ديماش قۇدايبەرگەن بالا كەزىندە قانداي وقۋشى بولدى دەپ ويلايسىز؟ ۇزدىك پە ناشار ما؟ ونىڭ ادامگەرشىلىگى، مىنەزى قانداي دەپ باعالايسىز؟
ءبىر قىزىعى، كوپ ادامدار ومىردە ديماشقا كەزىگىپ، ارالاسىپ كورمەسەدە ونى بىردەن وڭ باعالايدى. ونى ەشبىر جاماندىققا قيمايدى. مىنە بۇل ادام جان دۇنيەسىندەگى ارتىقشىلىق ءارى كەمشىلىك…
***
بالالار وينشىعىن وندىرەتىن Lego كومپانياسى كوپشىلىككە بەيتانىس ەمەس بولار. سول كومپانيانىڭ تابىسى مولايىپ الەمنىڭ الدىڭعى قاتارىنا شىققان كەزدە كوپ زەرتتەۋشىلەر تالداۋ جاساپ، “بۇل وزەكتى ءونىمدى باياندى ءوندىرۋدىڭ ناتيجەسى” دەپ كوككە كوتەردى. كەيىندەپ، ەلەكتروندى ويىنداردىڭ كەڭ كولەمدە جالپىلاسۋىنا بايلانىستى Lego وينشىقتارىنىڭ ساتىلىمى دا ازايىپ، كىرىمى قۇلدىراي باستادى. سول شاقتا ءبىر توپ ماماندار “بۇل ءبىر سۇردەكتەن وزگەرمەي قويۋدىڭ كەسىرى” دەپ كەسكىلەدى. ەگەر ءسىز سول شاقتا باس ديرەكتور بولساڭىز نە ىستەر ەدىڭىز؟ قوعامداعى الۋان ءتۇرلى ماماندار مەن بىلگىشتەردىڭ پىكىرىن قورتىندىلاي كەلە Lego كومپانياسىنىڭ جەتەكشىسى دە بار كۇشتى جاڭا ءونىم وندىرۋگە شوعىرلاندىرىپ، وينشىق سالاسىنا جاڭالىق اكەلۋگە كوپ كۇش شىعاردى. ءبىراق كومپانيانىڭ كىرىمى ءتىپتى قۇلدىرادى. سول كەزدە “Legoنىڭ قۇلدىراۋى- بۇرىنعى جۇرىسىنەن جاڭىلىپ، جاڭا تۇرلەرگە ءمان بەرىپ كەتۋىنەن” دەگەن ماقالالار ارت-ارتىنان جاريالاندى. وسى كەزدە بۇل كومپانيانى كىم باسقارسادا وسىنشاما قاراما-قارسى بيزنەستىك تالداۋلاردان ەسى شىعىپ “تاسپەن جۇمىرتقانى ۇرسام دا جۇمىرتقا شاعىلادى، جۇمىرتقامەن تاستى ۇرسام دا جۇمىرتقا شاعىلادى” دەگەن وسى بولدى عوي دەپ شەشىم تاپپاي داعدارۋى مۇمكىن.
بۇل پسيحولوگياداعى “ساۋلە ءسات اسەرى” نەمەسە “halo effect” دەگەن ۇعىمنىڭ بيزنەس الەمىندە ءوز رولىن كورسەتۋى ەدى.
مىناداي قىزىقتى جاعدايلار بولادى. ەگەر كورشىڭىزبەن ىنتىماعىڭىز جاقسى بولسا ونىڭ مالى جاعىمدى، ءيتى سۇيكىمدى كورىنەدى. ال كورشىڭىزبەن شىعىسپاساڭىز ونىڭ مالى دا جالماۋىز، ءيتى دە سۋماقى سەزىلەدى.
وفيسەرلەرگە جاڭا كەلگەن اسكەرلەردىڭ ىشىنەن توزىمدىلىگى جوعارى، مىقتىلارىن تاڭداپ شىعۋدى تاپسىرعاندا كوبىندە ۇزىن بويلى، شىمىر دەنەلىلەردى تاڭدايدى ەكەن. دەمەك ادامنىڭ بويى مەن توزىمدىلىگىنىڭ تىكە قاتىناسى بولماسادا سولاي قابىلدانىپ تۇر.
بۇل ساۋلەلى ءسات اسەرى ومىردەگى كىشىگىرىم ىستەردەن تارتىپ، ۇلكەن ساياساتقا دەيىن ءوز ىقپالىن جاسايدى. 2011 جىلى اقش-ىندا 11 قىركۇيەك وقيعاسى تۋىلدى. سول شاقتا كىشى بۋش ۇكىمەتى يراققا سوعىس اشتى. كىشى بۋشتى بۇكىل حالىق قولدادى. ءتىپتى سول بىرەر جىل ىشىندە كىشى بۋش ۇكىمەتىنىڭ ەكونوميكالىق ساياساتتارى دا جوعارى قولداۋعا يە بولدى. بۇل ادامداردىڭ قولداۋى دەگەنىمىزدىڭ دە ولاردىڭ پسيحولوگيالىق شەشىمىنىڭ كورسەتكىشى ەكەنىنىڭ بەلگىسى ەدى. ادەتتە عاشىق ەتكەن ادامنىڭ ءاربىر قىلىعىنىڭ جاعىمدى، دۇرىس سەزىلەتىنى سياقتى، ءبىر جاعىنان قولداۋ تاپقان سوڭ باسقا ىستەرىن دە كوز جۇما قولداۋ وسىدان شىعار ەدى.
2015 جىلدان باستاپ حالىق كىشى بۋش ۇكىمەتىنىڭ وزگە ەلگە سوعىسىن قولدامادى. ۇكىمەتتىڭ سىرتقى ساياساتى قولداۋدان ايىرىلۋمەن قاتار ىشكى ەكونميكالىق ساياساتتارى دا سىنالا باستادى. ءتىپتى پريزدەنتكە دەگەن باعا-قۇرمەت تە سوعان ساي كورنەكتى تومەندەپ كەتتى.
ادامداردىڭ كوپشىلىگى قاراپايىم تۇردە باسقالاردى “جاقسى نەمەسە ناشار” دەپ عانا باعالايدى. ەگەر جاقسى دەگەن پىكىرگە كەلسە بارلىق ءىسىن قولداپ، ناشار دەگەن پىكىرگە كەلسە نە ايتسادا تەرىستەي باستايدى. (اباي اتامىزدىڭ “كوپتە ەس جوق” دەيتىنى سودان بولسا كەرەك.)
ساۋلەلى ءسات اسەرىنە كومپانيالار كوپ ۇشىرايدى. اسىرەسە كومپانيانى باعالاۋ كەزىندە ەگەر ءبىر كومپانيانىڭ كىرىمى جوعارى بولىپ، تابىسى ورلەپ تۇرسا وندا سول كومپانيانىڭ ءار الۋان شەشىمدەرى دە دۇرىسقا شىعارىلادى. كەيدە وسىنداي ۇزدىك دەلىنگەن كومپانيالاردىڭ ورتاق ەرەكشەلىكتەرىن جيناقتاپ قورتىندى زاڭدىلىقتاردى شىعاراتىندار دا بار. ءبىراق ونىڭ پايدالانۋ قۇنى اسا تومەن بولادى. ۇيتكەنى “باسىڭدا كۇنىڭ كۇلىپ تۇرعاندا كىم ماقتامايدى” دەگەندەي داۋرەنى ءجۇرىپ تۇرعان كەزدە نە ىستەسەدە ورىندى، قاعيدالى سياقتى سەزىلەدى. مۇنى قازاق “بايعا تاي مىنسەدە جاراسادى” دەگەن ءبىر اۋىز سوزبەن ۇرىپ العان. ال كىرىمى تومەندەگەن كومپانيادان ءمىن تابۋ ءتىپتى دە وڭاي…
كوپتەگەن ماماندار “كومپانيانىڭ باستى ءبىر ءونىمى بولىپ، وزگە سالاعا اۋىسپاي تۇراقتى دامىتۋ كەرەك” دەپ قارايدى. جاپونيانىڭ “7-eleven” كومپانياسى ءوزىنىڭ وزەكتى كاسىبى قولايلى ماگازينگە مۇلدەم قاتىسسىز بانك اشۋدى قوسقان كەزدە كوپتەگەن تالداۋشىلار “بۇل دۇرىس ەمەس” دەپ قارادى. ءتىپتى كومپانيانىڭ ءوز ىشىندەدە قارسى كوزقاراستا بولعاندار بولىپتى. ءبىراق “7-eleven” كومپانياسى ءۇشىن ءوز بانك جۇيەسىنىڭ بولۋى اسا كوپ تابىس اكەلدى. سول ساتتىلىكتى كورگەن سوڭ ەندى قوعامدىق تالداۋشىلار مۇنى “اسا كورەگەن تالعام” دەپ اتادى…
ادامزات تاريحىندا ماڭگى داۋرەندەگەن پاتشالىق بولماعان، سول سياقتى عاسىر بويى سالتانات قۇرعان كومپانيا دا جوق. ءومىر زاڭدىلىعى بويىنشا الدىڭعى تولقىندى سوڭعى تولقىن باسىپ كەتىپ وتىرعان. ءبىراق “جەڭگەن-حان، جەڭىلگەن-قاراقشى” دەگەن قاعيدا وزگەرمەگەن.
ءبىز كوبىندە ءمالىم ادام نەمەسە كومپانيا تۋرالى جۇرتتىڭ باعاسىن بىلگىمىز كەلەدى. ءبىراق تەك عانا جۇرتتىڭ سوزىنە سەنەر بولساق، گيتلەر جاھاندا تەڭدەسى جوق ارميا قۇرعان كەزدە ونى كوككە كوتەرىپ قولداعان دا سول جۇرت ەدى عوي، جەڭىلىسكە ۇشىراعاننان كەيىن “الەمدەگى ەڭ جاۋىز ادام” دەپ باعالاعان دا وسى جۇرت ەمەس پە؟… بالكىم ول جەڭگەندە تاريح باسقاشا جازىلاتىن شىعار…
ساۋلەلى ءسات اسەرىنەن قۇتىلۋ قيىن، دەسەدە ونىڭ ومىرىمىزدەگى قاتەلىكتەرگە ۇرىندىرماۋى ءۇشىن ءوز تۇجىرىمىمىزعا سىناي قاراۋىمىز، ءوز پىكىرىمىزدى سالقىن اقىلمەن تارازىلاۋىمىز كەرەك. كوزىمىزگە سۇلۋ كورىنگەن قىزدىڭ ادال ءارى پىسىق، اقىلدى سەزىلەتىنى بار نەمەسە شىعىسپاي قالعان ادامنىڭ وزىمىزگە ىستەگەن بارلىق جاقسىلىقتارىن جوققا شىعارامىز. ادەتتە، 20-30 جىل قىزىق پەن قيىندىقتا بىرگە بولعان جۇبايلاردىڭ اجىراسىپ كەتۋىنە وسى پسيحولوگيالىق السىزدىكتەر اسەر ەتەدى.
(بالكىم، Halo effect دەگەن ۇعىمدى ساۋلەلى ءسات اسەرى دەپ العانىم ونشالىقتى دا ءدال تۇسپەگەن شىعار. كەي اتاۋلاردى اۋدارۋ دا اۋتقۋدى كەلتىرىپ شىعارادى. دەسەدە ءوز جان دۇنيەمىزدەگى وسىنداي ورتاق السىزدىكتەردى تانىپ جەتكەن كەزدە عانا كەمەلدىلىككە جاقىنداي تۇسەمىز.)
-ىقىلاس ورازباي
