قازاق تىلىندە ويعا ورامدى، كوكەيگە قونىمدى تۇراقتى ءسوز تىركەستەرى از ەمەس. ءتىل-قازىنامىزدىڭ ماڭىزدى بايلىعى سانالاتىن مۇنداي تىركەستەردى كۇندەلىكتى تۇرمىستا ۇنەمى قولدانىپ ءجۇرمىز. وتە-موتە ويىمىزدى وبرازدى، ءسوزىمىزدى سالماقتى ەتىپ جەتكىزۋ ءۇشىن فرازەولوگيالىق تىركەستەردى كوبىرەك پايدالانامىز. سونداي تىركەستىڭ ءبىرى – «سىمعا تارتقانداي».
«سىمعا تارتقانداي» – تىلىمىزدە كوپ قولدانىلاتىن تۇراقتى تىركەستىڭ ءبىرى. كوبىندە ءتۇزۋ، تال بويىندا ءمىنى جوق دەگەن ماندە قولدانىپ ءجۇرمىز. قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە دە بۇل تىركەسكە «تىپ-تىك، ءتۇزۋ، تال بويىندا ءمىنى جوق» (760 بەت، الماتى، 2008 جىل) دەپ انىقتاما بەرىلگەن.
ءبىر قىزىعى، سىمعا تارتقانداي دەگەن تىركەستى قازىرگى جاستار تۋرا ماعىناسىندا قولدانعانىمەن، «سىم» ءسوزىنىڭ ءمانىسىن ءدوپ باسىپ تۇسىنبەيدى، «توق سىم سياقتى ءتۇپ-تۇزۋ» دەگەن ۇعىم توڭىرەگىندە تۇسپالداۋى مۇمكىن. ولاي بولسا سىم دەگەن نە؟ قازاق ءتىلىنىڭ ايماقتىق سوزدىگىندە بۇعان «تەمىر تەسكەندە استىنا قويىلاتىن ورتاسى تەسىك دوڭگەلەك ءتوس» دەپ انىقتاما بەرگەن. بۇل – اعات ايتىلعان انىقتاما.
سىم ۇستالار قولداناتىن بالعا، ءتوس، ەگەۋ سياقتى نەگىزگى قۇرالدىڭ ءبىرى ەكەنى راس. ءبىراق ونى ۇستالار تەمىر تەسۋگە ەمەس، بالقىعان كۇمىس پەن التىندى جىپتەي بىركەلكى شىعارۋ ءۇشىن قولدانادى. سىمنىڭ فورماسى ءارتۇرلى (دوڭگەلەك، ءتورتبۇرىش) بولعانىمەن، ءرولى بىردەي. ياعني سىم دەگەنىمىز – كۇمىس پەن التىندى جىڭىشكەرتە سوزىپ سىم دايىندايتىن، ءارتۇرلى كولەمدەگى بىرنەشە جاسۋى (تەسىگى) بار تەمىردەن، بولاتتان قۇيىلعان قالىپ. ونىڭ قالىڭدىعى – 0،5-1 سم، ۇزىندىعى – ءبىر قارىس (15-20 سم) مولشەرىندە. ۇزىنا بويىنا بىرتە-بىرتە كىشىرەيتە تۇسەتىن قاتار-قاتار تەسىكتەرى بار. ونى جاسۋ نەمەسە كوز دەپ اتايدى. كوزدەرىنىڭ سانى 10-نان 40-قا دەيىن جەتەدى. ولاردىڭ ۇلكەندىگى دە بىر-بىرىنە ۇقسامايدى، ەڭ ۇلكەنى ءبىزدىڭ بىلەۋىندەي بولسا، ەڭ كىشكەنتاي جاسۋى شاش ارەڭ وتەتىندەي تار بولادى. ۇستالار كۇمىستى بالقىتىپ، سوزىپ العان سوڭ، وسى تەسىكتىڭ ۇلكەنىنەن باستاپ وتكىزىپ تارتىپ، كۇمىستى جىپتەي قىپ شىعارادى. مۇنى، نەگىزىنەن، سىرعا سوققاندا، ەر-تۇرمانعا، القا، بىلەزىككە اشەكەي سالعاندا ىستەيدى. بىلەزىكتەردىڭ بەتىندەگى ءجىپ سياقتى ورالىپ باسىلعان اشەكەيدى قازاق «سىم جۇرگىزىپتى» دەپ جاتاتىندىعىنىڭ سەبەبى وسىندا. سىمدى كەيبىر وڭىرلەردە سىمتارتقىش، سىمسوزعىش، سىمتەمىر، سىمقالىپ دەپ تە اتايدى. ءبىراق ءتوس دەپ اتاماعان. ەندەشە، ءتوس پەن سىمدى شاتاستىرماعان دۇرىس.
قالياكبار ۇسەمحان ۇلى
