قىزعىش قۇس، «قىزعىش انام-اي»!
(قىزىربەك جاناسىل ۇلىنىڭ «قىزعىش انا» كۇيىنەن تۋعان وي)
«قىزعىش انا» كۇيى
اۆتورى جانە ورىنداعان: قىزىربەك جاناسىل ۇلى
انام سىلاعان قۇلاعىمدى، قىزعىش تىستەپ كەتتى…
– اۆتور
ويحوي ەرتىس، ويحوي قىران، كىندىك قاراسۋ سەن ءالى كوز الدىمداسىڭ! سەنى كولدەنەڭ كوك اتتىنى قويىپ، توپىراعىڭا اۋناپ، تولقىنىڭا توعىلتىپ وسكەن مەنەن قىزعانىپ، شىر-پىر بوپ قۇلاعىمدى تىستەپ كەتكەن الگى ءبىر قىزعىش دەپ اتالاتىن، دەنەسى تيتتەي، جۇرەگى تاۋداي قۇستى ماڭگى ۇمىتار ەمەسپىن!
بىردە پىشەن شاۋىپ، مايا جيناپ جاتقانبىز. قوستاي-قوستاي كۇپانا اتپەن سۇيرەتىپ تاسىلاتىن. جول كىندىك قاراسۋدى اينالىپ وتەتىن ەدى. بۇل قىزعىشتىڭ بەيىش مەكەنى. مىنە، ول مەن وتكەن سايىن شىرىلداپ، «ارى كەت، الىس ءجۇر» دەگەندەي باسىمنان اينالىپ قالماي-اق قويدى. اقىرى قۇلاعىمدى تىستەپ تىنىش تاپقانداي بولعان ەدى. اينالايىن قىزعىش قۇسىم-اي! ساعىندىم سەنى. ساعان تاۋداي جۇرەك سىيلاعان، اناۋ كولدى، مىناۋ جەردى مەنىكى، مەنىڭ بالاپانىمدى دەگىزگەن تەڭدەسسىز انالىق مەيىرىمىڭ شىعار-اۋ! سەنى الدە كىمدەر اسا قىزعانشاق قۇس دەسەدى. سوندا، سەنى قىزعانشاق قىلعان نە ەدى؟ سەن مەكەن ەتكەن جەرىڭە، ايدىن شالقار كولىڭە وتە ادال، وپالى ەدىڭ... سودان ونى قوريسىڭ، قىزعاناسىڭ. ويتكەنى، قىزعانىشتىڭ بويىندا ماحاببات جوق ەمەس. قىزعانىش - ماحاببات پەن ادالدىققا قۇرىلسا، مىناۋ ادامزات اسىلىن «قىزعىشتاي قوريتىن» ەدى... امال نە، كول كۇزەتىپ سەن قالدىڭ، بەل كۇزەتىپ اتامنىڭ ماما اعاشى قالدى... قىر باسىندا قىزعىشتاي شىرىلداپ انام قالدى... ال، مەن تىم الىس كەتتىم... ماحانبەت جىراۋ ساعان نەگە مۇڭ شاققانىن ەندى ءتۇسىندىم... ءيا، ول:
«اۋ، قىزعىش قۇس، قىزعىش قۇس
قاناتىڭ قاتتى، موينىڭ بوس.
يساتايدان ايرىلىپ،
جالعىزدىقپەن بولدىم دوس.
اۋ، قىزعىش قۇس، قىزعىش قۇس!
ەل قورعانى مەن ەدىم.
مەن دە ايرىلدىم ەلىمنەن؛
كول قورعانى سەن ەدىڭ،
سەن دە ايرىلدىڭ كولىڭنەن.
اسپاندا ۇشقان قىزعىش قۇس!
سەنى كولدەن ايىرعان-
لاشىن قۇستىڭ تەپكىنى.
مەنى ەلدەن ايىرعان-
حان جاڭگىردىڭ ەكپىنى.
ايتىپ-ايتپاي نەمەنە،
قۇسارلىقپەن ءوتتى عوي،
ماحامبەتتىڭ كوپ كۇنى...- دەپ تولعاعان!
ماحانبەتتىڭ قايعىسى مەن قاپالى كوڭىلى كىمدە جوق دەيسىز؟ قاناتى ءبۇتىن سۇڭقار، تۇياعى كەتىلمەگەن تۇلپار بارما، بۇل جالعاندا؟ ارمانعا تولى ءفاني دۇنيەنىڭ وزەگى ساپ-سارى كولكىگەن ساعىنىش! مىنا كۇي سونى ايتىپ تۇر، سوعان كۇڭىرەنەدى، سوعان تولقيدى، كۇمبىرلەيدى، ۇزدىگەدى... قاسيەتىڭە باس قارت دومبىرا، اينالايىن قىزاعاڭنىڭ اقىلدى ساۋساعى سويلە، سويلەي ءتۇس! كۇيمەن قاناتتانعان قيال شىركىن، قياندى شارلايدى!
قىزعىش قۇس تۋرالى ويلانام. بۇل ءوزى ازيانىڭ بارلىق وڭىرىندە كەزدەسەتىن قۇس. عاجابى، ءشولدى جەرلەردە تىرشىلىك ەتپەيدى. دەنە تۇرقى 30 سم-دەي، سالماعى 200 گ. جون ارقاسى مەن جەمساۋى قارا قوڭىر، باۋىرى اق ءتۇستى. جەلكەسىندە جىڭىشكە قاۋىرسىنداردان تۇراتىن ايدارى بار جىل قۇسى. ناۋرىز، ساۋىردە ۇشىپ كەلىپ، سۋ ماڭىنداعى شالعىنعا جانە باتپاقتى جەرلەرگە قۇرعاق ءشوپ توسەپ، شۇقىرلاپ ۇيا سالادى. قوشقىل داقتى 4 جۇمىرتقاسىن مەكيەنى مەن قورازى كەزەكتەسىپ شايقاپ، 24-29 كۇندە بالاپان شىعارادى. بالاپانىن وتە قورعايتىن قۇس. سوندىقتان دا ”قىزعىشتاي قورۋ“ دەگەن ءسوز تىركەسى وسىعان بايلانىستى شىققان بولسا كەرەك-تى. قازان، قاراشا ايلارىندا قىستاۋ ۇشىن ازيانىڭ وڭتۇستىگىنەن ۇشىپ كەتەدى. ءبىراق، جىلدا مەكەن ەتكەن جەرىنە تۇراقتى كەلەتىن قۇس!
مىنە، مىنە، اناۋ قاعىستان قىزعىش قۇس زارلايدى، مىناۋ قاعىستان قىزعىش انا كوز جاسىن كولدەتەتىپ تۇر. بەۋ دۇنيە، بەۋ ءتىلماساتتى، قۇدىرەتى كۇشتى كۇي جارىقتىق! بىردە ۇشى-قيرى جوق كوك بۋرىل تەڭىزدە شەتىنە شىعا الماي مالتىعىپ، قارمايىن دەسەم اتال دا جوق قيىن كۇي كەشەم! بىردە سول كوگىلدىر تەڭىزدەن الدەبىر اققانات قۇس اسپا الىپ ۇشىقانداي جەلپىنىپ، ءيا بولماسا ارعىماق ءمىنىپ ارىنداعانداي بولام! ءيا، ءومىردىڭ ءوزى جەتىلۋ مەن جەمىرىلۋ، جەلپىنۋ مەن جەر تارتۋ ەمەسپە! كۇي-قۇدىرەت سونى ايتىپ تۇر ەكەن-اۋ!
اۋزىنا تىستەگەن تيتىمدەي بالىعى بار قىزعىش كولدىڭ بەتىندەگى بالدىرلى ارالشانى شىر اينالىپ ۇشىپ ءجۇر. ءداۋىسى تىم زارلى. «قىزعىش» قۇس پارۋاناداي شىر اينالىپ، بالاپانىن ىزدەيدى. وسى كورنىسكە ۇزاق قاراعان دومبىراشى جىگىت اۋىر كۇرسىنىپ، سوناۋ ءبىر جوقشىلىق جايلاعان سۇرەڭسىز جىلداردا اكەدەن جاستاي جەتىم قالعان ءبىر توپ اق ۇرپەك بالاپانىن «قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقتىرمايىن» دەپ شىجاق بولعان، قانداي قيىندىقتار كورسەدە ەلەڭ قۇرلى كورمەگەن جانسەبىل جاندى، جاتسا-تۇرسا، بالالارىنىڭ تىلەۋىن تىلەيتىن اياۋلى اناسى مارقۇم ءباتىل اقۇرپەكقىزىن ساعىنا ەسكە الدى. انا رۋحى بالاسىن ماڭگى قىزعىشتاي قوريدى ەكەن-اۋ! قورانىڭ شەتىندە اق جاۋلىعى جەلبىرەپ، بارلىق تاۋى جاققا كۇن سالىپ قاراپ تۇرعان اناسى كوز الدىنا ەلەستەدى. تۇلا بويىن الدە ءبىر سارىن تەربەتتى، دومبىراسىن قولىنا الدى. ساعىنىشقا ورانعان كۇي تۋدى. كۇيگە قارشىعا اعاسى «قىزعىش-انا» دەپ ات قويدى. كۇي تەز ارادا كەڭ تارالدى. ويتكەنى، بۇل كۇيدە مۇڭ مەن ساعىنشى باسىم ادامزات عۇمىرىنىڭ تاعدىرى بار ەدى!
بىردە، ءدام تارتىپ قوڭىروباعا بارا قالدىم. جايىر مەن بارلىقتىڭ ورتاسىنداعى، تۇيەنىڭ كەرگەن توستىگىندەي كەڭ جازىق قوڭىروبا دەپ اتالادى. سازداۋتتى كول كيكتىڭ كوزىندەي مولدىرەپ، جيەگى ءسابيدىڭ ەڭبەگىندەي بىلقىلدايدى. سارىالاقاز سۇڭقىلداپ، قاز-ۇيرەگى قاڭقىلداپ جاتقان وسىناۋ مەكەندى جاعالاي قونعان اقبوز ءۇي! اۋلاقتا جىلقى پىسقىرىپ، جەلىدە قۇلىن كىسىنەپ، سابانىڭ كۇرپىلى ۇيدەن-ۇيگە جالعاسقان ءبىر شاقتا، شەتكى اقوردادان كۇي كۇمبىرلەي جونەلدى! تانىس كۇي، ەلەڭ ەتتىم. ءيا، قىزىربەك جاناسىلدىڭ «قىزعىش انا» كۇيى! انە، قوڭىروبا كولىن جاعالاي قىزعىش شىرىلداپ ءجۇر. ول ءوزىنىڭ كۇيگە ارقاۋ بولعانىن بىلمەيدى-اۋ، اتتەڭ... ەندى بىردە، ءانشى قىز-جىگتتەر «اقاۋ قىزعىش، كوڭىل بۇزعىش، قايدا كەتتىڭ، ياپىرىم-اۋ، قىمىز قۇيعىش» دەپ اندەتەدى! جانىڭدى شابىت كەرنەيدى. ەل مەن جەر حاقىندا تولعاناسىڭ!
بارقىت بەل، ءۇش قۇلستاي ءپۇلىس جاپقان،
اۋمايدى تارباعاتاي كۇمىس تاقتان.
بارلىق تاۋ باتىستان قول بۇلعاسا،
ورقاشاقار بوي سوزادى شىعىس جاقتان.
ەركە ەمىل ورمە ارقانداي شيىراتىلعان،
جاعاسى باقىت، بايلىق، ىرىس جاتقان.
قۇلىستايدىڭ قۇيقالى بولشەگىندەي،
قوڭىروبا بىلقىلداپ بۇرىس جاتقان.
ەسىل ەل ارمان قۋا اينالىپ كەپ،
قۇت مەكەن قۇلىستايدان تىنىس تاپقان!
ءيا، بارلىق تاۋىنان قۇلداپ، تاستىدان شىعىپ باتىسقا قاراي از جۇرسەڭىز قوڭىروبا سازىنا جەتەسىز. ولكەلىك 318 جول بويىندا بۇل ۇلتاندى جايلاۋدىڭ ماساتى كىلەم جامىلعانداي بەتەگەلى جازىق بەلدەرى الىستان كوز اربايدى. باتىس وڭىردەگى جىبەك جولى بويىنداعى اڭىزعا اينالعان بۇل مەكەن شىبىن، شىركەيسىز قوڭىر سالقىن جانعا جايلى كەلەدى. ءوسىبىر ۇلكەن سازدىقتى مايلى مەن بارلىقتىڭ كوك جۇمىر ادىرلارى قاۋمالاي قورشاعان. ورتاسى كول، توڭىرەگى سولقىلداعان ءساندى سازدا اققۋ قونىپ، قاز ۇشىپ دۋعا باسسا، توڭىرەگى شاعالاداي ۇيلەرمەن جۇرىندالىپ، اقباس تاۋلارىمەن قۇپ جاراسقان. ۇيەزدەگەن جىلقى، ىرىمشىكتەي قىزىل قوي، ءورىستى تولتىرىپ، قوڭىر باستى بەتەگەنى قۋات قىپ مىڭعىرىپ جاتىر. قوڭىرتاۋدىڭ قۇشاعىنداعى قوڭىر اۋىلدا كۇرپىلدەگەن سابا داۋىسى مەن كول سىرپىلى بىرىگىپ، قوڭىر جەلدەن قوڭىر اۋەن تۋىنداپ، قوڭىروبادا قوڭىر-قوڭىر كۇي شەرتىلۋدە. ول اقىمجاننىڭ «قوڭىرى»، قايراقبايدىڭ «مولقوڭىرى»، كاسىمبايدىڭ «قۇلستاي قوڭىرى»، بازعالامنىڭ «جولاۋشىسى»، عيزاتتىڭ «داۋىلپازى»، بادەتتىڭ «قىزىلقارينارى»، قىزىربەكتىڭ «قىزعىش اناسى»... كۇي، تاعى دا كۇي! مىناۋ دالا كۇيمەن تەربەلىپ، كۇيمەن قالىقتاپ تۇرعانداي!
ءسابيدىڭ ەڭبەگىندەي بىلقىلداعان،
قوڭىروبا سازىڭنان سىر تىڭداعام!
كۇمىستەي بالقىپ اققان تاستى وزەنى،
باردام بارلىق بارقىتتاي جىرتىلماعان!
ەمىلدىڭ گاككۋ-نازى، اققۋ-قازى،
قاز-ۇيرەكتىڭ قاناتى سىمپىلداعان!
مىڭبۇلاق، مىڭ ارماننىڭ كۋاسىندەي،
ورقاشارداي بيىكتەپ تۇرسىن دالام.
باسباي، بارلىق سياقتى ءبىر ۇعىمداي،
جۇرەگىڭدەي اقشوقى ءدۇرسىل قاعام.
تايتكەنىڭ بيىگى، باسباي اسقان،
تاريح تاسىڭ تۇگەل جىلتىلداعان!
ءۇش قۇلىستاي بەسىگى تىرشىلىكتىڭ،
حالقىم دا امان، بولسا ەكەن جۇرتىم دا امان!
اتتانىپ بارام، قوڭىر بەلدەن قايتا قايىرىلدىم. ارتىمنان قىزعىش ەرىپ كەلەدى ەكەن شىرىلداپ، مەنى ۇزاتىپ سالدى. بالكىم، «كول مەنىكى بولعانمەن، ەل سەنىكى، كىندىگىڭ قالىپ، كىرلىگىڭ جۋىلعان جەر سەنىكى، كەلىپ تۇر» دەدى مە ەكەن، كىم ءبىلسىن! باسىمدى ءبىر اينالىپ ۇشتى دا كولىنە قايتا قايتتى. ال، ارىدان كۇي كۇمبىرلەيدى. قىزعىش قۇس، «قىزعىش انام-اي»!
2021.3.26
قۋانىش ءىلياس ۇلى
6alash ۇسىنادى
