الاش دەسە ويعا ءاليحان كەلەتىنى دە، ءاليحان دەسە – كوزگە الاش ەلەستەيتىنى ۇيرەنشىكتى قۇبىلىس. ال اباي دەگەندە ويعا ەڭ الدىمەن نەگە ءاليحان ورالماي، ءاليحان دەگەندە – كوزگە نەگە تۇڭعىش ابايتانۋشىنىڭ تۇلعاسى ەلەستەمەيدى؟
التى الاش كوسەمى، 20 عاسىر باسىنداعى قازاقتىڭ ۇلت كوشباسشىسى، قايتا جاڭعىرعان قازاق مەملەكەتىنىڭ تۇڭعىش ءتوراعاسى (پرەزيدەنتى) ءاليحان بوكەيحاندى «تۇڭعىش ابايتانۋشى» دەۋگە ۇلى ويشىل اقىننىڭ كوزى تىرىسىندە 1889 جىلى «وسوبىە پريباۆلەنيا ك «اكمولينسكيم وبلاستنىم ۆەدوموستيام» مەن ونىڭ قازاق تىلىندەگى قوسىمشاسى – «دالا ۋالاياتى گازەتىندە» ەكى تىلدە قاتار جازعان «پيسمو ۆ رەداكسيۋ» جانە «حات باسپاحاناعا» اتتى ماقالاسى نەگىز بولا المايدى. ماقالانىڭ ورىسشا نۇسقاسىندا «ۆى بلاگورودنىە ستاريكي، بۋدتە سوترۋدنيكامي «و.پ.»، راسسكاجيتە نام ۆسە، چتو ۆى ۆيدەلي حوروشەگو، چتو ۆى راسسكازىۆاەتە ۆ لەتنيي ۆەچەر، سيديا نا سوپكە ۋ كولودسا، يلي زيمويۋ ۆ گوستياح سۆويم ودنواۋلسام، چتو ۆى ۆيدەلي، جيۆيا س حوروشيمي پرەدستاۆيتەليامي كيرگيزسكوگو نارودا، كاك رەشالي سپورى زنامەنيتىە بيي: جارىلكاپ، الچىنباي، مۋسا، كۋنانباي ي در.، نە لستيۆشيەسيا نا شەلكوۆىە حالاتى، تولستىە كارمانى، دايتە پريمەرى، ناستاۆلەنيا ناشيم بييام، ليۋبياششيم لوۆيت رىبۋ ۆ مۋتنوي ۆودە!»، - دەلىنسە (سىن ستەپەي. پيسمو ۆ رەداكسىيۋ. //«وپ ك «اكمولينسكيم وبلاستنىم ۆەدوموستيام»، 25.12.1889 گ.، № 50. ومسك؛)، قازاقشاسى سونىڭ سوزبە-سوز اۋدارماسى: «ءسىز، تەكتى قاريالار، گازەتكە كومەك بەرىڭىزدەر، كورگەن جاقسىلارىڭىزدى ءبارىن ايتىڭىزدار! وزدەرىڭ جازدىگۇنى كەشكە تامان ايتاتىن، توبەنىڭ باسىندا، قۇدىقتىڭ قاسىندا وتىرىپ يا قىستى كۇنى – اۋىلداستارىڭنىڭ ۇيىندە قوناقتا وتىرىپ ايتقاندارىڭدى، كورگەندەرىڭدى – قازاقتىڭ جاقسىلارىمەنەن بىرگە ءجۇرىپ، قالايشا اتاقتى بيلەردىڭ بيلىك قىلعانىنان، داۋ بىتىرگەنىنەن – جارىلقاپ، الشىنباي، مۇسا، قۇنانباي ءھام عايري جاقسىلاردىڭ پارا الىپ، جىبەك شاپانعا، قالتاسىنىڭ پايداسىنا قىزىقپاعاندىقتارىن؛ وسى كۇنگى بيلەرگە، «لاي سۋدان بالىق ۇستايمىز دەپ جۇرگەن، وسيەت ەتىپ، عيبرات بەرىڭىزدەر!» (قىر ۇلى. حات باسپاحاناعا. //«دالا ۋالاياتىنىڭ گازەتى»، 1889.25.12، № 50. ومبى.). ماقالادا اۆتور ۇلى اقىننىڭ اعا-سۇلتان بولعان اكەسى قۇنانبايدى ەمەس، ءادىل بيلىگىمەن اتى شىققان ابايدىڭ ءوزىن ايتىپ وتىرسا كەرەك.
بەلگىلى الاشتانۋشى-جۋرناليست، مارقۇم جايىق بەكتۇروۆ 1989 جىلى «ورتالىق قازاقستان» گازەتىندە جارىق كورگەن كولەمدى «ءۇش الەكەڭ» اتتى ماقالاسىندا جازعانداي (گازەتتىڭ ناقتى قاي سانىندا شىققانى تۋرالى مالىمەت قولىمدا بولماي تۇر)، ابايدىڭ كوزى تىرىسىندە ونىڭ ولەڭىن 1900 جىلى ورىسشاعا اۋدارىپ، «كيرگيزسكايا ستەپنايا گازەتا»-عا جاريالاۋى دا «ابايتانۋشى» دەۋگە ونشا كەلمەيدى. ءتىپتى «روسسيا. گەوگرافيچەسكوە وپيسانيە ناشەگو وتەچەستۆا» كوپتومدىعىنىڭ قازاق ولكەسىنە ارنالعان 18 تومىنداعى ابايدىڭ جاڭاشىل اقىندىعى تۋرالى ءبىر جول پىكىرى دە ەمەس. ول پىكىر، اشىعىن ايتقاندا، «ءاليحاننىڭ اقىل-كەڭەسىمەن جازىلدى» دەگەن ەشبىر دالەلسىز توپشىلاۋ بولماسا، اۆتورى ءتىپتى وزگەلەر-دى.
ءاليحاننىڭ ابايتانۋشىلىعى تۋرالى اڭگىمە بولا قالسا، ادەتتە كوپشىلىكتى، اراسىندا ابايتانۋشىلارى دا، جۋرناليستەرى دە، باسقالارى دا بار، «وسى اباي مەن ءاليحان جۇزدەستى مە؟» دەگەن ساۋال ويلاندىرادى. تاريحي دەرەك-ايعاقتار قازاقتىڭ باعىنا تۋعان قوس الىپتىڭ ومىردە ءبىر ەمەس، تالاي رەت جۇزدەسكەنىن بۇلتارتپاي دالەلدەيدى. اباي مەن ءاليحاننىڭ جاقىن تۋىستىعى ءوز الدىنا. ءاليحاننىڭ تۋعان ءىنىسى سماحان تورە 18 قويىن داپتەردەن تۇراتىن «الەكەڭنىڭ ءومىرى» اتتى ەستەلىگىنىڭ 1-داپتەرىندە: «ءاليحاننىڭ شەشەسىنىڭ اكەسى (توبىقتى ماماي باتىردان) دۋلات باتىر – ۇرى، ءبىر جەگەندە ءبىر ۋاق مالدىڭ ەتىن جەپ، سورپاسىن ءىشىپ كەتەدى ەكەن... دۋلاتتىڭ ەكى قىزى: ءبىرى بەكجان - ءاليحاننىڭ شەشەسى، ءبىرى – بوشانتاي (رىزىقباي شەشەسى) – حۇدايبەردى ايەلى، قۇنانباي كەلىنى»، - دەپ جازدى (بوكەيحان س. الەكەڭنىڭ ءومىرى. – الماتى: «جۇلدىز»، № 3، 1996. – 104 ب.). دەمەك ءاليحان مەن شاھكارىم قۇدايبەردى ۇلى ەكەۋى – تۋعان بولەلەر. بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، اباي مەن ءاليحاننىڭ 1896-1904 جىلدارى سەمەي وبلىستىق ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ مۇشەلەرى رەتىندە، كوميتەتتىڭ جيىندارىندا كورىسۋى مۇمكىندىگىن دە ەشكىم تەرىسكە شىعارا المايدى. تامىزدىڭ 16-19 ارالىعىندا اباي ەلىن ساپارلاعان «ۇلى ابايدىڭ ىزىمەن» اتتى عىلىمي-تانىمدىق ەكسپەديسياسى قارقارالىدا جاس كۇنىندە اباي توقتاعان حامي بەكمەتيەۆتىڭ ءمۇراجاي-ۇيىن قىزىقتادى (№ 1 فوتوسۋرەت). الايدا ابايدىڭ وقتا-تەكتە ايالداعان ول ۇيدە ءاليحاننىڭ ايلاپ جاتقانىن نە ەكسپەديسيا مۇشەلەرى، نە ءمۇراجاي-ۇيىنىڭ ديرەكتورىنان باستاپ قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبىرى دە بەيحابار. سول سەبەپتى دە، ارينە، مۇراجاي-ۇيدە بولاشاق ۇلت كوشباسشىسى، الاش ۇلتتىق جەرلى رەسپۋبليكاسىنىڭ اتاسى ءارى ءتوراعاسى ءاليحان بوكەيحان تۋرالى ءبىراۋىز ءسوز، فوتوسۋرەت نە تاريحي قۇجات جوق. ال سماحان تورە ەستەلىگىنىڭ 1-داپتەرىندە: «اۋەلى جەتى جاسىندا قارقارالىدا نوعاي زارييەۆ موللاعا مۇسىلمانشا وقۋعا بەرىپتى. توعىز جاسىندا قامي بەكمەتيەۆ ۇيىنە قويىپ ورىسشا وقىتىپتى. سودان كۇتىمسىز بولىپ، ينتەرناتقا ءوز بەتىمەن ءتۇسىپتى»، - دەپ جازدى (بوكەيحان س. الەكەڭنىڭ ءومىرى... – 104 ب.).
ناعىز «ابايتانۋ» ءاليحان بوكەيحاننىڭ جاس كۇنىنەن-اق اقىننىڭ ۇلىلىعىن تانۋىنان، ونىڭ پوەزياسىنان ۇلت ادەبيەتىندە، دالىرەك ايتساق - ەندى عانا قالىپتاسا باستاعان جازبا ادەبيەتىندە ءالى جوق جاڭاشىلدىعىن كورىپ باعالاي الۋىنان باستالدى. ءاليحاننىڭ مۇنداي سەزىمتالدىعىن، كورەگەندىگىن ونىڭ 1889 جىلى «وسوبىە پريباۆلەنيا ك «اكمولينسكيم ۆەدوموستيام» جانە «دالا ۋالاياتىنىڭ گازەتىندە» جاريالاعان ەڭ العاشقى ورىسشا-قازاقشا 16 ماقالاسىنان ايقىن اڭعارامىز. سول ماقالالارىندا اۆتور اباي پوەزياسىنداعى سىني كوزقاراسىنا ەلىكتەپ، بۇقارا حالىقتى اداستىرعان نادان، دۇمشە موللالاردى، بولىس-بي، ءتىلماشتاردى، «ءار ەلدەن ولەڭمەنەن قايىر تىلەپ، ءسوز ءقادىرىن كەتىرگەن» اقىنداردى اياۋسىز اشكەرەلەيدى. 1904 جىلدىڭ جازىندا قىردان قارالى حابار الىسىمەن، ءاليحان ومبىدان «اباي مارحۇمنىڭ ولەڭدەرىن كىتاپ قىلىپ باسىڭدار دەپ بالالارىنا حات جازادى». كاكىتايدىڭ مەزگىلسىز قايتىس بولۋىنا وراي 1915 جىلدىڭ باسىندا «قازاق» گازەتىندە جاريالاعان بۇل ازاناما ماقالاسىندا ءاليحان ءارى قاراي: «1905ء-ىنشى جىلدىڭ اپرەل اياعىندا كاكىتاي (ىسقاق ۇلى قۇنانباي) ابايدىڭ جازبا كىتابىن الىپ، ومبىداعى ماعان كەلدى. 1905ء-ىنشى جىلى جازعىتۇرعى ساياسات ءىسى نە ەكەنىن ءبىزدىڭ «قازاق»-تى وقۋشىلار بىلەر. كاكىتاي ءبىزدىڭ ۇيدە بىرەر جۇما جاتتى. اباي، پۋشكين، لەرمونتوۆ سوزدەرىن بىرگە وقىپ، ماز-مەيرام بولدىق»، - دەپ ەسىنە الدى (عالي حان. كاكىتاي (ىسقاق ۇلى قۇنانباي). مۇناھيب-نەكرولوگ. //«قازاق»، 1915.18.02، № 105. ورىنبور. – 2 ب.). مىنە ءابايدىڭ ءوز ولەڭدەرى، ا. پۋشكين، م. لەرمونتوۆ، ي. كرىلوۆتان اۋدارعاندارى مەن قارا سوزدەرىنىڭ تۇراعۇل جيناپ كوشىرتكەن قولجازباسى قولىنا ءتيىپ، ومبىداعى ءوز ۇيىندە «بىرەر جۇما جاتقان» ءارى تۋىسى، ءارى دوسى كاكىتايمەن سىرلى اڭگىمەسىنىڭ ناتيجەسىندە ۇلى ويشىل اقىننىڭ ءومىرى قىسقا دا نۇسقا باياندالعان، ال شىعارماشىلىعىنا «ەۋروپانىڭ ايگىلى اقىندارىنا ماقتانىش بولادى» دەپ اسقاق باعا بەرىلگەن تۇڭعىش «اباي (يبراگيم) كۋنانبايەۆ» اتتى ءمۇناقىپ-ماقالا دۇنيەگە كەلدى.
№ 1 فوتوسۋرەت
نازار اۋداراتىن ماسەلە، ءمۇناقىپ-ماقالانىڭ سوڭىندا اۆتوردىڭ ءوزى مارقۇم ابايدىڭ ءومىرى تۋرالى مالىمەتتى ۇلى تۇراعۇلدان (ابايدىڭ ءوزى تۋراۇل دەپ اتاعان ەكەن. – س.ا.) العانىن اتاپ كورسەتەدى. ال اۆتوردىڭ ءوز قولىندا ويشىل-اقىننىڭ ولەڭدەرى جازىلعان قويىن داپتەرى بولعان. مىنە سول داپتەرىن ول 1903 جىلى ومبىعا كەلگەنىنە ءبىر-اق جىل بولعان قانداسى، شاكىرتى ءارى بولاشاق ەڭ جاقىن ۇزەڭگىلەسى - احمەت بايتۇرسىنۇلىنا بەردى. ول تۋرالى «قازاقتىڭ باس اقىنى» اتتى ماقالاسىندا احمەتتىڭ ءوزى بىلاي دەپ جازدى:
«اقمولا، سەمەي وبلىستارىندا ابايدى بىلمەيتىن ادام جوق. اقمولامەن سىبايلاس تورعاي وبلىسىندا ابايدى بىلەتىن ادام كەم، ءتىپتى، جوق دەپ ايتسا دا بولارلىق. ولاي بولۋى ءسوزى باسىلماعاندىقتان. ابايدىڭ سوزدەرى كىتاپ بولىپ، باسىلىپ شىققانشا ابايدىڭ اتى دا، ءسوزى دە تورعاي وبلىسىندا ەستىلمەۋشى ەدى. اقمولا، سەمەي وبلىستارىندا ابايدىڭ اتىن، ءسوزىن ەستىمەدىم دەگەنگە ەداۋىر تاڭىرقاپ قالادى. مەن ەڭ اۋەلى اقمولا وبلىسىنا بارعانىمدا ابايدى بىلمەگەنىمە، ءسوزىن ەستىگەنىم جوق دەگەنىمە تاڭىرقاپ قالۋشى ەدى... 1903ء-شى جىلى قولىما اباي سوزدەرى جازىلعان داپتەر ءتۇستى» (ا. ب. قازاقتىڭ باس اقىنى (باسى 39 ءھام 40-ىنشى نومىرلەرىندە). – ورىنبور: «قازاق»، 1913.22.12، № 43. – 2 ب.).
ال ءاليحاننىڭ ءمۇناقىپ-ماقالاسى الدىمەن سەمەيلىك «سەميپالاتينسكيي ليستوك» گازەتىنىڭ 1905 جىلعى 3 سانىندا (بۋكەيحانوۆ ا. اباي (يبراگيم) كۋنانبايەۆ. نەكرولوگ. / «سەميپالاتينسكيي ليستوك»، 25-27.11.1905 گ.، №№ 250-252. سەميپالاتينسك. – Cc. 2-3، 2-3، 3.) (№ 2 فوتو)، ودان كەيىن ورىستىڭ يمپەراتورلىق گەوگرافيا قوعامى باتىس ءسىبىر ءبولىمى سەمەي بولىمشەسىنىڭ «زاپيسكي سەميپالاتينسكوگو پودوتدەلا زاپادنو-سيبيرسكوگو وتدەلا ي.ر.گ.و.» جيناعىندا بولار-بولماس وزگەرىسپەن ەكىنشى رەت جاريالاندى (ۆىپ. № 3، 1907 گ. سەميپالاتينسك). ماقالانىڭ گازەتتە جاريالانعان نۇسقاسىندا اتاپ كورسەتىلگەندەي، اباي شىعارمالارىنىڭ تۇڭعىش جيناعىن ءاليحاننىڭ رەداكسيالاۋىمەن تاياۋ ارادا گەوگرافيالىق قوعامنىڭ سەمەي بولىمشەسى باسىپ شىعارۋى كەرەك ەدى.
التى الاش كوسەمىنىڭ ومىرىنە قاتىستى ەرەكشە نازار اۋدارا كەتەتىن جايت: ءاليحان بوكەيحان وتارلىق ەزگىسىندە وتىرعان «قالىڭ ەلى قازاعىنىڭ» قۇقى مەن ازاتتىعى ءۇشىن قيان-كەسكى كۇرەسىن عىلىمي-پۋبليسيستكالىق قىزمەتىمەن، ونىڭ ىشىندە ابايتانۋشىلىعىمەن قاراما-قاتار اتقارىپ ءجۇردى. سونىڭ بىردەن-بىر ايعاعى: ءاليحان وتارشىل يمپەريانىڭ ءى مەملەكەتتىك دۋماسى دەپۋتاتتىعىنا ءتۇسۋ ءۇشىن سايلاۋالدى ناۋقانىن وتكىزۋ جانە ءىس اراسىندا ءوزى رەداكسيالاپ بولعان اباي شىعارمالارىنىڭ قولجازباسىن باسپاعا تاپسىرۋ ويىمەن 1906 جىلدىڭ 8 قاڭتارىندا ومبىدان سەمەيگە كەلە جاتقان جولىندا – تۇزقالا (پاۆلودار) ىرگەسىندەگى كازاكتاردىڭ يامىشيەۆسكيي كەنتىندە تۇتقىنعا الىنادى. قولجۇگى (پورتفەلى) ىشىندەگى اباي قولجازباسىمەن بىرگە تاركىلەنەدى. يامىشيەۆسكيي كەنتىنەن تۇزقالانىڭ اباقتىسىنا جابىلعان كۇننىڭ ەرتەسىنە – 10 قاڭتار كۇنى ءاليحان پاۆلودار قالالىق 2 ۋچاسكىەى سۋدياسىن شاقىرتىپ الىپ، ءوزىنىڭ قىلمىسى بولسا تەرگەۋ جۇرگىزىپ دالەلدەپ، سوتقا بەرۋىن، بولماسا – دەرەۋ بوساتۋىن تالاپ ەتۋمەن قاتار، قولجۇگىمەن بىرگە تاركىلەنگەن قولجازبا – قازاق اقىنى اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ ولەڭدەرى ەكەنىن، قۇنى 5 مىڭ پاتشا رۋبلىنە تەڭ ەكەنىن ايتىپ، ونى ساقتاۋدى قاتاڭ تالاپ ەتەدى (№ 3 فوتو).
ءاليحان ەش ايىپ-قىلمىسسىز تۇزقالا-ومبى اباقتىلارىندا 4 اي وتىرىپ، 1906 جىلى ءوزىنىڭ تۋعان ەلى – توقىراۋىن بولىسىندا سايلاۋشى (ۆىبورششيك) بولىپ سايلانعانى ءمالىم بولعان سوڭ، 30 ساۋىردە بوستاندىققا شىعادى. ابايتانۋشىلاردىڭ كەيبىرى ۇلت كوشباسشىسى تۇزقالادان ومبى اباقتىسىنا اۋىستىرىلعاندا، ابايدىڭ قولجازباسى «جوعالىپتى» دەگەن ەشبىر ايعاق-دالەلسىز جاڭساق بولجام ايتاتىن كورىنەدى.
№2 فوتو. ءا.ن. بوكەيحاننىڭ «اباي (يبراگيم) كۋنانبايەۆ» اتتى ءمۇناقىپ-ماقالاسى شىققان «سەميپالاتينسكيي ليستوك» گازەتىنىڭ 1905 جىلعى 25 قاراشا كۇنگى № 250
1905 جىلدان ءا.ن. بوكەيحاندى بۇكىل دالا ولكەسى حالقىنىڭ «ءدىني-ساياسي قوزعالىسىنىڭ بىردەن-بىر دەم بەرۋشىسى ءارى جەتەكشىسى» دەپ تانىعان گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ اكىمشىلىگى ونى اباقتىدان بوساتار الدىندا ونىڭ پاسپورتىن «جوعالتقان» بولىپ بىرنەشە كۇن ۇستاعانى راس. ابايدىڭ قولجازبا ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرىنىڭ ءبىرازىن ورىسشاعا اۋدارتىپ، «ساياسي استار» ىزدەپ تابا الماعانى تاعى بار. ءبىراق قولجازبانى «جوعالتۋعا» ءداتى بارمادى.
№ 3 فوتو. قازاق اقىنى ا. قۇنانباي ۇلى ولەڭدەرىنىڭ قۇنى 5000 رۋبل تۇراتىن قولجازباسىن ساقتاۋدى تالاپ ەتكەن ءا.ن. بوكەيحاننىڭ سۋديا جازىپ العان ارىزى
نەگە دەسەڭىز – ءا.ن. بوكەيحان اباقتىدان ايىبى نە قىلمىسى بولماعانى ءۇشىن ەمەس، سايلاۋشى بولىپ سايلانعانى ءۇشىن بوساتىلدى. ەگەر ءا.ن. بوكەيحان سايلاۋشى بولىپ ۇلگەرمەگەندە، ونى ناقاقتان-ناقاق 4 اي تۇرمەدە ۇستاعان دالا گەنەرال-گۋبەرناتورى «اكىمشىلىك ءتارتىپ» دەگەن قۇيتۇرقى باپپەن (باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورلىعى دالا گەنەرال-گۋبەرناتورلىعى بولىپ قايتا قۇرىلعان 1882 جىلى ونىڭ العاشقى گەنەرال-گۋبەرناتورى بولعان گەراسيم كولپاكوۆسكيي ەشبىر زاڭعا سىيمايتىن، تەك قازاقتاردى كەمسىتۋدى كوزدەگەن وسىنداي «ەرەجە» ەنگىزىپ، ول بويىنشا مىڭداعان قازاق بالاسى، ولاردىڭ ىشىندە ايگىلى ناۋان قازىرەت تالاس ۇلى مەن ونىڭ شاكىرتى، ءى جانە ءىى دۋمانىڭ بولاشاق دەپۋتاتى شايمەردەن قوسشىعۇل ۇلى دا بار، تەرگەۋسىز-سوتسىز «يت جەككەنگە» ايدالدى. ءا.ن. بوكەيحان ول ەرەجەنىڭ زاڭسىزدىعىن اشكەرەلەپ س.-پەتەربور باسىلىمدارىنا كوپ جازدى جانە ونى بۇزدىرۋعا كوپ كۇش جۇمسادى) جەر اۋدارۋدى جوسپارلاپ قويعاندى. ال مەملەكەتتىك دۋما سايلاۋى تۋرالى 1905 جىلى شىققان ەرەجەدە دۋماعا سايلانعان دەپۋتاتتارمەن قاتار، سايلاۋشىلاردى دا كىسى ولتىرۋدەن باسقا جەڭىل قىلمىستارى ءۇشىن سوتتىڭ ۇكىمىنسىز تۇتقىنداۋعا بولمايتىن.
ءا.ن. بوكەيحان تۇتقىندالعان 1906 جىلدىڭ قاڭتارىنان باستاپ دالا ولكەسى وبلىستارىندا الاش قوزعالىسى جەتەكشىلەرىمەن قاتار، گەوگرافيالىق قوعامنىڭ سەمەي بولىمشەسى مۇشەلەرىن دە قۋدالاۋ باستالدى. ناتيجەسىندە اباي شىعارمالارىنىڭ تۇڭعىش جيناعى شىقپاي قالدى. قازاقتان 12 دەپۋتات سايلانعان مەملەكەتتىك دۋمانىڭ ءى- جانە ءىى-شاقىرىلىمدارى كۇشتەپ تاراتىلىپ، ءىى دۋما قۋىلعان 1907 جىلدىڭ 3 ماۋسىمىندا ءىى نيكولاي پاتشا قول قويعان سايلاۋ تۋرالى جاڭا زاڭ شىعىپ، 5،5 ملن قازاق حالقى سايلاۋ قۇقىنان ايىرىلىسىمەن الاش جەتەكشىلەرىن قۋدالاۋ ءورشي ءتۇستى. ونىڭ ىشىندە ءاليحان ءى دۋمانى تاراتۋعا نارازىلىق ءبىلدىرىپ «ۆىبورگ ۇندەۋىنە» قول قويعانى ءۇشىن 3 اي تۇرمە جازاسىنا كەسىلىپ، سەمەي تۇرمەسىندە 3 ايدىڭ ورنىنا 8 اي وتىرىپ، 1908 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا بوستاندىققا شىقتى (№ 3 سۋرەت). ا. بايتۇرسىن ۇلى مەن م. دۋلات ۇلىنىڭ 1917 جىلعى ءبىر ماقالاسىندا اتاپ كورسەتىلگەندەي (بايتۋرسۋنوۆ ا.، سوترۋدنيك گاز. «كازاك» ي چلەن تۋرگايسكوي وبلاستنوي گراجدانسكوي ۋپراۆى، دۋلاتوۆ م.، سوترۋدنيك گاز. «كازاك» ي چلەن تۋرگايسكوي وبلاستنوي گراجدانسكوي ۋپراۆى. ناش وتۆەت دوكلادنوي زاپيسكە [اليبيا جانگەلدينا]، ناپەچاتاننوي ۆ № 123 «زاريا» وت 5 سەنتيابريا س.گ./ «يۋجنىي ۋرال»، 14.09.1917 گ.، № 10. – سس. 3-4.)، التى الاش كوسەمى وزىنە ابدەن وشىككەن دالا گەنەرال-گۋبەرناتورى الگى اتام زامانعى «اكىمشىلىك ءتارتىپ» بابىمەن «يت جەككەنگە» ايدايتىنىن سەزىپ، ءوز ىقتيارىمەن الدىمەن س.-پەتەربورعا، ودان سامارعا «ەميگراسياعا» كەتتى. ءاليحان «قازاقتىڭ باس اقىنى» اباي شىعارمالارىنىڭ تۇڭعىش جيناعىن ەشبىر قيىندىقسىز قازان نە ۋفادا قالالارىندا باسىپ شىعارار ەدى. ءبىراق تۋعان ۇلى دالا ەلىنىڭ وتارشىل اكىمشىلىگىنە ەندى ءوزى ابدەن وشىككەن الاش كوشباسشىسى دا ۇلى اقىننىڭ تۇڭعىش جيناعىن وتارشىل يمپەريانىڭ ءتول استاناسىندا جارىققا شىعاردى. كىتاپتىڭ وزىندە جازىلماسا دا، جيناق ءاليحاننىڭ «ىجداھاتىمەن» شىققانىن ابايدىڭ «وپاتىنا ءدال ون جىل تولۋىنا» وراي جازعان «اباي» (وپات 23 يۋن 1904ء-ىنشى جىل) اتتى ماقالاسىندا ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى (ماقالاعا م.د. دەپ قول قويعان. – س.ا.): «1909-ىنشى جىلى ابايدىڭ بالالارى مەن ىنىلەرىنىڭ ريزالىعى ءھام عالي حاننىڭ ىجداھاتىمەن اباي كىتابى پەتەربۋرگتە بۋراگانسكي باسپاحاناسىندا باسىلىپ شىقتى»، - دەپ اتاپ كورسەتكەن-دى (م.د. اباي (وپات 23 يۋن 1904ء-ىنشى جىل). – ورىنبور: «قازاق»، 23.06.1914 ج.، № 67. – 1 ب.). ودان ءبىر جىل بۇرىن، تاعى سول «قازاق» گازەتىندە جارىق كورگەن «قازاقتىڭ باس اقىنى» اتتى ماقالاسىندا احمەت بايتۇرسىن ۇلى ءاليحان بوكەيحاننىڭ «سەميپالاتينسكيي ليستوك» گازەتى مەن «زاپيسكي سەميپالاتينسكوگو پودوتدەلا زاپادنو-سيبيرسكوگو وتدەلا» جيناعىنداعى ماقالاسىنداعى تومەگنىدەي پىكىرىن كەلتىرەدى: «حاقيقاتتى تابۋعا، تەرەڭنەن سويلەۋگە بويىنا بىتكەن زەرەكتىكتىڭ ۇستىنە اباي ءھار ءتۇرلى ەۋروپا ءبىلىم يەسىلەرىنىڭ كىتاپتارىن وقىعان. تارجىمە ءحالىن جازۋشى عالي حان بوكەيحانوۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، اباي سپەنسەر، لۋيس، درەپەر دەگەن ەۋروپانىڭ تەرەڭ پىكىرلى ادامدارىنىڭ كىتاپتارىن وقىعان» (ا. ب. قازاقتىڭ باس اقىنى (باسى 39 ءھام 40-ىنشى نومىرلەرىندە). – ورىنبور: «قازاق»، 1913.22.12، № 43. – 2-3 بب.).
№ 4 فوتو. ءاليحان بوكەحان – سەمەي اباقتىسىندا. 1908 ج.، سەمەي
ءاليحان «قازاقتىڭ جالعىز اقىنى» ابايدىڭ وزىنە عانا ەمەس، كوزى تىرىسىندە «ۇستازىم» دەيتىن ەۆگەنيي ميحاەليسكە دە دۇنيە سالعاندا ازىناما ماقالاسىن ارنادى. «1880ء-نشى جىلداردا كوپ ورىس جۇرتىن ىلگەرى باستىرۋ، وزگە سۇيرەۋ جولىندا قىزمەت ەتكەن جاستان شەت جەرگە جەر اۋدارىلعاندا، - دەپ جازدى ق. ب. [قىر بالاسى] ازاناماسىندا، - ميحاەليس ءبىزدىڭ سەمەيگە ايدالىپ كەلىپ، سونان بەرى ءبىزدىڭ قازاق جەرىندە قالعان ەدى. قازاقتىڭ جالعىزى، اقىنى ابايدى تۇرا جولعا سالعان وسى ميحاەليس ەدى. اباي ولە-ولگەنشە مەنىڭ كوزىمدى اشقان، ماعان جانى اشارلىق قىلعان ميحاەليس ەدى دەپ ايتىپ وتىرۋشى ەدى» (ق.ب. وفات (ە.پ. ميحاەليس). // «قازاق»، 1913.08.12، № 44. ورىنبور. – 4 ب.).
ءاليحان ەلگە كەڭەس وكىمەتى ۇستەمدىگىن ورناتىپ، ءوزىن 1922 جىلدىڭ جەلتوقسانىنان باستاپ وگپۋ-نكۆد-نىڭ قاتاڭ باقىلاۋىندا ماسكەۋدە كۇشتەپ ۇستاعان كەزىندە دە ۇلى اقىندى نازارىنان تىس قالدىرمادى. كسرو حالىقتارىنىڭ كىندىك باسپاسىندا قازاق ءبولىمىنىڭ رەداكتورى قىزمەت اتقارعان جىلدارى ول ءوزىنىڭ ەلدە قالعان ۇزەڭگىلەستەرىنە كىم قانداي كىتاپ، قانداي تۇلعانىڭ ءومىربايانى مەن شىعارماشىلىعىن جازۋ كەرەكتىگىن، ونىڭ ىشىندە ابايدى مەكتەپ وقۋلىعىنا كىرگىزۋدى ا. بايتۇرسىنۇلىنا تاپسىرىپ وتىرعانعا ۇقسايدى. مىسالعا، 1925 جىلدىڭ جازىندا ماسكەۋدەن احمەتكە جازعان ءبىر حاتىندا ول: «اباي مەن التىنسارىنىڭ بالاس جونىندەگى جازۋىڭدى كۇزگە دەيىن بىتىرسەڭ دە كەش ەمەس. ءنازىر دە [تورەقۇل ۇلى] اباي تۋرالى جازباقشى. مەيلى جازسىن»، - دەي كەلىپ، ءارى قاراي: «التىنسارىنىڭ بالاسى ىبىراي حاقىندا ءوزىڭ جازساڭ، جاقسى بولار ەدى. ول سەنىڭ اعاڭ ەمەس پە! ەگەر ول ءقازىر ءومىر سۇرسە سەندەي بولار ەدى، ال سەن ەرتەرەك دۇنيەگە كەلگەندە، ونىڭ ءىسىن جاسارىڭ حاق»، - دەپ شاكىرتى ءارى ۇزەڭگىلەسىن رۋحتاندىرادى (بوكەيحان ءا.ن. تاڭدمالى – يزبراننوە. – الماتى: «قازاق ەنسيكلوپەدياسى»، 1995. – 397 ب.). الايدا ا. بايتۇرسىن ۇلى «ءقادىرلى ءالي» اعاسىنا جازعان جاۋابىندا مىناداي جايتتى باياندايدى: «قازاق مەملەكەتتىك باسپاسىمەن كەلىسىلگەن شارتقا سايكەس، مەن جاڭا ەملە بويىنشا 3 گرامماتيكە جانە قازاق الىپپەسىن قايتا جاساۋىم كەرەك. اياقتالۋ مەرزىمى: ءبىرىنشىسى 15 ماۋسىم، ەكىنشىسى – 1 شىلدە، ءۇشىنشىسى – 1 تامىز، ءتورتىنشىسى – 20 تامىز. مىنە سول ۋاقىتقا شەيىن باسقا جۇمىستارعا قاراۋعا مۇرشام جوق؛ ونىڭ ۇستىنە قازاق-قىرعىز ينستيتۋتىندا وقۋ باستالسا، تاعى دا بوس ۋاقىت بولماي قالادى. سول سەبەپتى دە 20 تامىزعا دەيىن ءيبراھيمنىڭ (ابايدىڭ) عۇمىربايانىن جازا المايتىنىمدى انىق ايتامىن. 20-تامىزدان سوڭ ۋاقىت بولا ما، جوق پا – ونى بىلمەيمىن» (بوكەيحان ءا.ن. تاڭدمالى – يزبراننوە. – الماتى: «قازاق ەنسيكلوپەدياسى»، 1995. – 398 ب.). ال «التىنسارى بالاسىنىڭ سۋرەتىن «شولپان» جۋرنالىنىڭ № 6، 7، 8 كىتاپ جيناعىنان تاباسىڭدار. ودان باسقا مەندە سۋرەتى جوق» دەۋىنە قاراعاندا، احمەتتىڭ، قانشا دەگەنمەن دە، ىبىراي التىنسارى ۇلىنىڭ عۇمىربايانىن جازىپ بەرگەنى انىق. ال ابايدىڭ عۇمىربايانىن جازۋدى ۇلت كوشباسشىسى ەندى كىمگە تاپسىرۋى مۇمكىن ەدى؟
الكەي مارعۇلاننىڭ ەستەلىگى بويىنشا، ءاليحان 1925-1927 جىلدارى لەنينگراد مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە پروفەسسور رەتىندە ستۋدەنتتەرگە ءدارىس وقيعان. ال لەنينگرادقا ءدارىس وقۋعا بارعان كۇندەرىندە ۇلت كوسەمى 1923-1928 جىلدارى سول ۋنيۆەرسيتەتتىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىندە وقىعان مۇحتار اۋەز ۇلىنىڭ جالداعان پاتەرىنە توقتايتىن. ەلدەگى ۇزەڭگىلەستەرى، ونىڭ ىشىندە ءالىمحان ەرمەك ۇلى ءوزىنىڭ وگپۋ-نكۆد تەرگەۋشىسىنە بەرگەن جاۋابىندا مالىمدەگەنىندەي، الەكەڭە جازعان حاتتارىن سول پاتەرگە جولدايتىن: «...ماعان 58-باپتىڭ 10-تارماعى بويىنشا تاعىلعان ايىپقا – مەنىڭ مۇحتار اۋەزوۆكە جازعان حاتىمداعى جەر ماسەلەسى جونىندەگى پىكىرىم نەگىز بولىپتى. قولتاڭباسىنا قاراعاندا، شىندىعىندا دا حاتتى جازعان مەنمىن. ءبىراق ونداي ماعىناداعى حاتتى مۇحتار اۋەزوۆكە ەمەس، ءاليحان بوكەيحانوۆقا جازعانمىن. ول كەزدە مەن عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاقستاندى زەرتتەۋ بولىمىندە ىستەيتىنمىن جانە قازاق حالىق كوميسسارياتىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا قازاقتاردى جەرگە ورنالاستىرۋ ماسەلەسىن نەگىزدەۋمەن اينالىستىم، سونىمەن قاتار ول (بوكەيحانوۆ. – س.ا.) فەدەرالدىق كوميتەتتىڭ مۇشەسى بولاتىن (ەگەر سول كەزدە تاراتىلىپ كەتپەسە). وسى كوميسسيانىڭ قۇرامىندا ءجۇرىپ قازاقستان ءۇشىن ءۇشىن زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. ءوزى ماسكەۋدە تۇراتىن، قىزمەت بابىمەن ارا-اراسىندا لەنينگرادقا باراتىن. ليزا بوكەيحانوۆا مەن شوقانيەۆانىڭ (؟) ايتۋىنشا، وندا اۋەزوۆتىڭ ۇيىنە توقتايتىن» (دۆيجەنيە الاش: سبورنيك ماتەريالوۆ سۋدەبنىح پروسەسسوۆ ناد الاشيەۆسامي. ترەحتومنيك. – الماتى: فف «ەل-شەجىرە»، 2011. – ت. 2. - 190 ب.). مىنە لەنينگراد وقۋىنان كەيىن مۇحتار ءوز شىعارماشىلىعىندا ءبىرجولا ابايعا دەن قويدى ەمەس پە؟ وعان دالەل: ارادا تۋرا 5 جىل وتكەن 1933 جىلى م. اۋەز ۇلى قىزىلوردادا لاتىن ارپىندە اباي قۇنانباي ۇلى شىعارمالارىنىڭ تۇڭعىش تولىق جيناعىن جارىققا شىعارىپ، اباي شىعارمالارىنىڭ تۇڭعىش عىلىمي جيناعىن ازىرلەۋدى قولعا العان جوق پا ەدى؟ سوندا مۇحتار اۋەز ۇلىنىڭ بەتىن ءبىرجولا ۇلى ابايعا بۇرعان كىم بولىپ شىعادى؟ جاۋاپتى وقىرماننىڭ ءوزى ايتار..
