ءتۇبى ءبىر ءسوزدىڭ تۇبىندە تۇيەدەي ويسىل ۇعىم بار

(قازاق حالقىنىڭ قاشىقتىق جانە اۋماقتىق ولشەم-مولشەر سوزدەرى تۋرالى)

الەمدىك بيىكتىكتە ءار مەملەكەتتىڭ، ءار ۇلتتىڭ دامۋ تاريقىن بۇگىنگى ساياسات، قازىرگى ەكونوميكامەن باعامدامايدى. قايتا سول مەملەكەتتىڭ، سول ۇلتتىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاستىرعان وزىنە ءتان، باسقالارعا ءۇقسامايتىن مەنشىكتى ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ دەڭگەيىمەن باعالايدى، سونى ولشەم ەتىپ انىقتايدى. مادەنيەت دەڭگەيى جوعارى ۇلتتى دۇنيە حالىقتارى جوعارى باعالايدى، قۇرمەت ەتەدى. وسى تۇرعىدان ايتقاندا قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى دە سول الەمدىك بيىك مادەنيەتتىڭ شىڭىنداعى جارقىراپ جانىپ تۇرعان التىن كوزدەرىنىڭ ءبىرى ەكەنى داۋ تۋدىرمايدى.

قازاق مادەنيەتى – مەكەندىك جانە كوشپەندى مادەنيەتتىڭ وركەنىنەن ءوسىپ جەتىلگەن ۇلى دالا مادەنيەتى. قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى ەتكەن ەڭبەگىنىڭ، توككەن تەرىنىڭ جەڭىستى جەمىسى. ارتقى ۇرپاققا التىن مۇرا، اسىل قازىنا رەتىندە اماناتتاپ كەتكەن بابالار اماناتى. ولمەس، وشپەس ومىرلىك وسيەتى. ءارى قاراي ايتساق، سول الىپ بابالارىمىزدىڭ مىنەز-قۇلقى، ءبىتىم-پىشنى، ءتۇر-تۇلعاسى، ارى مەن ازاماتتىعى، جومارتتىعى مەن جوندىلىعى، كەڭدىگى مەن كەرەمەتى، ەرلىگى مەن سەرىلىگى، باتىلدىعى مەن باتىرلىعى، سابىرلىلىعى مەن سابازدىعى، يمانى مەن ىجداعاتى، سىمباتتىلىعى مەن سۇلۋلىعى، ءتىپتى جارقىلداعان جان دۇنيەسى، تەلەگەي تەڭىز وي تولعاقتارى مەن ون سەگىز مىڭ عالامنان قورتقان ءبىلىم، عىلىم، ونەر كوزدەرىنىڭ كۇرەتامىرى. تىرشىلىگى مەن عۇمىر شەجىرەسىنىڭ ءنارلى قاينارى.

كەز كەلگەن مادەنيەتتىڭ، پايدا بولعان وركەننيەتتىڭ ىرگەتاسى بولادى. ول ىرگەتاس – سول مادەنيەتتى بەينەلەپ جەتكىزەتىن ءتىل ونەرى بولىپ تابىلادى. مىنا جالپاق جاھاندا ءتىلسىز ەش نارسە جوق. ءبارى ءتىلدى دۇنيە. تەك ءتىلىن ءبىلىپ، سىرىن تاۋىپ سويلەتە بىلسەڭ، ءبارى دە قۇستاي سايراپ، سويلەي جونەلەدى. ال ءسوزدىڭ التىن جانە جۇمباق ساندىعى بولادى. ول «التىن ساندىق» دەپ اتالادى. ونى ءبىز «سوزدىك قور» دەپ اتاپ ءجۇرمىز. وسى ءسوز ساندىقتى اقتارار بولساق، عاسىرلار بويى ساقتالعان تالاي دا تالاي التىن قازىنالارىمىزعا جول تارتامىز.

ءجا، سونداي التىنعا بەرگىسىز اسىل قازىنالى ءسوز قورجىندارىمىزدا جاتقان مەرۋەرت ايداي سىرلى سىمباتتى سوزدەرىمىزدىڭ ءبىر سالاسى – قازاق حالقىنىڭ ولشەم-مولشەر سوزدەرىنە زەيىن اۋدارىپ كورەيىك.

كورگەندە دە ءبارى ەمەس، ءبىر تامشىسى – تەك قانا ارا قاشىقتىق، اۋماقتىق ولشەم-مولشەر سوزدەرىنە عانا ارنالىپ ايتىلعان تۇرىنە توقتالايىق. توقتالعاندا دا جەكە ءسوز ءتۇرىن تىزبەكتەپ ايتىپ، سونىڭ بويىندا جاتقان ۇلاعاتتى ۇعىمدار جايىنا نازار سالايىق:
1. ۇشقان قۇستىڭ قاناتى تالاتىن جەر
2. قۇس ۇشىرىم جەر
3. وق جەتپەس جەر
4. وق جەتەر جەر
5. كوز ۇشىنداعى جەر
6. كوز كورىم جەر
7. يەك استىنداعى جەر
8. تۇمسىق استىنداعى جەر
9. قارىس قادىم جەر
10.قارعا ادىم جەر
11. شىل ادىم جەر
12. تابان اۋدارىم جەر
13. ادىم دەر
14. سىنىق سۇيەم جەر
15. ۇلتاراقتاي جەر
16. الاقانداي جەر
17. جارتى الاقانداي جەر
18. ءبىر تۇتام جەر
19. ءبىر قارىس جەر
20. ارقان بويى جەر
21. تاس لاقتىرىم جەر
22. ات ارقان جەر
23. ايعاي سالار جەر
24. داۋىس جەتەر جەر
25. ءبىر تىلكىم جەر
26. توقىمداي جەر
27. تاباقتاي جەر
28. تابان سيار جەر
29. بارماقتاي جەر
30. جەلىپ وتەر جەر
31. جەلىپ جەتەر جەر
32. اياڭداپ بارار جەر
33. ءبىر شاپتىرىم جەر
34. سۋ الار جەر
35. قوزى كوش جەر
36. تۇستىك جەر
37. كەشتىك جەر
38. تاۋلىك جەر
39. ايلىق جەر
40. اپتالىق جەر
41. جىلدىق جەر
42. بارسا كەلمەس جەر
43. يت ارقاسى قيانداعى جەر
44. يت ولگەن جەر،
45. ءولىپ-تالىپ جەتەر جەر
46. تابان توزار جەر
47. كوز اينالىم جەر
48. قول بۇلعار جەر
49. قول سەرمەر جەر،
50. قىسىر قاتىن سۋ الار جەر
51. قازان اۋزىنداي جەر
52. قازاننىڭ قاقپاعىنداي جەر
53. قارا باقىرداي جەر
54. قول باسىنداي جوتا (جەر)
55. ەتەكتەي عانا جەر
56. توننىڭ وڭىرىندەي جەر
57. شالما ىلىنەر جەر
58. قۇرىق سالار جەر
59. قۇلاش جەتەر جەر
60. قۇلاش سەرمەر جەر
61. قارايعان جەر
62. تۇيە تابانىنداي جەر
63. جىلقى اۋنايتىنداي جەر
64. ءقۇلان جورتپاس قۋ دالا
65. قۇس ۇشپاس قۋ مەديەن
66. وگىز ولەر جەر
67. تۇيەلى كوش جەتەر جەر
68. توبىقتاي توبەشىك
69. اسپان قالپاقتى الىپ تاۋ
70. توبەسىن كۇن سۇيگەن زەڭگىر
71. توبەسىنەن قۇس اسپاس شوقى
72. جاتاعان توبەشىك
73. بىدىرماق توبەلەر
74. قۇلاشتى كەڭ دالا
75. تىنىسى كەڭ جەر
76. كىندىگى الىس جەر
77. كىندىگى جالپاق جەر
78. ەتەگى ۇزىن جەر
79. ەتەگى قىسقا جەر
80. قويناۋى كورىنبەس اڭعار
81. ءتۇپسىز شىڭىراۋ ساي
82. اپاي ءتوس دالا
83. ادىرلى بەل-بەلەس
84. تەكە قاباقتى جارتاس
85. تەبىنگىدەي عان جەر
86. قار قالپاق كيگەن شىڭ-قۇز
87. قانجارداي قاداۋ جارتاس
88. قوس وركەشتەي قوس جوتا
89. قوس ومىراۋداي قوس توبە
90. بەسىكتەي بەل
91. سارىلعان سارى دالا
92. ۇشى-قيرى جوق شەتسىز دالا
93. وت ورنىنداي جەر
95.وشاقتاي جەر
96. ەسىك پەن توردەي جەر
97. تاقىم قىسار جەر
98. ات باۋرىنداي جەر
99. ات تاعاسى تۇسەر جەر
100. تۇيە تابانى تەسىلەر جەر
101. جەتى قادىم جەر
102. قىرىق قادىم جەر
103. اۋدەم جەر
104. قا سقاعىم جەر
105. بوي جازار جەر
106. ەكى اتتام جەر
107. دىز ەتە قالار جەر

ءيا، قازاق تىلىندەگى جەردىڭ شالعايلىعى مەن جاقىندىعىن جانە جەردىڭ اۋماق، كولەمىن بىلدىرەتىن ولشەم-مولشەر سوزدەردى ساناپ تاۋىسا المايمىز. ءبىز ءبىر تامشىسىنىڭ جارتىسىن عانا مىسال ءۇشىن الىپ وتىرمىز.

كەرەمەت. كەرەمەتى سول – قازاق تىلىندەگى ءبىز مىسالعا العان جەرگە قاتىستى ولشەم-مولشەر سوزدەر ايتىلعان جەردىڭ الىس نە جاقىن ەكەنىن، ۇلكەن-كىشى اۋماعىن عانا ءبىلدىرىپ قالماستان، قانداي ماقساتقا پايدالانۋعا بولاتىنىن دا تۇپتەپ اڭعارتادى. اڭعارتقاندا دا جاي اڭعاراتپايدى، ءبىر اۋىز سوزبەن عانا جاۋاپ رەتىدە اڭعارتادى. جەكە-جەكە سوزدەرگە تۇيەدەي-تۇيەدەي ۇعىم ۇيالاتىپ، ايقىن ايتىپ، اشىق جەتكىزىپ، جەپ-جەڭىل ۇقتىرىپ تۇر. كەرەك بولسا، سانىن ايتىپ ساپقا تۇرعىزىپ، جەتكىزەر ۇعىمداردى سارالاپ، دانالاپ جاققان شامداي جاپ-جارىق ەتىپ، كوزگە ەلەستەتىپ، كوكىرەككە ۇمىتپاستاي ەتىپ، ۇيالى ۇعىممەن ءبىر جولا بەكىتىپ تاستايدى.

راس-اۋ، مىنا سوزدەردى ەستىگەن ءار قازاق بالاسى اينالاسىنا قاراسا ءبارى تانىس، بوتەن بوگەنايى بولەك ەشتەڭە جوق. ءبارى ايناداي جارقىراپ كوزگە ۇرىپ، كوڭىلگە ۇيا باسىپ تۇر.
ەندى ايتار دا ايعاقتار دا قالعان جوق.

ءبىر تال شىرپىدان ۇلى جايلاۋعا، قۇس اسپاس شىڭ مەن قۇزعا دەيىن ايتىلعان ۇلى ۇعىمداردىڭ ءبارى جەكە ءسوز تۇبىنە ۇيالاپ، سودان قالقىپ ۇشىپ جەپ-جەڭىل، مايدا قوڭىر ۇندەرمەن كەلىپ، قۇت قۇلاققا قۇيىلىپ جاتىر. ۇلان-اسىر، ۇلى-ۇلى دالا ۇعىمدارىن تارىداي تامشى سوزگە سىيعىزا ايتقان قازاق ءتىلىنىڭ عاجاپ عالاماتىنا مويىن ۇسىنباۋ ابەستىك بولار. ۇشى-قيىرى جوق ۇلان-قايىر دالا ۇعىمىن ءتۇبىر سوزگە سىيعىزىپ، تۇگىنەن ءتۇپتامىرىنان ماعىناسىن جەتىسىنە جەتكىزىپ، قوزىداي جامىراتىپ ايتۋ قازاقتىڭ عانا قولىنان كەلەدى. ءتۇبىر ءسوزدىڭ تۇبىندە تۇيەدەي ويسىل ۇعىم بار. جوعارىداعى سوزدەردى جاڭعاقتاي شاعىپ تالداۋدى، تاسقاياقتىڭ تاسىنداي قاعىستىرىپ تالقىلاۋدى قاجەت ەتپەيتىن سوزدەر. ماعىنالارى نۇر شاشىپ جان-جاعىنا ساۋلەسىن ءتۇسىرىپ تۇر. تەك قانا ايتا بىلەيىك، ۇعا بىلەيىك، جازا بىلەيىك. ءبىز قازاقپىز، ماڭگى بىرگەمىز، سوگىلمەسىن ىرگەمىز.

جازۋشى، ەتنوگراف بولات بوپاي ۇلى

«كوڭىل – قازى، كوز – تارازى» كىتابىنان ءۇزىندى

6alash ۇسىنادى