ءتۇس
قاراعايدىڭ تۇبىندە ۇيىقتاپ جاتىر ەدىم، ءبىر شال كەلىپ ءتۇرتىپ وياتتى. «تۇر، بالا، جازۋىڭدى جاز. قاراعايدىڭ تۇبىنە ۇيىقتاپ قالاتىن ادەتىڭدى ءالى قويماعانسىڭ با؟» دەپ قارىق-قارىق كۇلدى. جىعا تاني الماعانىممەن، داۋىسى تانىس سياقتى. تەڭدىك ەكەن دەپ باسىمدى جاستىقتان جۇلىپ الدىم. ويانسام قاراعايدىڭ تۇبىندە ەمەس، ءوز ۇيىمدە، ءوز توسەگىمدە جاتىرمىن. جان جاعىما قارادىم. ءۇيدىڭ ءىشى الا-كولەڭكە. ارقانىڭ اقپانداعى ەرىنشەك تاڭى ەندى اتىپ كەلەدى ەكەن. جىلى توسەكتى قيماي قايتا جانتايعانىممەن، ۇيقىم شايداي اشىلىپ كەتتى.
«جاڭاعى شال كىم بولدى ەكەن؟» دەپ ويلاپ جاتىرمىن. تەڭدىك ەمەس، ءبىراق داۋىسى تانىس ادامدى تاني الماعانىم قالاي؟ «قاراعايدىڭ تۇبىنە ۇيىقتاپ قالاتىن ادەتىڭدى ءالى قويماعانسىڭ با؟» دەيدى، ءيا؟ مەنىڭ قاراعايدىڭ تۇبىندە ۇيىقتايتىنىمدى قايدان بىلەدى؟ ەسىمە ساپ ەتە ءتۇستى. جابەي اتا، جابەي اتا عوي جاڭاعى شال.
40 جىلدىڭ الدىنداعى شال، الدە قاشان باقيلىق بولىپ، سوناۋ بوعدا تاۋىنىڭ ەتەگىنىڭ قارا توپىراعىن جامىلىپ جاتقان اقساقالدىڭ ارقانىڭ توسىندە، 3000 شاقىرىم الىستا جاتقان مەنىڭ تۇسىمە ەنىپ، بالا كۇنىمدى ەسكە سالعانىنا قايران قالدىم.
ءبىزدىڭ اۋىلدا جابەيدى تانىمايتىن ادام جوق. قاشان كورسەڭ، ۇستىنە سىرمالى ۇزىن شاپان كيىپ، بەلىن ءجىپ بەلبەۋمەن شارت بايلاپ الاتىن ول اياداي اۋىلدى قاق جارىپ، قارا تاۋدىڭ ەتەگىنە ءسىڭىپ جوق بولاتىن قارا جولمەن ورلەپ- قۇلداسا، بۇكىل اۋىلدىڭ ءيتى ءۇرىپ قويا بەرەتىن. ءبىراق قانداي قاباعان يت تە ونى قاپقان ەمەس. ارسىلداپ اتىلىپ بارادى دا، «يە، جابەي ەكەن عوي» دەگەندەي، قىڭسىلاپ، قۇيرىعىن بۇلاڭداتىپ كەرى قايتاتىن. جارىقتىق دۇرىستاپ كيىم دە كيمەيتىن، بالالارى «ەلدەن ۇيات بولادى» دەپ ۇيدەن جاڭا كيىم كيگىزىپ جىبەرسە، بىلاي شىعا ونى شەشىپ، جول شەتىندەگى قاراعايلاردىڭ بۇتاعىنا ءىلىپ كەتەتىن.
جابەيدىڭ قانداي اسىعىس جۇمىسقا كەتىپ بارا جاتسا دا جولدىڭ تاسىن تەرىپ جۇرەتىن ءبىر ادەتى بار. ول تۋرالى ەل اۋزىندا ءار ءتۇرلى اڭگىمەلەر ايتىلادى.
جابەي اتانىڭ ءبىر كوزى سوقىر ما، جوق پا، ول جاعىن مەن انىق بىلمەيمىن، ءبىراق جۇرت اراسىندا «جابەيگە قىدىر كەزىككەن» دەپ باستالاتىن مىناداي ءبىر اڭگىمە ەسىمدە قالىپتى.
جابەيدىڭ جاستاۋ كەزى ەكەن، جايلاۋدان الدە كىمنىڭ مالىنا ەرىپ كەتكەن لاقتى ەشكىسىن جەتەكتەپ كەلە جاتسا، ءبىر اقساقالدى شال كەزدەسىپتى. ەكىنتى مەن اقشامنىڭ اراسىندا كەزدەسكەن الگى اقساقال جابەيمەن ءبىراز اڭگىمەلەسىپ، كەتەرىندە «بالام، كوگەن الاسىڭ با، كىتاپ الاسىڭ با؟» دەسە، ونسىزدا لاقتى ەشكىسىن ازەر سۇيرەپ كەلە جاتقان جابەي «ەكەۋىن دە المايمىن، ءوزىم لاقتى ەشكىمدى جۇرگىزە الماي ءجۇرىپ ونى نە قىلام» دەپ قىرسىپتى. «سولاي ما؟» دەپ كەڭكىلدەپ ءبىر كۇلىپ العان اقساقال، «ەندەشە ەتەگىڭدى توس، مىنادان ءبىراز سالىپ بەرەيىن» دەپتى دە، قولىنداعى اق تاياعىن جونىپ، جابەيدىڭ ەتەگىن جوڭقاعا تولتىرىپ جولعا ساپتى. ءبىراق جابەي از جۇرگەن سوڭ، ەشكىسىن جۇرگىزە الماي، «ءوزىم قينالىپ كەلە جاتقاندا، قايداعى ءبىر شالدىڭ تاياعىنىڭ جوڭقاسىن كوتەرىپ جىندى بولدىم با» دەپ جول شەتىنە توگىپ كەتىپتى. ەرتەسى تاڭەرتەڭ جابەي وزەن سۋعا بەتىن جۋىپ وتىرعاندا، كوزى اعىپ الاقانىنا ءتۇسىپتى. ال ەتەگىنە جابىسىپ كەلگەن تاياقتىڭ جوڭقاسى التىنعا اينالىپ، جىلت-جىلىت ەتىپ جارقىراپ تۇر ەكەن دەيدى... ونى ەستىگەندە ءبىز «ءاي، جابەي اتا جوڭقانى توكپەگەن بولسا، شىرىگەن باي بولار ەدى» دەپ تامساناتىنبىز. ءبىراق بۇل شىن با، ەل ءوزى جاساپ العان وتىرىك پە ول جاعى بەيمالىم. دەگەنمەن، سول ءبىر قاراپايىم قازاقتىڭ قارا شالىنىڭ بويىندا ءبىر قاسيەت بار ەكەنىنە ءوز باسىم مۇلدە ءشۇبالانبايمىن.
جابەي اتا بىرەۋدىڭ ۇيىنە باس سۇعىپ، ءدام تاتقان جان ەمەس. ءبىر جىلى ءبىزدىڭ ءۇي قىزىلقاراعايدىڭ ەتەگىندەگى پانتىلگەن جازىعىندا جابەي اتانىڭ ۇيىمەن كورشى وتىردى. شەشەمنىڭ ايتۋىنشا سول كىسىنى ۇيگە كىرىپ شاي ءىشىڭىز دەپ تالاي شاقىرسا دا، «ەرتەڭ ىشەم بالام» دەپ كەتىپ قالادى ەكەن. وسىلايشا ءبىر جاز كورشى وتىرعاندا جابەي اتا ۇيگە كىرىپ، كەسەنىڭ شەتىنە ەرنىن تيگىزىپ، ءدام اۋىز تيمەپتى. مەنىڭ قاراعايدىڭ تۇبىندە ۇيىقتاپ قالاتىنىم دا سول كەز.
ول كەزدە ءبىزدىڭ ءۇي ەشكى باعاتىن. ارقىراعان اق وزەن قاق جارىپ اعاتىن ەكى تاۋدىڭ اراسىنداعى ورماندى القاپتا تاستان-تاسقا سەكىرگەن ەشكىنى باعۋ دا وڭاي ەمەس. اكەم مەن شەشەم كۇنى بويى سول ەشكىنىڭ ارتىندا. مەنەن بەس جاس ۇلكەن اعام دا ۇلكەن قولعانات، ول دا مالدىڭ ءبىر شەتىنە شىعىسادى. ەشكى قۋىپ ءجۇرىپ بالا كوتەرىپ جۇرەتىن ەمەس، 2-3 جاس شاماسىنداعى ماعان قارايتىن ەشكىم بولماعان سوڭ، انام مەنى قولىما ناندى ۇستاتىپ، جۇكاياقتىڭ الدىنا بايلاپ كەتەدى ەكەن. سول كەزدە ءجىپتىڭ بايلاۋىن شەشەتىن مي دا جوق بولعانى عوي، كيىز ءۇيدىڭ ىرگەسىنەن جولدان ارى، بەرى وتكەندەرگە «الگى قارا قاتىن مەنى بايلاپ كەتتى، مەنى شەشىپ جىبەرىڭدەرشى» دەپ اۋزىمنان سۋ اعىپ ايقايلاپ وتىرادى ەكەنمىن. ەگەر الدا-جالدا بىرەۋ ماعان جانى اشىپ، شەشىپ جىبەرسە، ەسىكتىڭ الدىندا جاتقان كىر جۋاتىن جۋان ءداۋ تەمىر ەلەگەندى(لەگەندى ءبىزدىڭ جاقتا سولاي اتايدى) سۇيرەتىپ، قاراعايدىڭ ىشىنە كىرىپ كەتەدى ەكەنمىن. نەگە ولاي ىستەيتىنىم، نە ءۇشىن دالاعا قاشاتىنىم ەسىمدە جوق، ءبىراق سول تەمىر ەلەگەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوز الدىمدا. ەلەگەندى سۇيرەپ قاراعايدىڭ ىشىنە كىرىپ كەتكەندە بار ىستەيتىن جۇمىسىم، بوپىرى قالىڭ ءنان قاراعايدى تاۋىپ الادى ەكەنمىن دە، سونىڭ تۇبىنە بارىپ، اياقتاعى بايپاقتان تارتىپ، بارلىق كيمىمدى شەشىپ، ەلەگەننىڭ ىشىنە سالىپ، قاراعايدىڭ تامىرىن جاستانىپ، شالقادان ءتۇسىپ، تىر جالاڭاش ۇيىقتاپ قالادى ەكەنمىن. مەن ءدال سولاي قارايدىڭ تۇبىندە ۇيقتاپ جاتقان جەرىمنەن جابەي اتا دا تالاي رەت تاۋىپ اكەلىپتى. تۇسىمدە «قاراعايدىڭ تۇبىنە ۇيىقتاپ قالاتىن ادەتىڭدى ءالى قويماعانسىڭ با؟» دەپ قارىق-قارىق كۇلىپ تۇرعان سەبەبى وسى. اكەم مەن شەشەم دە كەشكە دەيىن ەشكى قايرىپ شارشاپ كەلگەندە «شەشىلىپ» كەتكەن مەنى قاراعاي ارالاپ تالاي ىزدەپتى. ءبىر ءتاۋىرى ەلەگەننىڭ سۇيرەگەن ىزىمەن مەنى تەز تاۋىپ الادى ەكەن. وتكەندە 2 جاسار بالامدى قاراي تۇراتىن ادام تاپپاي، جۇمىستان قالاتىن بولعاندا، شەشەم سياقتى مەن دە ۇلىمدى بايلاپ كەتسەم قايتەدى دەپ ءبىر ويلادىم دا، جىپكە بۋىنىپ ءولىپ قالا ما دەپ قورىقتىم...
جابەي اتانىڭ ءتىرى كەزىندە ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ جولدارىندا كولدەنەڭ تاس جاتپايتىن. قىزىل قورىم تاستىڭ ەتەگىندەگى ات جولدىڭ شەتىندە جابەي اتا تەرگەن تاستار قىزدىڭ جيعان جۇگىندەي بەرتىنگە دەيىن جيناۋلى تۇراتىن.
«بوتاش دەگەن قىزى ايتتى» دەپ شەشەم ايتادى. اڭعارى سول بىزبەن كورشى وتىرعان كەزى بولسا كەرەك، كەشكى اس كەزىندە جابەي اتا ۇيگە كىرمەي تاعى دا جولدىڭ تاسىن تەرىپ كەتىپتى. سودان قىزى بوتاش تاماققا شاقىرا بارعاندا جابەي اتا جولدا جاتقان ءبىر جالپاق تاستى كوتەرىپ جولدىڭ شەتىنە قاراي بەتتەگەندە تاستا قىزىل-جاسىل ساعىم ويناپ، جارقىلداپ كەتتى دەيدى. ارتىنان باسپالاپ كەلىپ قاراپ تۇرعان بوتاش: «اتا، اتا انا تاس نەگە جارقىلداپ كەتتى؟» دەسە، ارتىنا جالت قاراعان جابەي اتا قارق-قارق كۇلىپ، تاستى جولدىڭ شەتىنە تاستاي سالىپ، «ەشتەڭە، ەشتەڭە دە ەمەس، ءجۇر ۇيگە كەتتىك» دەپ جاۋاپ بەرمەي قويىپتى.
جابەي اتانىڭ جامليقا دەگەن جالعىز ۇلى بار. تاۋدىڭ ىشىندە، ورمان اراسىندا جاپادان جالعىز ءجۇرىپ، «كاۋكەن ەي، بوتاش ەي، جۋشىك وۋ (جامليحانى سولاي اتايتىن)، و، و-و، قۇلىندارىم سول. حا، حا» دەپ ايقايلاپ، قارقىلداپ كۇلىپ جۇرەتىن جابەي اتانىڭ سول جالعىز ۇلى توي جاساعاندا قۋانعانىن كورسەڭ. مەن ول كەزدە ءبىرىنشى سىنىپ وقيتىن كەزىم. وقۋدان كەلىپ، اپامنىڭ ۇيىندە شاي ءىشىپ وتىر ەدىم، «ءاي، قاديشا بارسىڭ با، شىق بەرى» دەپ بىرەۋ ايقاي سالدى. جۇگىرىپ شىقسام، جابەي اتا ەكەن، جالباس ۇلكەن قارا اتتىڭ ۇستىندە ەرگە جانباستاي وتىرىپ، قامشىنىڭ سابىمەن ءبۇيىرىن تايانىپ تۇر ەكەن.
-امانسىڭ با قاديشا، مەنىڭ جۋشىگىم كەلىنشەك العالى جاتىر. سارسەنبى كۇنى توي جاسايمىن، سوعان بۇكىل ەلدى تويعا شاقىرىپ ءجۇرمىن. ەل قۇساپ ءبىر جاپىراق قاعاز جىبەرمەي، ءوزىم شاقىرىپ كەلدىم. بالالارىڭدى ەرتىپ قالماي بار، احا، حا، حا،- دەپ قارقىلداپ كۇلىپ الىپ، اتىن ۇرىپ جىبەرىپ كورشىنىڭ ۇيىنە قاراي بەتتەدى. اپام دا «اتتان ءتۇسىپ شاي ءىش، شاي دايىن» دەپ ەدى، جارىقتىق «ەرتەڭ ىشەم قاديشا، ەرتەڭ» دەپ قارىق -قارىق كۇلىپ شابا جونەلدى.
سارسەنبى كۇنى مەن وقۋعا كەتتىم دە تويعا بارا العام جوق، اپام باردى. كەيىن ەستىسەم، جابەي اتا توي كۇنى ءۇيدىڭ ماڭىنداعى تەرەكتەردىڭ باسىنا جامان-جۇتىق ەسكى كيىمدەردى سامالاداي سامسىتىپ ءىلىپ تاستاپتى دەپ ەل كۇلىپ ءجۇردى. ءسويتىپ، ول مەنىڭ جابەي اتانى سوڭعى رەت كورۋىم بولدى. قاشان قايتىس بولعانىن دا بىلمەيمىن، اكەسى قايتىس بولعاندا قىزى قاتيپا:
ەسىكتىڭ الدى بالدىرعان،
جولاۋشى اتىن شالدىرعان.
يماندى بولعىر اكەم-اۋ،
تاۋ-تاسقا ۇلگى قالدىرعان،- دەپ جوقتاۋ ايتىپتى دەپ جۇرەتىن...
مىنە، قۇدايدىڭ قۇدىرەتىن كورمەيسىڭ بە، 40 جىل كورمەگەن جابەي اتانى 3000 شاقىرىم الىستا جاتىپ، تۇسىمدە كوردىم... قارق-قارىق كۇلەدى مارقۇم...
تەڭدىك تە قىزىق ادام. «تەڭدىك كەلە جاتىر» دەسە، ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ بالالارى جانىن قويارعا جەر تاپپاي قاتتى قورقاتىن. بالا كوردى بولدى، «قۇلاعىڭدى كەسىپ الايىن با؟» دەپ تاپ بەرەتىن ونىڭ ءتۇرى ءبىز قۇرالىپتاس سۋ جۇرەكتەرگە ەرەكشە قورقىنىشتى كورىنەتىن. بۇتىنا بالاعىن سىرتىنا قايىرعان اق تەرى شالبار كيىپ، باسىنا اق شىت بايلايتىن ونىڭ بەتىندەگى اجىمدارى دا ايعىز-ايعىز ەدى. سىعىرايعان كوزدەرىن جۇمىپ، بەتىن تىرجيتىپ تاپ بەرگەندە بالا بىتكەن بەزىپ جوعالاتىن. كەيدە ءبىزدىڭ مەكتەپتە كەنىت كوميتەتىنىڭ جينالىسى اشىلادى. وعان كوبىندە اۋىلدىڭ ەر ازاماتتارى جينالادى. سولارمەن ەرىپ تەڭدىك تە كەلدى. ءبىراق ونىڭ قاقپادان كىرگەنىن ساباق وقىپ جاتقان بالالاردىڭ بىرەۋىنىڭ كوزى شالسا ءبىتتى، تۇلەن تۇرتكەندەي ءتۇپ قوتارىلىپ، ءمۇعالىمدى باسىپ، جانشىپ، ۇلگەرگەنىمىز ەسىكتەن، ۇلگەرگەنىمىز تەرەزەدەن سەكىرىپ، مەكتەپتىڭ قاسىنداعى توبەگە قاراي قاشاتىنبىز. ءوتىپ تۇرعان ساباعىنىڭ اياقسىز قالعانىنا ىزا بولعان وقىتۋشىلار كەيدە تەڭدىككە ۇرسىپ، «بالالاردى قورقىتپاي تەزىرەك ىشكە كىرىپ كەتىڭىزشى» دەسە دە، ونى تىڭدايتىن تەڭدىك جوق، توبەنىڭ ۇستىندە ايۋ كورگەندەي ادىرايىپ تۇرعان توپتى بالاعا تاپ-تاپ بەرىپ قوياتىن. تەڭدىكتەن بالالار نەگە قاشادى؟ بالالار نەگە قورقادى؟ ول جاعىن مەن جاقسى تۇسىنبەيمىن. ايتەۋىر ءوز باسىم، تەڭدىكتى كورسەم، اياق-قولىم دىرىلدەپ قاشۋدىڭ امالىن ىزدەيمىن. بالا كۇنىمدى قويىپ، اقىل-ەسىم كىرىپ، جۇرەك توقتاتقان كەزىمدە دە تەڭدىكتىڭ قاسىنا جولاعان ەمەسپىن. ونىڭ شىن اتى تاقىر ەكەنىن، تەڭدىك دەگەن اتتى «تەڭدىككە جەتكىزەمىز» دەپ كوممۋنيستەر قويعانىن دا كەيىن ءبىلدىم. بالا كۇنىڭدە ءبىر نارسەدەن قاتتى قورىقساڭ، سول ولە-ولگەنشە ەسىڭنەن كەتپەيدى دەگەن راس ەكەن. تەڭدىكتى كوز الدىما كەلتىرسەم، قول-اياعىم ءقازىر دە دىرىلدەپ كەتەدى. ۇيىقتاپ جاتقاندا وياتقان شالدان «تەڭدىك ەكەن» دەپ شوشىپ ويانعانىمنىڭ سىرى دا وسىندا.
قالياكبار ۇسەمحان ۇلى
