الاشتىڭ " اق ارالى"
وركەستردە: تايىر بەلگىباي ۇلىنىڭ كۇيى"اقارال "
ايتۋلى كۇيشى تايىر بەلگىباي ۇلىنىڭ بارشا جۇرتقا تانىلىپ كەتكەن اتاقتى كۇيى «اقارال» جاي عانا كۇي ەمەس-اۋ، اي تۇنەگەن التاي اسقارىنىڭ جاسىل بۇيرا اپاي ءتوسىن دۇنيەگە الىپ ۇشقان، قۇلاقتان كىرىپ، جۇرەككە تۇنىپ، جان دۇنيەنى بالقىتىپ، ماڭگى سارناپ جاتقان تابيعات سيمفونياسى ىسپەتتى.
ەستىگەن جاندى ەزىلتىپ، كوركەم تابيعات كورىنىستەرى كوز الدىڭىزعا ەكرانداي تارتىلىپ، ەلەگىزە جونەلەسىڭ-اۋ، شىركىن! اسەم اقارال الدە تابيعات تا ەمەس، اسا ءبىر ونەر قۇدىرەتىمەن دومبىرانىڭ بەتىنە كوشىپ كەلگەنىن قاراڭىز! وزەندەر تۋلاپ، قۇستار شۋلاپ، الاقانداي اعاشتىڭ بەتىندە ءوز ايشىعىمەن كوشىپ جاتىر. التاي اياسىن سەزىم كوزىنە، جان كوزىنە كورسەتىپ وتىرعان بۇل كيەلى كۇيشىنىڭ كىلتىن تاۋىپ جاساعان ونەر قۇدىرەتى، كۇي قۇدىرەتى. انە شەبەر كۇيشى الەمدى ارالاپ شەرتىپ بارادى… ەندى قايدا مۇنداي ونەرپازداردىڭ قايتا ورالۋى!
تايىر بەلگىباي ۇلى 1920-جىلى ناۋرىزدا قازىرگى التاي قالاسى، ءابيتان اۋىلىنىڭ اقارال دەگەن جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن. بەس جاسىندا شەشەدەن، توعىز جاسىندا اكەدەن ايرىلىپ، اعاسى جۇمادىل، جەڭگەسى زاعيلانىڭ قولىندا ەرجەتتى.
تايىردىڭ اكەسى بەلگىباي اعاششى جانە ازداپ دومبىرا شەرتەتىن ادام ەكەن. ان-كۇيگە اۋەس بالا تايىرعا ناعاشىسى نۇرتازا كيىكباي ۇلى (كورنەكتى دومبىراشى) ونەردىڭ سارا جولىن نۇسقاپ، ونىڭ مۋزيكاعا بولعان ماڭگىلىك ماحابباتىن وياتتى. الايدا، جوقشىلىق ونەر قۋعان جاستى ءوز امىرىنە كوندىردى. تايىردىڭ بالاۋسا شاعى مالايلىق، باقتاشىلىق، التىن قازۋ قاتارلى اۋىر جۇمىستىڭ تەپەرشىگىندە وتەدى. ءبىراق كۇي دەسە كوڭىلى بۇزىلىپ، ءان دەسە الاعىزىپ تۇراتىن البىرت ازامات ءوزىنىڭ ءساليقالى ونەرگە دەگەن ىستىق ىقىلاسىن استە سۋىتقان جوق، قايتا مازداتا بەردى، جالىنداي بەردى…
كۇيشىنىڭ 20 جاسىندا دۇنيەگە كەلگەن تۇڭعىش تۋماسى «اقكوت تورعاي» . وسىدان سوڭ قايراتى تاسىپ، ونەرى الىپ ۇشقان اتپال ازامات كۇي قۋىپ، كۇي سايىستارىنا ءتۇسىپ، جۇرگەن جەرىن كۇمبىرلەگەن كۇيگە بولەپ، تابيعاتىنان تازا تاۋ ەلىنىڭ قۇرمەتىنە بولەنسە، دارقان دالانىڭ بار قۇدىرەتىن ءوز بويىنا دارىتىپ، اق جەلكەندى اساۋ جاستىقتىڭ ءانىن اندەپ، كۇيىن تارتتى.
ول 1946-جىلدان 1948-جىلعا دەيىن التاي ايماقتىق ءۋالي مەكەمەسىندە شابارماندىق قىزمەت ىستەدى. ودان 1950-جىلعا دەيىن جەمەنەي اۋداندىق حالىق ۇكىمەتىندە قامباشى، كاسسر بولدى.
ءار كۇن ارايلى تاڭ. ازاتتىقتان كەيىن ونەر يەسى ءوز قالاۋى بويىنشا التاي ايماقتىق ويىن-ساۋىق ۇيىرمەسىندە الدىڭعى قاتارداعى دومبىراشى جانە اكتەر بولىپ، مۋزيكاعا قاتىستى بىلىمدەردى يگەرىپ، قازاق حالىق كۇيلەرىنىڭ عاجاپ قۇدىرەتىنە بويلاپ، ماشاقاتتى ونەر ساپارىنا قۋانا-قۋانا ات باسىن بۇردى. وسى ويىن-ساۋىق ۇيىرمەسىندەگى كەزىندە، 1951-جىلدان 1952-جىلعا دەيىن ولكەلىك پارتكوم قاراماعىنداعى بيۋرو كادرلار مەكتەبىنىڭ 3-قارارىنان ءبىر جىل وقىعان.
1954-جىلى ەلىمىزدە تۇڭعىش الىنعان قازاقشا كينو – فيلم «قاسەن-جاميلادا» تاكەڭ اكتەرلىك جاعىنان دا ۇلكەن ىزدەنىس جاساپ، نەگىزگى رولداردىڭ ءبىرى جاقاننىڭ بەينەسىن ءساتتى سومداپ شىعاردى ءارى مۋزيكالىق سۇيەمەل ءۇشىن «سالكۇرەڭ» كۇيىن جازىپ، ءوزى ورىندايدى. ماحابباتتىڭ قۋعىنى بولعان قىز – جىگىت ورمانمەن كومكەرىلگەن وزەندى بويلاپ: «شىركىن، ەل-اي! شىركىن، جەر-اي! » دەپ ارتتا قالىپ بارا جاتقان قاستەرلى مەكەنگە قيماي قاراپ، كوكىرەكتەرى قارىس ايرىلعاندا، مىنە وسى سازدى «سالكۇرەڭ» كۇيى كوتەرىلدى.
1955-جىلى ەندى عانا قۇرىلعان ىلە وبلىستىق ءان – بي ۇيىرمەسىنە اۋىسىپ بارىپ، ەلىمىز قازاقتارىنا تانىمال ونەر ادامدارىمەن بىرلىكتە جۇمىس جۇرگىزگەن تايىر ءوزى ءالى دە بىلە بەرمەگەن كۇي ونەرىنىڭ الۋان ارناسىنا قۇلاق قاندىرىپ، ساز سارىندارىن بويىنا سىڭىرەدى. ونىڭ ونەر جولىندا تابىسقان قادىرلەس دوستارى كوبەيىپ، بويىنداعى بۋىرقانعان تالانتىن سول جانداردىڭ تالعامپاز سارابىنا سالادى. نە ءبىر ءساليقالى ساحنالارعا شىعىپ، كۇيشىلىكتىڭ ەڭ ءبىر قيىن سىندارىنان ءوتتى. كۇيشىنىڭ وسى كەزدە «جاڭا شابىت»، «ارىپتەس» دەگەن تاماشا كۇيلەرى تۋىندادى.
1956-جىلى جاز، تاكەڭ ومىرىندەگى ەستەن ەكى ەلى كوتەرىلمەس ەڭ ءبىر ەسىل كەزى بولدى. ول وسى جىلى شينجياڭ ءان-بي ۇيىرمەسىنىڭ قۇرامىندا مالىك ءجۇنىس ۇلى، دانەش راقىش ۇلى، باياقىن قاتارلى ونەر جۇلدىزدارىمەن بىرگە بۇرىنعى سوۆەت وداعىنىڭ بەس وداقتاس رەسپۋبليكاسىندا ەكى اي بويى ونەر ساپارىندا بولادى.
اسىرەسە، ول وسى ساپارىندا اكادەميك احىمەت جۇبانوۆپەن كەزدەسىپ، اڭگىمە دۇكەنىن قۇردى. احىمەت تايىر تارتقان كۇيلەرگە ءدان ريزا بولىپ، ۇيىندەگى ۇكىلى دومبىراسىن تايىرعا ەستەلىككە بەرگەن ەكەن.
ول جاقتاعى كۇي كوڭىل جاندار دا تايىر بەلگىباي ۇلىنا وسكەلەڭ باعا بەرىپ، سول تۇستاعى «سوسياليستىك قازاقستان» گازەتى تاكەڭدى ارلەپ تۇرىپ، ادەمىلەپ تانىستىردى. وسىدان سوڭ كۇيشىنىڭ جانى سۇيگەن ونەرىن ورىستەتۋگە وراي بولىپ، جۇلدىزى جانىپ، «جاڭا شابىت» قاتارلى تىڭ تۋىندىلارعا جۇكتى بولدى.
ىزگىلىك دەپ ۇزدىككەن، جاقسىلىققا جانى قۇشتار ادام بالاسى كوڭىلدەن سەمىرەدى ەمەس پە. باقىتتى ءومىر، باياندى تىرلىك تايىردىڭ باعالى ونەردىڭ باعىن اشۋىنا تاماشا شابىت سىيلادى. الايدا تايىردىڭ قايراتى تولىپ، قاناتى جەتىلىپ، قانىنا سىڭگەن قاسيەتتى ونەردىڭ قارىعى ەندى اشىلا بەرگەندە ونەرپازعا سولاقاي شۇرقاننىڭ سويىلى ءتيىپ، 1961-جىلى باقىلاۋعا الىنادى.
كۇڭىرەنگەن كۇي كوڭىلى كۇلگە اينالىپ، شاناعىنا مۇڭ تۇنعان دومبىراسىنىڭ قوس ىشەك، توعىز پەرنەسىنەن تىنىس تىلەگەن ەسىل ەر ەن ويلاردىڭ قۇشاعىنا سۇڭگىدى. ءتىرى ادامعا توزىمنەن باسقا تىرەك بار ما؟ ! الاساپىران قيال قاناتىندا تولقىعان قايران كۇيشى مىناۋ ادىلەتسىز سوققىعا كۇي تىلىمەن ءۇن قاتقىسى كەلەدى. ۇمىتپەن ۇيىقتاپ، قاۋىپپەن ويانعان داڭسالى دارىن ەن ەرتىستى، ەتەگىن جاپقان ەلىن، اق مەكەنى اقارالىن ساعىندى. جاداۋ شاقتا ساعىنىش تا ادامعا ۇلكەن مەدەت قوي، تاكەڭ ءداريعا جۇرەككە داۋانى، كۇيگەن كوڭىلگە جۇبانىشتى انە سول كىندىك كەسكەن كيەلى مەكەنىنەن ىزدەدى. اقارال القابىنان ءوزىنىڭ قىمباتتى بالالىق شاقتارى ەلەستەدى. مارقۇم اكە-شەشەسىنىڭ اق شىتى مەن اق شىلاۋىشىن ارالداعى اق تەرەكتەر اسپانعا بۇلعاپ، الىستاعى ازاپ شەككەن اق قۇلىنىن قۇشاعىنا شاقىرعانداي سەزىلدى. ۇيرەك ۇشىپ، قاز قونعان، ىرىسى ءبىر ورتايماعان، داۋىلداردا، جاۋىنداردا جانىنا سايا بولعان اتا قونىستىڭ ساۋمالداي سۋى، سالقىن سامالى، سايالى ورمانى نار كەۋدەدە نارلەنىپ كۇيگە اينالدى.
شىركىن! اقارال دەسە اقارال عوي! كۇي ەمەس-اۋ، كۇللى الەمگە ءتىل قاتقان عاجاپ ءبىر سيقىرلى سازدى سارىن كوكىرەك بىتكەننەن ورىن الدى. ەگەر دۇنيە شىركىننىڭ ءديدارىندا وسىناۋ ءپاني جالعانعا جىلاپ كەلىپ، جىلاپ كەتەتىن ادام قۇدىرەتىنىڭ كوڭىلىن جۇباتاتىن، ساناسىن سەرگىتەتىن ءبىر قۇبىلىس بولسا، ول-تايىردىڭ «اقارال» كۇيىندەي-اق بولار.
ايرىقشا تالعاممەن، ەرەكشە سۇلۋلىقپەن سومدالعان «اقارال» كۇيى تابيعاتتىڭ وزىندەي تابيعي قالپىمەن، اسەم سازىمەن، ويلى دا سىرشىل سەزىممەن، كىرپياز سىربازدىعىمەن ەستىگەن جاندى قايران قالدىرادى. سونىمەن «اقارال» كۇمبىرلەي بەردى، تاراي بەردى…
جىعىلعانعا جۇدىرىق دەگەندەي، 1962-جىلى تايىر بەلگىباي ۇلى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبىلسىنىڭ ءان-بي ۇيىرمەسىندەگى قىزمەتىنەن قۋدالانىپ اتا مەكەنى التايعا قايتتى.
ىلە-شالا كەلگەن الاساپىران جىلدار ونىڭ باسىنا اڭگىر تاياق ويناتىپ وپاسىز ءومىر دەگدار تۇلعانى دەگەنىنە كوندىردى. سونىمەن كۇيشىنىڭ 17 جىلدىق قويشىلىق ءومىرى ءوزىنىڭ تۋعان اۋىلى ءابيتاندا باستالدى.
ءسوزدى ۇقپاعان سودىرلار كۇيدى ۇقسىن با؟ ! جان سەرىگى دومبىراسىنىڭ قوس ىشەگى قيىلىپ، كۇيشى الاپات زاماننىڭ قۇرباندىعىنا اتالىپ، دومبىرا ۇستاعان گۇل ساۋساقتارى اق تاياققا جابىستى. قويشى ءومىرى بەلگىلى سارى دالانى ساحنا ەتىپ كۇن كەشەدى. ءبىراق كۇي كەۋدەدە مازداعان ناعىز ونەر ءقووشسىن بە؟ ! جوق، ءوشۋى مۇمكىن ەمەس. ۇزاق كۇن قوي سوڭىنان تالىعىپ كەلگەن تاكەڭ قولىنا دومبىراسىن السا بولدى سەرگىپ سالا بەرەدى. جان ءلاززاتىن سول مۇڭ ىشەك قوڭىر دومبىرادان تاپتى. شاناعىنا كۇي تىعىلعان قايران دومبىرا ءار كۇنى سولايدان سولاي قىستىعىپ بارىپ ىشتە تىناتىن! كۇيشى وسى مەزگىلدە:
«التايدىڭ اسقارىندا قوي باعامىن،
جۇمسايمىن حالىق ءۇشىن ويدا بارىن.
تاياقتى دومبىرا قىپ، تاۋ باسىندا،
كارى دوس كۇي تۋرالى ويلانامىن»-دەپ تىرشىلىك تاۋقىمەتىن تارتىپ جۇرسە دە كوڭىلىن مۇككە باستىرماي كوسىلدى. ول بىردە:
«مەنى دە قىزىقتىردى تۇرمىس وسى،
وزىنە تارتا بەرەد ءبىر كۇش وسى.
ويىمدا ارمانىم بار، بولسام دەگەن،
سول قىزدىڭ گۇڭشىسىنىڭ ءبىر مۇشەسى»-انىنە باستى.
يا، ساڭلاق سازگەر وسى گۇڭشىلى اۋىلدا ءجۇرىپ-اق، «شىرقايدى مالشى شاتتىق ءان»، «جاۋىنگەر جىرى»، «قىرمان ءانى»، «جاسىل القاپ» دەگەن اندەرى مەن «جارالى جان»، «ارمان»، «توقال بۇقا»، «الا بايراق»، «ەڭبەك دۋمانى»، «مەرگەن» قاتارلى تىرشىلىك، تاعدىر جايلى تەرەڭنەن سىر شەرتەتىن، ءوز زامانىنىڭ ناقتى كورىنىستەرىن كۇڭىرەنە مالىمدەيتىن سۇبەلى كۇيلەر جاراتتى.
ءبىر جىلى ەل جايلاۋدان كوشەردە بالالى-شاعالى تايىر دۇيجاڭدارىنان كولىك سۇراپ بارسا، گۇڭشىنىڭ كوپ جىلقىسىن ءوز مالىنداي كورەتىن داڭعوي دۇيجاڭ ول كىسىگە اياق ارتار ءبىر تايدى قيماي، سيىرشىعا قاعاز جازىپ بەرىپتى. الگى سيىرشى وگىزدىڭ ءبارىن ۇكىمەت شوپكە اكەتكەنىن ايتىپ، باس بىلمەيتىن توقال بۇقانى تاكەڭە ۇستاپ بەرىپتى. كوش جونەكەي توقال بۇقا بىرەسە قاراعاي، بىرەسە قايىڭعا كيمەلەسە، بىردە جول بويى جايىلىستا جۇرگەن سيىرلارعا قاراي بۇرا تارتىپ، تاكەڭنىڭ مازاسىن ابدەن كەتىرىپ، قاتتى تيتىقتاتىپتى. كەشكە قاراي قونالقى قوسىنا ارەڭ جەتكەن تاكەڭ: «كوتەرگەنى التىن بولسا دا تۇيەنىڭ تاماعى تىكەن-اۋ» دەگەن اۋىر ويدىڭ جەتەگىمەن قاتتى شيىرىعىپ «توقال بۇقا» كۇيىن شەرتىپتى.
شيرەك عاسىرعا جۋىق تۇنشىققان تايىر 1980-جىلى جالعان جالادان اقتالىپ، قىزمەتكە قايتا شاقىرىلىپ، جۇڭگو مۋزيكانتتار قوعامىنىڭ شينجياڭ بولىمشەسىنە جورا بولىپ سايلانادى. ەسكەۋىلدەن ەس جيعان حالىق تا تارلان سازگەردىڭ قادىرىنە جەتىپ، تاكەڭ جۇرگەن جەر كەلەلى سۇقپاتتار مەن سالتاناتتى ساۋىققا اينالدى. ول وبلىس كولەمىندە باس قوسقان جيىنداردا قۇرمەت تورىنە شىقتى.
ول 1981-جىلى التاي قالاسىنىڭ ارال جايلاۋىندا وتكىزىلگەن اقىندار ايتىسىنا جول بويى جاساعان «سۇمدايرىق» اتتى جاڭا كۇيىمەن شاشۋ شاشتى.
سۇلۋ ارالدىڭ ساۋمال سامالىن سىمىرگەن، سارى قىمىزىن قانىپ ىشكەن، سالتاناتىنا كوز سۋارعان تاكەڭ قاتتى تولقيدى. كوپ جىلدار كورىسپەي كەتكەن ءۇش ايماقتان كەلگەن زامانداس ونەر يەلەرىمەن جۇزدەسىپ، اڭگىمە تىيەگىن اعىتادى. ءدۇبىرى جەر جارعان جەل قانات جۇيرىكتەردىڭ كوسىلە كومبەگە كەلگەنىنە كوز ايدىن بولادى. اقىرى «ساحارا ساڭلاعى» كۇيلەرىن كوكىرەگىنە ءتۇيىپ ارالدان اتتانادى. وسىدان سوڭ ورايى كەلىپ بىردە قاسيەتتى قاناس كولى بويىندا سەيىلدە بولعان قارت كۇيشى «اسپان كولىم قاناسىم» دەگەن ادەمى ءانى مەن شىنايى شابىتتان تۋعان تاعى ءبىر اتاقتى كۇيى «قاناس تولعاۋىن» دۇنيەگە اكەلدى.
1982-جىلى ناۋرىزدا ورتالىق حالىق راديو ستانسياسىنىڭ ارنايى شاقىرۋىمەن استاناعا جول العان سازگەر ارقىراعان پويەزدا وتىرىپ، قارتايعان شاعىندا قارىعى اشىلىپ، قاستەرلەنگەنىنە ايرىقشا قۋانىپ، وتكەن ءومىر كەشۋلەرىنە كوز جىبەرەدى. ادام بالاسى بۇل جالعاندا نە كورمەيدى، وسى عۇمىرىندا ول نە كورمەدى دەسەڭىزشى! وسى ءومىر التايدىڭ قىسى مەن جازى سياقتى الماسىپ تۇرادى-اۋ دەيمىن. ال بۇل نە كۇن كورسە مىناۋ كومپىس قوڭىر دومبىراسى بىرگە كوردى. كەسەپاتقا دا، كەرەمەتكە دە وسى دومبىراسى كۋا!
دومبىرا تاعى سويلەپ كەتتى، سارناپ جاتىر، بەزەك قاققان ساۋساق دومبىرانىڭ ساعالىق پەرنەلەرىندە بىردە شالقىسا، بىردە قۇديادى. ادام بولمىسىنا ءتان سەزىم اتاۋلى الاقاندا ويناپ كۇي تىلمەن سارناپ كەتتى. ءوزىن-وزى ۇمىتقان كۇيشى استانا ۆوگزالىنا جەتكەندە ەسىن جيدى. ءۇش كۇننەن كەيىن ول ورتالىق حالىق راديو ستانسياسىنىڭ ستۋدياسىندا «شالقىما» دەگەن جاڭا كۇيىن تاسپاعا ءتۇسىردى.
استاناعا بارعان وسى جولى تايىر بەلگىباي ۇلى ءوزىنىڭ، حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ كۇيلەرىنەن جانە حالىق كۇيلەرىنەن بولىپ، تۇپ-تۋرا 48 كۇي ورىنداعان ەكەن.
امال نە، تاكەڭنىڭ ەڭبەگى ەندى جانىپ، ساڭلاق سازگەر ەندى سەرپىلە بەرگەندە اۋرۋ كەلىپ تىرناعىن ىلەدى. ۇرپاققا ۇلكەن بورىشتان ادا بولۋ ءۇشىن كوكىرەگى كۇي ساندىق قاريا التاي قالالىق مادەنيەت مەكەمەسىندە جۇزگە جۋىق حالىق كۇيىن تاسپاعا ءتۇسىرىپتى.
نەتكەن قىزىق مىنا جىگىت دەمەشى.
ءسىز وسسەڭىز سۋىن ءىشىپ ەرتىستىڭ،
مەنىڭ دە اكەم ىلەدە وسكەن كەمەشى» .
بۇل كومپوزيتوردىڭ 1985-جىلى شىعارعان ءانى «جەڭەشەم» . ءقازىر شينجياڭ حالىق راديو ستانسياسىنىڭ التىن قورىندا وسى «جەڭەشەم» قاتارلى وزگەلەر ورىنداعان 12 ءانى، ءوزى شەرتكەن 15 كۇيى بار. «جاڭا شابىت»، «قاناس»، «ەڭبەك دۋمانى» كۇيلەرى ىلە وبلىستىق ءان-بي ۇيىرمەسىنىڭ ۇلت اسپاپتار وركەستىرىنىڭ ورىنداۋىندا تەلە ەكرانى ارقىلى جۇرت جۇرەگىنەن ءوز ورنىن الدى. اتاقتى «اقارال» قازاقستاننىڭ «جازيرا» ءانسامبلىنىڭ رەپورتۋارىندا بۇكىل دۇنيەنى ارالاپ كەتتى. وكىنىشكە وراي، 1984-جىلى ماۋسىمنىڭ 25-جۇلدىزى سۇم اجال ءوز دەگەنىنە كوندىردى. حالىقتىڭ ىلۋدە ءبىر كەزىگەتىن قالاۋلى ۇلىن، كونەنىڭ سارقىتى، جاڭانىڭ جارشىسى رەتىندە كوزگە تۇسكەن ساڭلاق سازگەرىن قارا جەر قوينىنا الدى. تۋعان جۇرتى تاكەڭنىڭ ەڭبەگىن ارداقتاپ، التاي ايماقتىق قۇرباندار باقشاسىنىڭ تورىنەن ورىن بەردى. تاكەڭ دۇنيە سالعانىمەن ونىڭ شاكىرتتەرى، تاكەڭدى كورە قالعانداردىڭ كوزى ءتىرى، سول ءۇشىن ۇرپاق ۇلاعاتتى كۇي اتاسىن توبەسىنە كوتەرەدى.
جەڭىسحان ءنۇسىپ ۇلى
6الاش ۇسىندى
