تاشكەنت كەزىندە قازاقتىڭ جەرى بولعان دەگەندى ءجيى ەستيمىز. سودان كەيىن بە، تاشكەنتكە كەلە سالا قازاق تاريحىمەن بايلانىستى دۇنيەلەردى ىزدەدىك. قازاقتىڭ ءۇش ايتۋلى ءبيىنىڭ ەكەۋىنىڭ سۇيەگى وزبەك جەرىندە جاتىر. ايتەكە بي وزبەكستاننىڭ ناۋاي وبلىسىندا جەرلەنگەن بولسا، تولە بيگە توپىراق ءدال وسى تاشكەنتتەن بۇيىرىپتى.
تولە ءبيدىڭ «قارلىعاش اۋليە» اتانۋى
«تولە ءبيدىڭ قابىرى قايدا؟ » دەسەڭ، وزبەكتەر تۇسىنبەيدى، ءتىپتى سۇراعانىڭدى انىقتاپ كورسەتىپ تە بەرە المايدى. ال «كالدىرعاش ءبيدىڭ كەسەنەسى» دەسەڭ، تۇسىنە قويادى. بىردەن قالا ورتالىعىنداعى شەشەننىڭ قابىرى ورنالاسقان جەرگە باستاي جونەلەدى. ءبىز دە ىزدەپ ءجۇرىپ، تولە بي بابامىزدىڭ كەسەنەسىن تاشكەنتتەگى يسلام ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اۋلاسىنان تاپتىق.
تولەنىڭ «قالدىرعاش بي» اتانۋىنىڭ سەبەبىن وزدەرىڭىز دە سەزىپ وتىرعان شىعارسىزدار. قازاقتار ونى «قارلىعاش اۋليە» دەيدى. ەل ىشىندە ءبيدىڭ بۇلاي اتالۋ سەبەبى جونىندە مىنانداي اڭىز بار: «ءبىر جاۋگەرشىلىك كەزدە ەلگە جوڭعارلار شاۋىپ، اۋىل ادامدارى ۇيلەرىن تاستاي قاشقان. وسى ۋاقىتتا تەك تولە بي عانا ءتۇتىنىن بۇزباستان ورنىندا وتىرا بەرىپتى. اۋىلعا باسىپ كىرگەن جوڭعار قونتايشىسى ءتۇتىنىن تۇتاتقان جالعىز ءۇيدى كورەدى. ەل ۇدەرە كوشكەندە، وزىنەن قورىقپاي وتىرعان ادامنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەككە كىسى جىبەرەدى. باسا كوكتەپ ۇيگە ەنگەن جوڭعارلار ءجون سۇراسپاستان، بىردەن جاۋاپ الماققا دۇرسە قويا بەرەدى. سوندا تولە بي جوڭعارلارعا اماندىقسىز ءسوز باستاعانىن ايتىپ، ءبىر تىقىرتسا، كوشپەۋىنىڭ سەبەبىن ايتىپ، ەكىنشى تىقىرتقان ەكەن. جۇرتپەن بىرگە باس ساۋعالاپ، ءۇيىن تاستاماعانىنىڭ سەبەبىن بي بىلاي ءتۇسىندىرىپتى: “بيىل شاڭىراعىما قارلىعاش ۇيا سالعان ەكەن. بالاپاندارى قاناتتانعانشا ءۇيىمدى بۇزبايىن دەپ شەشتىم. جاۋ جاعادان الدى ەكەن دەپ ۇياسىن بۇزىپ، بالاپانداردى شىرىلداتقىم كەلمەدى. سەندەردىڭ دە ۇيلەرىڭدى ويران ەتىپ، بالا-شاعالارىڭدى شىرىلداتسا، وزدەرىڭە جاقسى بولار ما ەدى؟” تولە ءبيدىڭ جاۋابىن ەستىگەن جوڭعار قونتايشىسى تولە ءبيدى اۋليە دەپ تانىپ، اسكەرىنە بي شاڭىراعىنا دا، ول وتىرعان اۋىلعا دا شاپپاۋىن بۇيىرادى. سودان بەرى تولە بي «قارلىعاش اۋليە» اتانىپ كەتكەن ەكەن.
تاشكەنتتى بيلەگەن تولە بي
تولە ءبيدىڭ قاي جەردە دۇنيەگە كەلگەنى تۋرالى ناقتى دەرەك جوقتىڭ قاسى. جۋرناليست ءجانالى ىرىسمەتوۆ 1990 جىلى جاريالانعان «تولە بي ءھام ونىڭ زامانى» اتتى ماقالاسىندا ءوزىنىڭ «وگىز بايان» شەجىرەسىن پايدالانعانىن، تولە ءبيدىڭ بۇگىنگى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى لەنگىر اۋدانىنداعى قازىعۇرت تاۋىنا جاقىن، بادام وزەنىنىڭ سول جاعىنداعى بايتىك دەگەن ەلدى مەكەندە دۇنيەگە كەلگەنىن جازادى. ال قازىبەك بەك تاۋاسار ۇلى «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن» اتتى كىتابىندا تولە ءبيدىڭ الاكولدە، كوكتۇما دەگەن كىشكەنتاي وزەننىڭ تۇنىققا قۇيار ساعاسىندا تۋعانى ايتىلادى. ال تولەبيتانۋشى تاريحشى اسەت كەنبايەۆ تولە بابامىزدىڭ شۋ بويىندا جەرلەنگەنىنە سەنىمدى. ول تاريحي قۇجاتتارعا سۇيەنە وتىرىپ: «تولە بابامىزدىڭ قازىرگى شۋ ءوڭىرى، جايساڭ جايلاۋىندا دۇنيەگە كەلگەنى جونىندە تاريحشىلاردىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە اتاپ كورسەتىلەدى. سوڭعى مۇراعات زەرتتەۋلەرىمەن تولىقتىرىپ ايتسام، اققاينار باستاۋىنىڭ بويىندا تۋعان. اققايناردا تۋعاندىعىنا دالەلىم بار. مەن 1991-1993 جىلدارى شۋ وڭىرىندە بىرنەشە رەت بولىپ، كونەكوز قاريالارمەن كەزدەستىم. اققايناردىڭ باسىنا اۋىل قارتتارىمەن بىرگە باردىم. قاريالاردىڭ دەرەكتەرىنە سەنبەسكە لاجىڭ جوق. بابامىزدى شۋ اتىرابىنىڭ ءدال اققاينارىندا تۋعان دەپ ناقتىلاپ ايتار بولساق، تولە ءبيدىڭ تۋعان جەرىنە دەگەن قۇرمەت تە ەرەكشە بولار ەدى. كونەكوزدەردىڭ ايتۋىنشا، اققايناردا 50-60 قا جۋىق ءۇي بولعان. اۋىلداردى ىرىلەندىرۋ كەزىندە كورشى ۇلكەن اۋىلعا كوشىرىپ جىبەرگەن. ءقازىر ەشكىم تۇرمايدى. تولە بابا شۋ وڭىرىنەن قازىعۇرت تاۋىنىڭ باۋرايىنا اۋمالى-توكپەلى زاماندا قونىس اۋدارعان بولۋى كەرەك. قازىعۇرت پەن الاتاۋدىڭ ارالىعىن ۇرپاقتارى جايلاپ وتىر. ول ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا تولەبي اۋدانىندا ءومىر سۇرگەن. ورداقونعان-اقبۇرقان دەگەن جەردە قايتىس بولعان. دۇنيە سالعان سوڭ شەيحانتاۋرگە ءوز اماناتى بويىنشا جەرلەنگەن. مەن مۇنىڭ ءبارىن 40-قا جۋىق تاريحي ەڭبەكتەردى، مۇراعات دەرەكتەرىن نەگىز ەتىپ الىپ وتىرمىن».
ال تولە ءبيدىڭ تاشكەنتكە قالاي بارعانى جونىندە مىنانداي تاريحي دەرەكتەر بار. 1718 جىلى تاۋكە حان ومىردەن وتكەن سوڭ قازاق ەلىندەگى حاندىق بيلىك بولشەكتەنە باستايدى. ەل اراسى السىرەپ، قالماقتار قازاقتىڭ كوپ جەرىن باسىپ الادى. ءدال وسى كەزدەرى تاريح ساحناسىنا تولە بي شىعادى. تاشكەنت قالاسىن قالماقتاردان بوساتۋ ءۇشىن 1726-1727 جىلدارى تولە بي باستاعان حالىق قوزعالىسىنىڭ تاريحي ماڭىزى زور. ورىس تاريحشىسى ا.ليەۆشين ءوزىنىڭ قازاقتار تۋرالى ەڭبەگىندە جولبارىس حان ولگەن سوڭ تولە ءبيدىڭ تاشكەنتتى التى جىل باسقارعانىن ايتادى. كەي دەرەكتەر 12 جىل دەلىنەدى.
تولە ءبيدىڭ تاشكەنتتكە قالاي كەلگەنى بەلگىلى بولدى. ال قابىرىنىڭ قالاي انىقتالعانى جونىندە تاريحشى-ەتنولوگ، تۇركىتانۋشى عالىم مۇحيتحان ميرازوۆ مىنانداي پىكىر ايتادى: «تولە بي باسقا، قارلىعاش بي باسقا» دەگەن داۋ-دامايدى العاش وزبەكستانداعى قازاق مادەني ورتالىعىنىڭ بىر-ەكى بەلسەندى كىسىلەرى دە ايتقان. ولار ارنايى ۇنپاراقتار دا تاراتقان. 1982 جىلى عۇلاما عالىم ءا.مارعۇلان شاكىرتى سامات وتەنيازوۆقا تاشكەنتتەگى م. ماسسونعا ءبىر حات تاپسىرۋدى جۇكتەگەن. مەن بۇل حاتتى وزبەكستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىنان تاپتىم. وندا ءا.مارعۇلان تولە ءبيدىڭ شەيحانتاۋردا جەرلەنگەنىن ناقتىلاعان. 1972 جىلدىڭ 18 اقپانىندا ارحەولوگتەر قارلىعاش بي كەسەنەسىندە زەرتتەۋ جۇمىستارىن باستاعان. انتروپولوگ ت.يۋنۋسوۆتىڭ انىقتاۋى بويىنشا، باس سۇيەكتەردىڭ سانىنا قاراي وندا ءۇش ەركەك جانە ەكى ايەل جەرلەنگەن. زەرتتەۋلەر بارىسىندا ەسكەرتكىشتىڭ ناقتى قاي كەزەڭگە ءتان ەكەنى انىقتالماعان. وسى زەرتتەۋلەرگە قاراپ، «تولە بابانىڭ ءبىر ايەلى وزبەك بولعاندىقتان، ول قايتىس بولعان سوڭ سوندا جەرلەنۋى مۇمكىن عوي» دەگەن وي دا ورالادى. سوسىن ۇلكەن وردانىڭ استاناسى دا، حان تاعى دا تاشكەنت شاھارى بولعان. سوندىقتان قازاقتىڭ كوپتەگەن ايتۋلى ازاماتتارى وسىنداعى مازارلاردا جەرلەنگەن. ونى مىناداي قۇجاتتىق جازبالار بارىنشا راستاي تۇسەدى: «…قالاداعى (تاشكەنتتى ايتىپ وتىر) ۇكىمەتتى بۇرىن شاھار تۇرعىندارى ۇستاپ تۇرعان ەكەن، بىراق كەيىن ولارعا ۇلى وردانىڭ قازاقتارى ۇستەمدىك قۇراتىن بولعان. بۇل وردانىڭ حاندارى كوبىنە وسى قالاعا قونىستانادى» . بۇل – XVIII عاسىرداعى پاتشا شەنەۋنىگى پ. ي. رىچكوۆتىڭ بەرگەن مالىمەتى. مىنا ءبىر دەرەككە دە كوڭىل قويالىق: «…ودين يز زنامەنيتەيشيح بيەۆ كيرگيزسكوگو نارودا تولەبي اليبەكوۆ (دۋلات، وتدەلەنيە جانىس) فاكتيچەسكي پوۆەليەۆاۆشي ستارشەي وردوي، جيل ۋ ساموگو تاشكەنتا…» تاشكەنت قالاسىن كوپ زەرتتەگەن پاتشانىڭ تاعى ءبىر وفيسەرى الەكساندر سەمەنوۆ «بۇل جەردە XVIII عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا تاشكەنتتى باسقارعان اتاقتى قازى تولە ءبيدىڭ سۇيەگى جاتىر» دەگەن دەرەك قالدىرعان. ورىس دەرەكتەرىن جۇڭگو دەرەكتەرى نەگىزدەپ، ناقتىلاي تۇسەدى. قازاقتا ساقتالعان ەسكەرتكىشتەردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ كۇمبەزدى بولىپ كەلەتىنى، ال كۇمبەزدىڭ بەلگىلى ءبىر دارەجەدە كيىز ءۇيدىڭ قاڭقاسىنا ۇقسايتىنى بەلگىلى. تولە بي كەسەنەسىن زەرتتەۋ ىسىندە بۇل دا ەرەكشە ماڭىزعا يە».
تولە وزبەكتەردىڭ قازاققا قيمايتىنىن ءبىز دە بايقادىق. ءبىراق ءبىزدىڭ عالىمداردىڭ دالەلىنە ناقتى قارسى قۇجاتتارى بولماعاننان كەيىن امالسىز مويىنداعان سەكىلدى. ويتكەنى، ەشبىر وزبەك عالىمى مۇندا قارلىعاش ءبيدىڭ (وزبەكشە قالديرگوچ) جاتقانىن ناقتىلاي الماعان. ال 1993 جىلى قازاقستان رەسرۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.نازاربايەۆ پەن وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ي.كاريموۆ تولە ءبيدىڭ باسىنا ارنايى كەلىپ، زيارات جاساپ، قۇران وقىتىپ كەتەدى. سول كەزدەن باستاپ 26-مامىر تولە ءبيدى ەسكە الۋ كۇنىنە اينالىپتى. ال نازاربايەۆ ارنايى جازدىرعان «ءتاڭىرىم قازاققا ەلدىكتى دە، ەرلىكتى دە، دانالىقتى دا بەرگەن» مۇندا كەلگەن ءار قازاقتىڭ رۋحىن تاسىتىپ، مەرەيىن ۇستەم ەتەرى انىق.
ماديار مەڭدىبايەۆ
6alash ۇسىندى
