حح عاسىردىڭ باسى قازاق پوەزياسىنىڭ ادامزاتتىق دەڭگەيدە وي قاۋزاۋعا قۇلاش ۇرعان شاعى بولدى. وسى داۋىردە ءومىر سۇرگەن ءماشھۇر ءجۇسىپ «قازاقتىڭ كوپ سوزدەرى جۇمباق، ولاردى شەشۋ كەرەك» دەپتى. بۇل ءبىزدىڭ جازبامىزعا دا قاتىستى ءسوز ەكەن... شىنىندا ءبىز ايتىپ وتىرعان كەزەڭنىڭ پوەزياسىن (اسىرەسە، تەرەڭ ءپالساپالى، سوپىلىق سارىندا جازىلعان اباي، شاھكارىم، ت.ب. ولەڭدەرىن) دىندەگى ءمۇتاشابيھات اياتتارعا ءتاۋيىل جاساعانداي ەجىگىن اشىپ، اقىل دۇربىسىمەن، اقيقات تارازىسىنا سالىپ، ايتاتىن اقيقاتىن ناقتىلاۋ لازىم.
«كوڭىلىنىڭ كوزى اشىق، سەرگەگى ءۇشىن» «جاستارعا (كەلەر ۇرپاققا، كەيىنگى داۋىرگە)» «ۇلگى (ادامدىق نۇسقا، رۋحاني باعدار)» (اباي) بەرىپ جازىلعان سونى پوەزيا ۇلگىلەرىنە ىقىلاستى لەكسيكالىق (سەمانتيكالىق) تالداۋ قاجەت. بولماسا، «سوقىر تاۋىققا ءبارى بيداي».
ال، ەندى ءسوز شاھكارىم قاجىنىڭ «شىننان وزگە قۇداي جوق» نىسپىلى ولەڭى حاقىندا...
ماقالا ءالقيسساسىندا ايتا كەتەيىك، بۇل ولەڭدە ءبىر ءداۋىردىڭ تۇتاس شىندىعىن جوعالتۋى تۋرالى ۇلتتىق دۇنيە تانىمنىڭ عالامات زارى بار. سونىمەن قوسا، قاجىنىڭ ءسوز (ولەڭنىڭ تۇلعالىق دەتالىن) تاڭداۋداعى قىراندىعىن ويعا قالاي قىزمەت ەتتىرگەنى جايىندا عاجاپ تاجىريبەسى بار. بۇل ايتقانىمىزدىڭ اممەسى ولەڭدەگى «شىن» سوزىندە جاتىر.
سوندىقتان، اتالعان ولەڭدەگى تۇلعالاس «شىن» سوزدەرىنىڭ سەمانتيكاسىن جەكە-جەكە قاراستىرۋ كەرەك. ەندەشە...
شىننان وزگە قۇداي جوق
شىننان وزگە قۇداي جوق،
انىق قۇداي – شىن قۇداي.
ۇقپاي قالما الاڭ بوپ،
شىن بولماسا، كiم قۇداي؟
قازاق دۇنيەتانىمىنا زەر سالساق، قۇدايدىڭ اتى رەتىندە «اللا»، «قۇداي»، «ءتاڭىر» دەۋمەن قاتار، اللا تاعالانىڭ سيپاتتارىن جاڭاعى اتتارىنىڭ الدىنا قوسىپ تا ايتادى. «قۇدىرەت اللا» دەپ تاڭ قالىپ، «جاساعان (ءبىزدى بار (حاليق) قىلعان) اللا-اي» دەپ مۇڭ قارماپ كۇرسىنىپ وتىرعان قاريالاردى بالا كۇنىمىزدە تالاي كوردىك.
ويشىلدار مۇراسى ءبىز ايتقان نۇسقانىڭ قالىبىمەن جاسالاتىن سينتەگمالىق تىركەستەردىڭ قاتارىن بايىتا تۇسەدى. ماسەلەن، قوجا احمەت ياسساۋي «ءبىر جانە بارىم!» (اللانىڭ 99 سيپاتىنىڭ ىشىندە «ءال-احاد (جالعىز، بىرەۋ عانا، دارا)، حاكىم اباي «پاتشا قۇداي» (اللانىڭ 99 سيپاتىنىڭ ىشىندە «ال-ماليك (پاتشا، ەكى دۇنيەنىڭ، بارلىق جاراتىلىستىڭ، بارشا عالامنىڭ پاتشاسى، پاتشالاردىڭ پاتشاسى)» سيپاتى بار). كەي جاعدايلاردا «پاتشا» (اباي)، «يە»، «جار» (شاكارىم)، «بار جانە ءبىر(م)» (ياسساۋي)، «جاراتۋشى» (ءماشھۇر ءجۇسىپ) ت.ب. مەتافورالارى ارقىلى ايتقانى تالاسسىز ءىس.
مۇنداي مەتافورالار شىن مانىندە اللانى توقسان توعىز ەسىم-سيپاتىنىڭ بىرىمەن (نەمەسە ەكەۋىمەن) جاسالىپ تۇر. ونى عالىمدار جازىپ تا، ايتىپ تا ءجۇر. كوزقاراقتى وقىرمان ويشىلدار ەڭبەگىن پاراقتاسا-اق تۇسىنەتىن ايدان جارىق، كۇننەن راۋشان ءبىر شىندىق.
جوعارىداعى تىركەستەر مەن مەتافورالار ءاربىر اۆتوردىڭ شىعارما جازۋداعى مۇراتى پەن جەتكىزبەك ويىنا وراي ازداعان ماعىنالىق رەڭتە وزگەشەلىك بەرەتىنى بولماسا، اتالعان سينتاگمالىق تىركەستەردىڭ سەمانتيكالىق ماعىناسى بىردەي. «اللا» دەگەن ءسوز. ونداي بولسا، «انىق قۇداي – شىن قۇداي». انىق قۇداي – حاق قۇداي(حاق اللا). دەمەك، بۇل جەردەگى قاجىنىڭ «شىن قۇداي» دەگەنى «انىق قۇداي»، «ناعىز جاراتۋشى»، «حاق اللا» ۇعىمدارىن بىلدىرەتىن سينتاگمالىق تىركەس. «ياعني، «وزگەرمەيتىن «ءبىر جانە بارىم» (ياسساۋي تاعىلىمى بويىنشا) بولعان اللا» دەگەن ويدىڭ وزگەشە مەتافورالىق تۇلعاسى. مەتافورا بولعاندا دا، ينديۆيدۋالدىق مەتافورا دەپ قاراستىرۋعا بولادى. ياعني، ماعىنالىق رەڭك ءۇشىن تالداپ الىنعان اقىندىق قۋاتتىڭ، زور شابىتتىڭ، كەڭ ويلاۋ سفەراسى مەن وزىندىك ءستيلدىڭ شىرىن جەمىسى. بولماسا، كىم قالاي اتاسا دا قۇدايدىڭ قۇدايلىعىنا ءبىر ءمىن، كەمىس بولمايدى.
ەندى ءبىرىنشى تارماقپەن بىرلەستىرە تالداۋ جاساساق، «حاقتان (اللانىڭ سيپاتى) وزگە قۇداي جوق، انىق قۇداي – حاق اللا» دەگەن ۇعىم الۋعا بولادى. دەمەك، «ۇقپاي قالما الاڭ بوپ، شىننان وزگە قۇداي جوق» دەگەنى «جالعان ۇراندار مەن مۇددەلەرگە بايلانعان ساياسي ۇردىستەرگە، جەلىكپە ناۋقاندارعا الدانىپ، الاڭ بوپ ۇقپاي قالما؛ اللادان وزگە قۇداي جوق» دەيدى. ياعني، سوپىلىق پوەزيادا، اسىقتار جىرىندا نەشە عاسىر بويى اشىق ءھام استارى جىرلانىپ كەلگەن «ءلاا ءيلاھا ءيللا اللا» دەگەن شىندىعىن شاھكارىم قۇبىلتىپ، استارلاپ، سونى تىركەسپەن كۇردەلىككە بوي الدىرىپ تۇرلەنتىپ بەرەدى. انىق قۇدايدىڭ تۇلعا («كۇن كوسەم») دە ەمەس، (كوممۋنيستى) جۇيە دە ەمەس، قۇدايداي تابىنعان الدامشى «قۇندىلىقتار» دا ەمەس شىن قۇداي – حاق اللا ەكەنىن جەتكىزەدى.
بۇل ولەڭ جازىلعان 1928 جىلى بۇلاي اشىق ايتۋ مۇمكىن بولماعاندىقتان، اتالعان جولدار ءھام اۋليە، ءھام قاجى، ءھام اقىننىڭ زور كوركەمدىك ويلاۋ شەبەرلىگىنەن تۋعان ءساتتى تىركەستەر. دىندەگى «حيكمەتپەن جەتكىزۋ» دەپ وسىنى ايتسا كەرەك-تى.
«شىننان وزگە قۇداي جوق». ءسوز سەمەنتيكاسىنا ۇڭىلمەي، تۇلعاسىنا عانا بويلاپ وسى تارماقتى جەكە تالداپ «اقيقاتتان وزگە قۇداي جوق» دەپ جاڭساق تۇسىنىك شىعارماۋ لازىم. بۇل جەردە قاجىنىڭ ايتقىسى كەلگەنى «اقيقاتتىڭ (شاكارىمشە ايتساق شىندىقتىڭ) قۇداي ەكەندىگى» ەمەس.
بۇعان قاتىستى ايتارىمىز: ەگەر بۇل ولەڭدەگى «قۇداي» ءسوزىن اۋىسپالى ماعىنادا «(ولمەس، توزباس، ەشكىمنىڭ ىعىنا جىعىلماس) قۇندىلىق» دەپ توپشىلاساق، وندا جاڭاعىنداي تۇسىنىك شىعادى. وكىنىشكە وراي، ولەڭدە باستان-اياق «قۇداي» ءسوزى ءوز ماعىناسىندا بەرىلىپ وتىر. سەبەبى، «شىن بولماسا، كiم قۇداي؟» دەيدى قاجى. قازاق ءدىني تانىمىندا اللاعا «كىم؟» دەگەن سۇراق قويىلادى. ماسەلەن، «راببىڭ كىم؟»، «سەنى كىم جاراتتى؟»، «كىمنىڭ قۇلىسىڭ؟». شاھكارىم قاجىنىڭ «مۇسىلماندىق شارتى» ەڭبەگىندە «ۋا، دوستار، ادام ولگەننەن كەيىن مۇڭكىر-ناڭكىر دەگەن پەرىشتەلەر كەلىپ، سۇراۋ الادى. سوندا قۇدايىڭ كىم، ءدىنىڭ قاي ءدىن، پايعامبارىڭ كىم دەپ، سوندايلاردى سۇرايدى» دەيىلەدى. ەگەر ولەڭدە «قۇداي» ءسوزى اۋىسپالى (قۇندىلىق نەمەسە باسقا) ماندە قولدانىلعاندا بۇل جەردە قاجى «نە؟» دەگەن سۇراق قويعان بولار ەدى.
مۇسىلماندىق رۋح سىڭگەن بۇل بولىمدە اللالى ادامزات ساناسىنداعى «قۇداي بار»، «قۇداي ءبىر» دەيتىن ۇلى شىندىعىن اقىن ءوز ازاماتتىق ۇنىنە اينالدىرىپ ءبىر عانا تىركەسكە شەبەر سىيعىزا وتىرىپ، ءسوز بەتونىمەن كەلەر ۇرپاق تاماشالاپ، عيبراتلانىپ جۇرەر ەسكەرتكىش قۇيىپ كەتىپتى.
بۇزىلمايتىن شىن كەرەك
ەندى ولەڭدى ارى قاراي بىرگە وقيىق:
بۇرىن شىن بار، بۇگiن شىن،
ەرتەڭ شىن بار – ءۇش بولەك.
بۇل اراداعى «شىن» ءسوزى «شىندىق، اقيقات» دەگەن ماعىنادا قولدانىلىپ وتىر. سول داۋىردەگى «تاريحي شىندىق» دەلىنىپ جۇرگەن ال، اقيقاتىندا بۇرمالانعان ۇلتتىڭ تاريحي شىندىقتار مەڭزەلەدى. الايدا قاجى:
كەرەگi جوق بۇلاردىڭ،
بۇزىلمايتىن شىن كەرەك، - دەپ ۇلتتىڭ تازا تانىمىن، بۇرمالانباعان شىندىقتى ىزدەيدى.
شىن مانىندە تاريحي شىندىق بۇزىلمايدى. بۇزىلاتىن تاريحي شىندىققا «شىن» دەپ بەرىلگەن باعا. ساتىلاتىن دا، يىلەتىن دە، وزگەرەتىن دە، بۇرمالاناتىن دا – وسى. بەرىلگەن، جازىلعان، ايتىلعان باعالار، جازىلعان، جازدىرعان «شىندار» عانا وزگەرەدى.
اتالمىش ولەڭ 1928 جىلى جازىلعان. سول تۇستا «بۇرىن شىن» دەپ وتىرعان تاريحي شىندىق بۇرمالانعان (تاريحىمىز بەن ادەبيەتىمىزدى «ۇلى اقپان توڭكەرىسىنەن باستالادى» دەگەن پىكىردى ەسكەرىڭىز). «بۇگىنگى شىن» دەگەنى سول زامانداعى قوعامدىق-ساياسي، ۇلتتىق-الەۋمەتتىك ءھام ءرۋحاني-دىني شىندىقتار. ول دا تۇنشىقتىرىلعان. «ەرتەڭ شىن» دەپ بولاشاقتى مەڭزەسە، ول دا جالاڭ ۇراندار مەن رۋحانياتسىز مۇددەلەرگە بايلانعان. مۇنداي ەلدىڭ ەرتەڭى بولمايتىندىعى، ازاماتتارعا ول ەلدىڭ كەرەك بولمايتىنىن («كەرەگى جوق بۇلاردىڭ») وقىرمان ەسىنە سالا وتىرىپ، سالدارى ءبىر حالگە سوقتىراتىنىن باياندايدى؛ ياعني، وسى ۇلى شىندىقتار كۇلەگەيلەنگەن قوعامدا ادامزات «بۇنىڭ ءبارى كەرەگى جوق» دەپ شارق ۇرىپ، «بۇزىلمايتىن شىندىق ىزدەپ» رۋحاني جانە قوعامدىق سانسىرۋعا تۇسەتىنى. اقيقاتى دا سول عوي.
ال، ەندى كەلەسى ولەڭ جولدارىندا ونداي ەلدە جەكە تۇلعانىڭ تۇلعالىق دامۋى تەجەلەتىنىن باياندايدى، ادامدىعى بولمايتىنىن جەتكىزەدى.
شىن سابىرىڭ جەتە مە؟
شىن ماحاببات قىلۋعا،
شىن سابىرىڭ جەتە مە.
كورiنگەن ءاربiر سۇلۋعا
كوڭiلiڭ تولقىپ كەتە مە؟
بۇل اراداعى «شىن» ءسوزى «جالعان» دەگەننىڭ ءانتونيمى. اۆتور بۇل شۋماقتا زور شىندىقتاردان اجىراپ قالعان جەكە تۇلعاعانىڭ جاعدايىنا توقتالىپ جاتىر. بۇنداعى «سۇلۋ» ءسوزى دە استارلى ماعىنادا ايتىلعان «كود».
ولاي بولسا، تازا اقىل،
اۋليەلiك سەندە جوق.
بايانسىزعا ءبارi – قۇل،
جىندانباعان پەندە جوق.
جوعارىداعى «سۇلۋ» ءسوزى مەن وسى شۋماقاتاعى «بايانسىز» ءسوزى ءبىر ماندە. بۇل جەردە جۇرەكتە ءسىرى بوپ قاتقان جۇرەك دەرتى (الدامشى قۇندىلىقتى ءسۇيۋ)، «ادامنىڭ بالاسى» بولۋعا جىبەرمەيتىن، وتكىنشى دۇنيە ماستىعى، تاڭىردەي ءقادىر تۇتىپ ىعىنان شىعا المايتىن ارزان، كوزقۋانىش قانا قۇندىلىقتارعا ماستىق مەڭزەلەدى. شاكارىم ولەڭدەرىندە بۇنداي جالعان دۇنيەگە باۋىرباسۋشىلىقتى «ساعىم» («ءبىر ساعىمدى قۋىپ ەدىڭ، قاي ۋاقىتتا جەتەسىڭ؟»)، «توي» («شوشىما، دوستىم، سوزىمنەن»)، «جالعان» («انىق اسىق – اۋليە») دەپ كوپ ۇشىراسادى. ابايدىڭ «ماحابباتسىز دۇنيە دوس» دەگەن ويىنىڭ تاريحي ساباقتاستىعى دەرسىز. بۇل دۇنيەنى ءمانسۇقتاۋ ەمەس. كەرىسىنشە، اۆتوردىڭ دۇرىس دۇنيەتانىم مەن تاريحي سانادان الشاقتاپ، كوز جۇباتار ءار نەگە سۇمەڭدەپ ءبىرىن-بىرى ساتىپ ازعىنداعان، «جىندانىپ» بارا جاتقان ادامدار ومىرىنە باعاسى. سول ايانىشتى حالگە دەگەن قامىرىققان ازاماتتىق ءۇن، ءوزىنىڭ ىشكى جان كۇيزەلىسىن قوسۋ ارقىلى كۇيزەلگەن الۋەمەتتى مەڭزەپ وتىر.
ەكى شۋماقتا ۇلى جانە زور شىندىقتارىن جوعالتقان رۋحاني الماعايىپ زامانعا تاپ بولعان جەكە تۇلعانىڭ رۋحاني قۇلدىراۋ ساتىسىنا وتەتىنىن ايتادى. ول ەندىگى جەردە جوعارىداعى بايانسىزدارعا قۇل بولىپ مەيلى ۇلتتىڭ، مەيلى رۋحانياتتىڭ، مەيلى ءدىننىڭ ىسىنە «شىن ماحاببات قىلارعا، شىن سابىرى» جەتپەيتىن سارساڭعا تۇسكەن توبىرلىق (اۆتوردىڭ تىلىمەن سويلەسەك، جىندانباعان پەندە قالمايتىنداي) سانا قالىپتاسپاق. دەمەك، ادام ۇعلى وسى ەكى شىندىقتى جوعالتسا ادامنىڭ ءوز شىندىعى (ادامدىعى، يمانى، مىنەزى، ماحابباتى (وتىز سەگىزىنشى قارا سوزدە اباي ايتقان ماحاببات) بۇزىلا باستايدى ەكەن.
نەگە تۇرسىن سەندە شىن؟
اۋليەدەي اسىقتىڭ،
قاسيەتiن بىلعايسىڭ.
قىلىعىن قىلىپ جاستىقتىڭ،
بiر قالىپتا تۇرمايسىڭ.
الدە سايتان، الدە جىن،
بiرiن تاستاپ، بiرiن مiن.
ادام ەمەس – ايۋانسىڭ،
نەگە تۇرسىن سەندە شىن؟
جوعارىداعى شىندىقتاردىڭ بارىنەن كوز جازعان جەكە تۇلعانىڭ سەرگەلدەڭ ءحالى. ەڭ سوڭىندا ءوزىن دە جوعالتىپ «بوق كوتەرگەن بوقتىڭ قابىنا» (اباي) اينالاعان. «الدە سايتان، الدە جىن، ءبىرىن تاستاپ، ءبىرىن ءمىن» دەگەنى مۇنداي حالگە تۇسكەن پەندە بالاسى نە كورىنسە سوعان قۇل بولا كەتەتىن بەيشارالىققا كىرىپتار بولادى دەيدى. ساناسى تاۋەلدى، بەيشىندىق ادامنىڭ كەز-كەلگەن سىپسىڭعا، كەز-كەلگەن ۇران مەن جالاڭ ايعايعا، كەرەكتى-كەرەكسىز تولقىنعا ىلەسىپ كەتە بەرەتىن رۋحاني سالىندىعا اينالعان، وزىندىك پايىم، پاراساتى جوق، تامىرىنان اجىراعان سۇلدەر) دەڭگەيىندە تۇسەتىنىن مەڭزەسە، «ادام ەمەس – ايۋانسىڭ» دەگەن سوزىندە كۇللى شىندىقتان اجىراپ ەڭ سوڭىندا ءوز شىندىعىن جوعاتقان ادامعا بەرگەن قۇراننىڭ باعاسىن قايتالاۋ جاتىر. اللا تاعالا قۇراندا بىلاي دەگەن: «نەگىزىندە، ءبىز جاھاننام وتى ءۇشىن كوپتەگەن ادامدار مەن جىنداردى جاراتتىق. ولاردىڭ جۇرەكتەرى بار، ءبىراق (اقيقاتتى) سەزبەيدى. كوزدەرى بار، ءبىراق (جاقسىلىقتى) كورمەيدى. قۇلاقتارى بار، ءبىراق (اللانىڭ ءسوزىن) ەستىمەيدى. ولار حايۋان سەكىلدى. ءتىپتى ودان دا تومەن. مىنە، ناعىز بەيقام جاندار، سولار» («اعراف» سۇرەسى، 179-ايات).
(«ولار حايۋاننان دا تومەن اياتىن ەسكە الايىق). ەندەشە، ونداي حالىقتىڭ جاۋلانىۋ دا وڭاي، قۇلدىق قامىتقا مويىن ۇسىنۋى دا وڭاي قالاي ايداساڭ سولاي جۇرەتىن حايۋان بولاتىنىن مەڭزەپ تۇر. مىنە سودان كەيىن دە «نەگە تۇرسىن سەندە شىن؟». ادامدىقتان كەتكەنىڭ بولادى دەگەن اۆتوردىڭ ازاماتتىق ءۇنى ەمەس پە.
ويلى، شۇڭەت اقىندار كەي ولەڭدەرىن بارىق حالىققا ارناپ جازبايتىنى قالام ۇستاعان اممەگە ايان بولسا كەرەك. ىشىندەگى «كوكىرەگى سەزىمدى» ادامدارعا (ابايدىڭ «مەن جازبايمىن ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن» دەگەن ولەڭىن ويعا ورالتىڭىز)، ياعني باستاعى ەمەس كوكىرەكتەگى كوزگە ارناپ جازادى.
مازمۇندىق جاعىنان بۇل ولەڭ ماكرودان ميكروعا دەيىنگى شىندىقتىڭ ساتىلارىن باۋىرىنا باسىپ جاتقانىن كورىپ وتىرمىز. بىرىنەن كەيىن ءبىرىن ساتى-ساتىسىمەن جازۋى بىزگە اۆتور ويىنداعى «شىندىق گارمونياسىن» مەڭزەيدى. ياعني قۇدايسىزدانعان قوعام تاريحي شىندىقتى دا، بۇگىنگى قوعامدىق شىندىعى دا كۇلەگەيلەنىپ، بولاشاعى بۇلدىرايدى، سول حالگە جەتكەندە ادامداردان بەكزات ادامدىق، دۇرىس عاقىل، شىن عىلىم (ابايشا ايتقاندا ماحاببات وسىلار) جوعالادى ەكەن.
ولەڭنىڭ «شىن قۇداي» جايلى باياندالعان ءبىرىنشى شۋماقتا مۇسىلماندىق رۋح كورىنىس تابادى. ءۇش بولەك شىندىق باياندالعان بولىمىنە ۇلتتىق، مەملەكەتشىلدىك رۋح سىڭگەن، ال، سوڭعى بولىمىندە ادامدىق رۋح مەنمۇندالايدى. ولەڭنىڭ ءىى جاقپەن جازىلۋى اۆتوردىڭ ءوزىنىڭ بۇل دەڭگەيلەرگە قۇلدىراماعانىنان حابار بەرەدى.
جانرى جاعىنان بۇل ولەڭدى ۇلى جاراتۋشىنى قابىل ەتپەگەن قوعامنىڭ جەتەتىن «بيىگىن» مەڭزەگەن سوپىلىق پوەزيانىڭ جاڭعىرىپ، تۇلەگەن زاماناۋي جاۋھارى دەۋگە بولادى. مىنە، سول ءۇشىن دە كوپ پىسىققا باۋىرىن كورسەتىپ، بارىن اشا بەرمەيتىن بۇل ولەڭنىڭ پوەتيكالىق ءيىرىمى كۇردەلىلىككە تارتادى.
ەندەشە، حح عاسىرداعى قازاق پوەزياسىندا كوركەمدىگى بارىنشا جەتىلگەن، يدەيالىق تەرەڭدىگى عالامات حيكمەت (دانالىق) پوەزياسى گۇلدەنىپ دامىعانىنىڭ ءبىر كورىنىسى وسى ولەڭ بولادى. ءناسىپ ايلاسا، بۇل تاقىرىپقا ءالى دە توقتالاتىن بولامىز.
ورازبەك ساپارحان
Abai.kz
