تۇراردىڭ قىتايعا قۇپيا ساپارى

وتكەن عاسىردىڭ 1923 جىلى وڭتۇستىك جۇڭگو، ياعني كانتون ۇكىمەتىنىڭ ءتوراعاسى لاۋا­زىمىنا قولى جەتكەن ۇلت كوسەمى سۋن يات سەن بەرەكەسى كەتكەن جۇڭگو قوعامىن بىرىكتىرىپ، جاپونيا باستاتقان شەتەلدىك باسقىنشىلار ىقپالىنان قورعانۋ ءۇشىن كەڭەس وداعىمەن ىمىرالاستى. ءبىراق 1925 جىلى بۇل ادام دۇنيەدەن ءوتىپ، جۇڭگو ەلىنىڭ ىشكى جاعدايى شيەلەنىسىپ، مەملەكەت  بيلىككە تالاسقان بىرنەشە گەنەرالدىڭ كۇرەس الاڭىنا اينالدى. بۇل تارتىس-تالاستىڭ كەڭەس وداعى مەن ونىڭ جاس دوسى موڭعولدار ءۇشىن ءتيىمسىز تۇستارى كورىنە باستادى. مىسالى، ەلدىڭ شىعىس ءۇش پروۆينسياسىنىڭ بيلەۋشىسى جان زولين «موڭعوليا  جەكە مەملەكەت ەمەس، ول قىتايدىڭ ءبىر بولىگى» دەيتىن استامشىل مالىمدەمە جاساپ، كەڭەس ودا­عىنا وسى ماسەلەنى مويىنداۋىن تالاپ ەتتى. بولشيەۆيكتەر كوسە­ءمى ۆ.ي.لەنين كوزى تىرىسىندە قىتايلىقتاردىڭ جوعارىداعى تالابىن دۇرىس كورىپ، قۇپتاۋ ارقىلى موڭعوليانى باسىپ الماققا ارەكەتتەنىپ جاتقان جان زوليننىڭ شابۋىلىن توقتاتتى.  

جوعارىداعى ءبىر-بىرى­مەن تايتالاسىپ جاتقان گەنەرال­دار­دىڭ ءبىرى فىن يۋ سيان 1925 جىلدىڭ باسىندا كەڭەس ودا­عىنىڭ قىتايداعى ەلشىسى ليەۆ ميحايلوۆيچ كاراحانعا جولى­عىپ، موڭعول مەملەكەتىمەن بايلانىس جاساۋعا كومەكتەسۋىن وتىنەدى. ەلشى مىرزا بۇل ماسەلەنى ماسكەۋگە حابارلايدى. ءسويتىپ موڭعوليا باسشىلارىنا ساياسي قۇبىلاسى ماسكەۋدەن «تەز ارادا جۇڭگو گەنەرالىمەن بايلانىس جاساڭدار» دەگەن تاپسىرما كەلىپ تۇسەدى.

ناتيجەسىندە، 1925 جىلى 19 ناۋرىزدا موڭعول باسشىلارى اقىلداسىپ، قىتايعا باراتىن وكىلدەردى ىرىكتەپ، قاۋلى قابىلدايدى. ولار مۇنداي   ما­ڭىزدى ىسكە شارۋاشىلىق مي­ءنيسترى امار، ىشكى ىستەر مي­ءنيسترى نابانسەرەن، ورتالىق پار­تيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى گەلىكسەنگە ۇشەۋىن لايىق كورىپ، «سىزدەر نە ايتاسىز» دەگەن­دەي ماسكەۋ جاققا جالتاقتاپ قارايدى.

كوپ ۇزاماي كسرو سىرتقى ىستەر مي­ءنيسترى گ.چيچەريننىڭ اتىنان موڭعول ۇكى­مەتىنىڭ باسشىلارىنا جەدەلحات كەلىپ ءتۇ­سەدى. حاتتا: «قىتايعا باراتىن وكىلدەر قۇرامىنا ت.رىسقۇلوۆ ەنگىزىلسىن» دەلىنىپتى. سودان  موڭعول حالىق پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ باسقارما مۇشەلەرى 23 ناۋرىز كۇنى قايتادان جيىن وتكىزىپ، جوعارىداعى قۇرامعا «موڭعولياداعى از ۇلت وكىلدەرى قازاق قاسىقباي مەن ۇرانقاي تەبىكتىنى قوسۋ تۋرالى» شەشىم قابىلدايدى. مۇنداعى قاسىقباي دەپ وتىرعانىمىز – تۇرار رىس­قۇلوۆ تا، ەكىنشى ادام قازاق ءتىلىن ەركىن مەڭگەرگەن تەبىكتى. مۇن­داعى ماقسات –  قىتايلارمەن  ءجۇر­گىزىلەتىن كەلىسسوز بارىسىندا ول ءمان-جايدى تۇرارعا قازاقشا ءتارجىمالاپ وتىرادى.

جوعارىداعى وكىلدەر جۇڭگو گەنەرالىمەن رەسمي كەلىسسوز ءجۇر­گىزەتىن بولعاندىقتان، ولار­عا جاڭادان اتاق-دارەجە بە­رىلەدى. ماسەلەن، امارعا – بەيس-ماركيز، نابانسەرەنگە – حان، گەلىكسەنگەگە – گۇن، ال قاسىقبايعا (ت.رىسقۇلوۆقا) – قازاق كنيازى دەگەن اتاق بەرىلىپتى.

كالگانداعى كەزدەسۋ

قىتايعا باراتىن رەسمي وكىلدەر بەلگىلى بولعاننان كەيىن موڭعول حالىق پارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتى توتەنشە كوميسسيا جاساقتايدى. بۇعان ت.رىسقۇلوۆ مۇشە بولدى. مۇن­داعى ماقسات – جۇڭگو ەلىنە باراتىن وكىلدەر نە ايتۋى كەرەك جانە قارسى تاراپتان قانداي سۇ­راقتار قويىلۋى مۇمكىن، وعان قالاي جاۋاپ بەرىلۋى ءتيىس..، ت.ب. ماسەلە تالقىلاندى. بۇل جەر­دە ماڭىز بەرەتىن دۇنيە، وكىلدەر وزدەرى ءبىلىپ ەشقانداي كەلىسسوزگە قول قويۋعا بولمايدى، ەكىنشى شارت، بۇلار الدىمەن بەيجىڭگە بارىپ سونداعى كسرو ەلشىسى ل.كاراحانعا جولىعىپ، اقىلداسقانى ءجون.

ءسويتىپ قىتايعا باراتىن موڭعوليا وكىلدەرى 1925 جىلى 25 ناۋرىزدا جولعا شىعادى. اراسىندا قازاقشا كيىنگەن، باسىندا ءتورت سايلى پۇشپاق كەرەي تىماق، كوك قاسقالاپ تىككەن ساپتاما ەتىگى بار تۇرار ءجۇر. وكىلدەر 18 تاۋلىك دەگەندە كالگان قالاسىنا جەتەدى. بۇلارمەن كەزدەسۋگە ءتيىس گەنەرال فىن يۋ سيان وسىندا كۇتىپ جاتىر. وكىلدەر ماسكەۋدەن بەرىلگەن تاپسىرما بويىنشا بەيجىڭدەگى ەلشى ليەۆ كاراحانعا جولىقپاي تۇرىپ، جۇڭگو گەنەرالىمەن كەزدەسۋگە بولمايدى. ەندى قايتپەك كەرەك؟ 

قىسقاسى، قۋلىق ويلاپ تابادى. «ءبىز اۋەلى ارۋاق اتتاعانداي بولمايىق،  بەيجىڭگە بارىپ جۇڭگو حالقىنىڭ كوسەمى سۋن يات سەننىڭ قابىرىنە تاعزىم ەتەيىك، سودان كەيىن كەلەمىز» دەپ بۇلاردى كۇتىپ وتىرعان گەنەرالعا سالەم ايتىپ، بەيجىڭگە ءجۇرىپ كەتەدى. بۇل جەردە ت.رىسقۇلوۆ ەلشىگە جولىعىپ تولىق مالىمەت الادى. وسى ساپارىندا تۇرار اعامىز ليەۆ ءميحايلوۆيچتىڭ نۇسقاۋىمەن جۇڭگو ەلىندە وتىرعان جاپونيا ەلشىسى كەنكيتي وسيدزاۆامەن جولىعادى. 1937-38 جىلدارى جوعارىداعى ل.كاراحاننىڭ دا، ت.رىسقۇلوۆتىڭ دا اتىلۋىنا وسى وقيعا باستى سەبەپ بولعان، دەيدى جازۋشى شەرحان مۇرتازا.

ونان سوڭ وكىلدەر كالگان قالاسىنا كەلىپ  فىن يۋ سيانمەن كەزدەسەدى. جۇڭگو گەنەرالى بۇ­لاردى ءوز ۇيىندە قابىلداپ، تايتالاسى مول ساياسي سۇراقتار قويىپ، وعان ءدۇدامال جاۋاپتار الادى. وسىلاردىڭ كەيبىرىنە توقتالساق: «كەڭەس وداعى موڭعوليادان ءاس­كەرىن قاشان اكەتەدى؟» «موڭ­عوليا اسكەرىنىڭ اراسىندا ورىس كەڭەسشىلەر نەگە كوپ؟» «ەگەر قىتايعا ءۇشىنشى ءبىر ەل شا­بۋىل جاساسا، موڭعوليا كومەكتەسە الا ما؟» ت.ب. موڭعولدار بۇل ساۋال­دارعا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن جاۋتاڭداپ «ءتىل بىلمەيتىن» قاسىقبايعا قا­رايدى.

وسى تاقىرىپ بويىنشا­ كوپ­ جىل زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، ءبىر­­­نە­شە كىتاپ جازعان تاريح عىلىم­دارىنىڭ دوكتورى ءمىنىس ءابىل­تاي ۇلى، جۇڭگو گەنەرالى موڭ­عوليا وكىلدەرىمەن كەلىسسوز ءجۇر­گىزۋ بارىسىندا كەيبىر ماسە­لەنى دەلەگاسيا باسشىسى امار بەيىسپەن جەكە وتىرىپ اڭگىمەلەسكىسى كەلەتىنىن ايتىپتى، سوعان قاراعاندا ول وكىلدەر قۇرامىندا ورىس تىڭشىسى بولۋى مۇمكىن دەپ ساقتىق جاساعان كورىنەدى دەپ جازادى.

ءسويتىپ امار مىرزا فىن يۋ سيانمەن بىرنەشە رەت كەزدەسكەن. وسى ءبىر جەكە سويلەسۋ كەزىندە جۇڭگو گەنەرالى موڭعوليانى تاۋەلسىز ەل رەتىندە مويىندايتىنىن ايتىپ، ەڭ باستىسى موڭعول دالاسى ارقىلى رەسەيدەن قارۋ-جاراق الۋ نيەتىن جەتكىزگەن. وسى ماسەلەنى ت.رىسقۇلوۆ ءماس­­كەۋگە مالىمدەگەن سياقتى. ءويت­كەنى جۇڭگو گەنەرالى ورىستان قارۋ-جارىق الىپ، ءوزىنىڭ ىشكى قارسىلاستارىنا سوققى بەرگەنى بەلگىلى.                                   

كەزدەسۋدى ءساتتى اياقتاعان وكىل­دەر 1925 جىلى مامىر ايىنىڭ 1ء-ى كۇنى موڭعولياعا ورالىپ، ايدىڭ 3-4ء-ى كۇندەرى موڭعول حالىق پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ باسقارما جينالىسىندا تۇرار رىسقۇلوۆ وكىلدىكتىڭ قىتايعا جاساعان ساپارى تۋرالى بايانداما جاسايدى. وسى بايانداما ماتىنىندە جۇڭگو گەنەرالى موڭعول حالقىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن ەمەس، ءوز مۇددەسى ءۇشىن كەلىسسوز جۇرگىزۋگە ءماجبۇر بولعانىن اي­تىپ، ساپار كەزىندە جولدا كەزدەسكەن قيىنشىلىقتار، بەي­­جىڭگە بارىپ ءىستىڭ ءمان-جايىن انىقتاعانى تۋرالى ت.ب. ماسەلەلەرگە توقتالعان ەكەن.

بەكەن قايرات ۇلى

"ەگەمەن قازاقستان" گازەتىنەن الىندى.