ول ادامداردىڭ اڭساعان ارمانى، ويلاعان ويى، ىستەگەن ءىسى، سونداي-اق فيزيولوگيالىق وزگەرىسى جانە سانادان تىسقارى ءبىر كۇشتىڭ ىقپالىنان تۋىندايدى دا، ونى ءتۇسىنۋ، تەگىنە جەتۋ ءبىر شاما قيىنعا سوعادى. سوندىقتان ءتۇستى زەرتتەۋدىڭ مازمۇن اياسى، شارپيتىن كولەمى پسيحولوگيا، فيلوسوفيا، فيزيولوگيا، بيولوگيا، حيميا، ت.ب. عىلىمدارعا دەيىن ۇلاسادى. بۇدان ءبىز ءتۇستى زەرتتەۋدىڭ ءبىر شاما قيىن ماسەلە ەكەندىگىن بايقايمىز. الايدا، ءتۇس تۋرالى زەرتتەۋ جۇرگىزگەن مامانداردىڭ كوبى «كۇندەردىڭ كۇنىندە ادامزات ءتۇستىڭ سىرىن بۇكىلدەي اشۋى جانە ونى بەلگىلى دارەجەدە كونترولداي الۋى دا مۇمكىن» دەپ ەسەپتەيدى.
قالياكبار ۇسەمحان ۇلى
6alash ۇسىنادى
