ءبىر سۇلۋ قىز ءوڭ-تۇرقى ءجونسال جىگىت تاپتى. ءبىر قاراعاندا جىگىت قىزدان كوپ ۇلكەن كورىنۋشى ەدى. ەندى قىزدىڭ تانىستارى ونى سان-ساققا جۇگىرتە باستادى. “جەمەسەدە ماي جاقسى، بەرمەسەدە باي جاقسى” دەگەندەي باي بىرەۋ عوي – دەپ جورامالداعاندار بولدى. “بالكىم قىزدىڭ باسىن دۋالاپ العان” شىعار دەپ جاناشىرلىق تانىتقاندار دا بولدى.
ءاسىلى بۇل تالداۋلاردىڭ بارلىعى ورىنسىزداۋ ەدى، دەسەدە كوپ ادامدار ءوستىپ ءبىر قيسىنعا سيدىرۋعا تىرىساتىن.
ادامداردىڭ بۇنداي كۇردەلى ۇعىمدى وزدەرىنىڭ جالاڭ جورامالدارى ارقىلى تۇسىندىرە سالۋعا تىرىسۋىن پسيحولوگيادا “سالداردىڭ سەبەبىن تابۋداعى جاڭساقتىق” دەپ اتايدى.
“ءار ەلدىڭ سالتى باسقا” دەگەندەي جورامالدىڭ نەشە الۋانى، سوعان ساي ىرىمدار مەن تيىمدار ءار وڭىردە ءار باسقا كەزدەسەدى ءارى ول قوعامعا، ەكونوميكاعا دا ءوز اسەرىن تيگىزەدى. مىسالى قازاق ەلىندە سەيسەنبىگە ۇشاق بەلەتى ارزانداۋ. ءبىراق “جاراتۋشىنىڭ كۇنىنىڭ ءبارى ءسات!” دەپ سەيسەنبىدەدە الىس جولعا اتتانا بەرەتىندەر بار. كەيدە “جولدا كولىك از بولادى” دەپ سەيسەنبىدە ساپارعا شۋعۋدى ۇناتاتىندار دا كەزدەسەدى. ءبىراق بۇلار قالىپتاسقان مەنتاليتەتتى وزگەرتە العان ەمەس.
ءبىزدىڭ اۋىلدا ءبىر پىسىق قارت بولدى. ءار ءتۇرلى ىرىمعا ساي ءوزى “امال” تاۋىپ الۋشى ەدى. مىسالى: سەيسەنبى ساپارعا شىعۋعا تۋرا كەلسە، دۇيسەنبى كۇنى اتىنىڭ ەرىن ۇيدەن شىعارىپ قوياتىن… ءوزى “قازاق ىرىم ەدەدى، ىرىمى قىرىن كەتەدى، ءقايسىبىرىن تۇگەندەپ بولاسىڭ” دەپ ءىسىن جالعاستىرا بەرۋشى ەدى.
ءبىر كۇنى كەشقۇرىم ماڭىزدى ءبىر كەزدەسۋگە كولىگىممەن اسىعا اتتانىپ بارا جاتىر ەدىم، جولدى كولدەنەڭىنەن كەسىپ ءبىر قارا مىسىق وتە شىقتى. مەن الدىعا ءجۇرۋىن ءجۇرىپ كەلە جاتقانىممەن قارا مىسىق جايلى قايداعى ىرىمدار ەسىمە ءتۇسىپ ءسال ەكى ويلى بولىپ، كولىگىمدى جول شەتىنە شىعارىپ ءسال ىركىلىپ قالدىم. سول شاقتا تەلەفونىما “قايدا كەلدىڭىز، ءبىز كۇتىپ وتىرمىز…” دەگەن حات كەلدى. مەن ءسال قورعانشاقتاسام دا العان بەتىمنەن قايتپاي كەزدەسۋگە كەتە بەردىم. كەزدەسۋ وتە ءساتتى ءوتتى. امان-ەسەن قايتا كەلىپ الدىم… ءاسىلى جولدان كەسىپ ءوتىپ ءوز جايىنا كەتىپ بارا جاتقان مىسىقتىڭ مەنىمەن قاتىسى جوق ەدى، ءبىراق ىرىمنىڭ ادامعا سىڭىرگەن اسەرىن كوردىڭىز بە؟…
سوندا وسى ىرىمشىلدىق دەگەن تەك ءبىزدىڭ حالىققا عانا ءتان قاسيەت پە ەكەن دەپ ويلايتىنمىن. كەيىن كەيبىر ەلدەردە عيماراتتىڭ 13 قاباتىن 12B دەپ جازاتىنىن كوردىم، ۇيتكەنى سول حالىقتىڭ تۇسىنىگىندە 13 سيفىرى ساتسىزدىكتىڭ نىشانى ەكەن. سوندا بارىپ بۇل ءوزى ادام اتاۋلىعا ورتاق السىزدىك ەكەنىنە دە كوزىم جەتكەندەي بولدى.
ءبىر قىزىعى وسىنداي الدىڭعى تۋىلعان ءىس پەن سوڭعى ناتيجەنى بايلانىستىرىپ ويلاۋ تەك ىرىمشىل اۋىل حالقىنا عانا ءتان ۇعىم ەمەس، نارىق بيرجاسىنا ارالاسىپ، سيفىرلى ەكونوميكادا جۇرگەن “وقىعان ءارى باي” ادامداردا دا كەزدەسەدى ەكەن. ءتىپتى كەيبىر كومپانيالار ارناۋلى تۇردە جارنا بازارىنىڭ جاعدايىن الدىن-الا بولجاي الاتىن ەرەكشە اقىل-وي يەلەرىن، جارنا پىرلەرىن ۇسىنىس ەتەتىن كورىنەدى.
كەيىندەپ دانيەل كانەماندى وسى “بولجامپازداردىڭ” ەسەپتەۋى مەن جارنا بازارىنىڭ ناقتىلى جاعدايى اراسىندا قانداي بايلانىس بارلىعىن، بۇل ادامدارعا سونشاما كوپ اقشا تولەپ ۇسىنىس ەتكەندە كومپانيا ءۇشىن ءونىمدى بولجام جاساي الاتىنى-المايتىنى جايىندا ناقتىلى زەرتتەۋ جاساۋعا شاقىرادى. دانيەل ۇزاق ۋاقىت قۇنىتتاپ زەرتتەۋ ارقىلى ايتۋلى مامانداردىڭ جورامالى مەن ناقتىلى جارنا قۇنىنىڭ ورلەپ-قۇلداۋىندا ەشقانداي سايكەستىك بولمايتىنىن دالەلدەپ شىققان.
ءاربىر تىكە تۇيسىكپەن قابىلداي سالاتىن ادام سوڭعى سالدار مەن ناتنيجەنىڭ بارلىعىن قاراپايىم سەبەپتەرگە جابا سالۋعا، سول ارقىلى ءوزىن الدىن الا بىلەتىن جانداي كورسەتۋگە تىرىسادى.
اۋىلىمىزدا ءبىر شاعىلعىر جامان كولىگىمىز بولدى. ول ەكى كۇننىڭ بىرىندە وتالماي قالۋشى ەدى. ەگەر كولىكتى وتالدىرا الماي ابىگەرگە ءتۇسىپ جاتقان كەزدە اجەمىز كورسە: “ايتىپ ەدىم عوي، كولىكتىڭ باسىن قىبىلاعا قاراتىپ توقتاتپايسىڭدار دا، ەندى وتالدىرا الماي توزاسىڭدار” دەپ ۇرسا جونەلەتىن… اجەمىزدىڭ تۇسىنىگى سونداي رياسىز ءارى قامقور ەدى، اجەمنىڭ ءسۇيتىپ ۇرىسقانى ماعان ءبىر ءتۇرلى سۇيكىمدى بولىپ كورىنەتىن. كەيىندەپ بۇلايشا سالداردىڭ سەبەبىن تابۋعا دەگەن جورامالداعىشتىقتىڭ تەك ەسكى تۇسىنىكتىڭ كوزىندەي قارتتاردا عانا ەمەس، كادىمگى جاستاردادا، ءتىپتى ەل باسقارعان تۇلعالاردا دا ۇنەمى ۇشىراساتىنىن بايقادىق. وسىنداي جاڭساق ۇعىم سالدارىنان ۇلكەن زيان تۋىندايتىن جاعدايلار دا كەزدەسەدى ەكەن.
اسىرەسە، ەمشىلىكتە وسىنداي قۇبىلىس ءجيى قايتالانادى. ءبىر ءدارى ءبىر وڭىردەگى، قارايلاس جاس مولشەرىندەگى ءبىراز ادامعا كورنەكتى اسەر بەرىپ اۋىرۋ ازابىنان قۇتقارۋى مۇمكىن. ەندى سول كىسىلەر كەز-كەلگەن اۋرۋمەن اۋىرعان ادامعا وسى ءدارىنى ۇسىنا باستايدى. ارينە، پايدا تابا قويايىن دەگەن نيەتپەن ەمەس، باسقالار دا مەن سياقتى اۋرۋ ازابىن تارتپاسىنشى دەگەن ادال كوڭىلمەن. ءبىراق ونداي دارىدەن اۋرۋى ايىقپاي اقشاسىن ءبىر شاشىپ، ۋاقىتىن ەكى وتكىزىپ زيان شەگەتىندەر دە جەتەرلىك. ءتىپتى ءدارىنىڭ كەرى اسەرىنەن باسقا اۋرۋ جاماپ الۋ جاعدايى دا كەزدەسەدى. سوندىقتان ءوز باسىمىزدان وتكىزگەن، بىزگە ناقتىلى كومەگىن تيگىزگەن ەمنىڭ ءبارى باسقالارعا دا سولاي جاقسىلىق اكەلۋى ەكىتالاي…
كەي ادامداردا “باسكەتبولمەن اينالىسساڭ بويىڭ وسەدى، اينالىسپاساڭ الاسا بولىپ قالاسىڭ” دەگەن كوزقاراس بار، ۇيتكەنى باسكەتبول وينايتىنداردىڭ كوبى سۇڭعاق بويلى كەلەدى. بۇل ەندى بويدىڭ بيىك بولۋى دەگەن ناتنيجەنىڭ سەبەبىن قاراپايىم تۇردە باسكەتبولدان ىزدەۋ. الەمدىك باسكەتبول شەبەرلەرىنىڭ ىشىندە الاسا بويلىلاردا بار، مۇنى قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟ ءاسىلى بويى بيىك ادامدار باسكەتبول ويناعاندا ىرىقتىراق كەلەدى، سوندىقتان باسكەتبولشىلاردىڭ كوبى بيىك بويلىلاردان شىعادى. ءبىراق مۇنى كەرىسىنشە ويلاۋ جاڭساقتىققا ۇرىندىرار ەدى.
سوندىقتان سالداردىڭ سەبەبىن انىقتاۋ ءۇشىن شىنايى اسەر ەتۋ فاكتورى مەن ناقتىلى قاعيدالاردى تابۋ كەرەك.
كەيدە ءدارى ساتۋشىلار:“بۇل ءدارىنى ىشسەڭ ءبىر اپتادا ءتاۋىر بولىپ كەتەسىڭ” دەيدى. راسىندا ءتاۋىر بولۋىم مۇمكىن، ءبىراق ءدارى ىشپەسەم دە ءبىر اپتادا ءتاۋىر بولىپ كەتۋىم مۇمكىن عوي دەپ ويلاي بەرمەيمىز. بۇنى قازاق اڭعالدىق دەپ اتاعان، ال اڭعالدىق جاڭساقتىققا جۋىق، اقىماقتىققا بەيىم.
FDA(Food and Drug Administration) دىڭ ءبىر دارىگە كوز جەتكىزىپ تولىمدىلىق ۇقىعان بەرۋى ادەتتە مىناداي تەكسەرۋ كەزەڭدەرىنەن وتەدى.
- باسقالارعا قالاي اسەر بەرىپ جاتقانىن ەمەس، ءوندىرۋشى جاق ءدارىنىڭ قۇرامى مەن ەم بولۋ قاعيداسىن ءتۇسىندىرۋى كەرەك. علمي تۇسنىكتەمە بولعان سوڭ عانا ەكىنشى قادامعا وتۋگە بولادى.
- العاشقى تەكسەرۋ، بۇل ساتىدا باستىسى ءدارىنىڭ كەرى اسەرى، قوسىمشا زيانى بار-جوعى انىقتالادى.
- ەكىنشى كەزەڭدىك تەكسەرۋ، ءدارى جاساۋشى ءبىر توپ ادامعا سىناق جاساۋى مۇمكىن ءبىراق سىناققا قاتىسۋشىلار ءبىر وڭىردەن بولۋىنا، زامانداس بولۋىنا بولمايدى. ءتىپتى كەي قاتىسۋشىلار ارنايى ۇيىمداستىرىلعان دايىن ادامدار بولۋى دا مۇمكىن. سوندىقتان بۇل كەزەڭدە بارىنشا كەز-كەلگەن ادامنان، جاسى،جىنىسى، ءتىپتى ۇلتى مەن جاساعان مەملەكەتى دە باسقا-باسقا ادامدارعا سىناق جاسالادى. بۇل سىناقتاردى ءبىر ورىندا جاساۋعا بولمايدى، ءسوزسىز الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە الۋان ءتۇرلى شارت-جاعدايدا جاسالۋى كەرەك. ۇيتكەنى شارت-جاعدايعا قاراي ادامداردىڭ كوڭىل-كۇيى دە تۇرلىشە بولادى. بۇل ساتىعا ارينە ۇزاق ۋاقىت، قىرۋار قاراجات كەرەك. سونىڭ بارىنەن كوڭىلگە تولىمدى ناتيجە شىقسا سول ءدارىنى ۇگىتتەۋگە بولاما؟ جوق، ءالۋ ەرتە، ەندى كەلەسى كەزەڭ باستالادى.
- بۇل كەزەڭدە سىناماعا قاتىسۋشىلار گرۋپپالار ارقىلى ءبولىنىپ تەكسەرىلەدى. بۇل ءدارىنىڭ سىرتىن ۇقساس ەتىپ 2 ءتۇرلى جاساۋ كەرەك. ءبىرى شىن ءدارى، ەندى ءبىرى سىرتى ۇقساتىلعان زيانسىز ۋيتامين. سىناققا قاتىسۋشىلار ءوزىنىڭ قايسى توپتا ەكەنىن جانە قانداي قۇرامداعى ءدارى تۇتىنعانىن بىلمەۋى كەرەك. ءتىپتى ءدارى ناتيجەسىن باقىلاۋشىلار دا كىمنىڭ قانداي ءدارى ىشكەنىن بىلمەۋى شارت. مۇلدەم پارىقسىز وسىنداي دارىلەردى ىشكەن كەزدە شىن ءدارىنىڭ ناتيجەسى باسقاشا بولىپ شىققاندا عانا ونىڭ ءونىمى دالەلدەنەدى.
- ءبىراق بۇل ءدارىنى حالىققا ۇسىنۋعا ءالى ەرتە، ويتكەنى كەي ءدارى ءجۇز ادامعا جاقسى اسەر بەرگەنىمەن مىڭ نەمەسە ون مىڭ ادامعا بەرىلگەن كەزدە ءونىمى ايتارلىقتاي بولماي قالۋى مۇمكىن. سوندىقتان سوڭعى سىناق وسى ءدارىنى قولدانۋدان باسقا امالى قالماعان جاندارعا كەڭەيتىلەدى…
مىنە بۇل 5 كەزەڭنەن ءساتتى وتۋگە 10 ۇمىتكەردىڭ 9ى جەتپەي قالسا تاڭ قالمايمىز. سوندىقتان ءبىر ءدارىنىڭ زەرتحانادان حالىققا ۇسىنىلۋىنا دەيىن 8-10 جىل ۋاقىت جانە ميلليارتتاعان دوللار كەرەك.
ماقالامىزدىڭ ايتار ويى ءدارى ءوندىرۋ ماشاحاتى ەمەس، قايتا عىلىمي دالەلدەۋدىڭ كۇردەلىلىگى. ءبىز كوبىندە وزىمىزگە جاققان نارسەنى وپ-وڭاي قولداپ باسقالارعا ۇسىنا سالامىز، وزىمىزگە جاقپاعاندى زەردەلەپ زەرتتەمەي جاتىپ جەرگە كومەمىز. ەگەر ءبىر ادام سەبەپ-سالدارلىق قاتىناستى قانشالىق قاراپايىم، ءۇستىرت ويلاسا، سوعۇرلىم سوقىر سەنىمگە جۋىق كەلەدى.
عالىمدار اۋىز اشىپ سەبەبىن ايتا المايتىن كەي كۇردەلى ماسەلەلەرگە سوقىر سەنىم يەلەرى وڭاي جاۋاپ تابادى. ۇيتكەنى ەكى قۇبىلىستى، ەكى وقيعانى سايكەستىرىپ، ءبىرىن سەبەپكە، ەندى ءبىرىن تاتيجەگە جوري سالۋعا اسا ءبىر قابىلەتتىڭ قاجەتى جوق.
-ىقىلاس ورازباي
