اۋەل باستان جالپىۇلتتىق سيپاتتاعى الاش قوزعالىسىنىڭ ساناۋلى مەرزىم ىشىندە بۇكىل قازاق دالاسىنا دابىلى جەتكەنى تاريحتان بەلگىلى. ا.بايتۇرسىن ۇلى باستاعان الاش ارىستارىنىڭ قىتايدىڭ شاۋەشەك قالاسىنا جاساعان ايگىلى ساپارىنان (1918 ج.) كەيىن، ارعى بەتتەگى ەجەلدەن تىلەۋى ءبىر، تىلەگى ءتۇزۋ اعايىندار دا ۇرانى كوك تىلگەن ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنا تاقىم قىسىپ، ات ساۋىرسىن بەرە باستايدى.
الاش يدەياسى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ جاڭا وشاعىنا ۇشقىن تاستاپ، قىتايداعى قازاقتاردىڭ دا بويتۇمارىنا اينالادى. الاش ۇرانى قىتايدىڭ جاس تولقىن زيالى عالىمدارىن دا بەيجاي قالدىرمايدى. ەگەر مۇقيات ىزدەنسەك، جۇڭگو تاراپىنان دا الاش قوزعالىسىنا قاتىستى قۇندى دا قىزىقتى ماعلۇماتتار تابىلاتىنىنا كۇمان بولماۋعا ءتيىس. ءسوزىمىزدىڭ دايەگى رەتىندە، قولىمىزداعى مىناداي ەكى دەرەكتى كوپشىلىك وقىرمانعا ۇسىنۋدى قۇپ كوردىك.
ءبىرىنشى دەرەك
«ىلە تاريحي ماتەريالدارى» دەگەن اتپەن ءار جىلدارى جارىق كورگەن عىلىمي-تانىمدىق جيناقتىڭ 15ء-شى تومىندا (1999 ج. قۇلجا)، بەلگىلى قالامگەر وماراقىن ۇلى انداستىڭ قىتايدىڭ كۇنەس اۋدانىنىڭ تالدى ەلدى مەكەنىندەگى تۇران مەكتەبىن ۇزاق جىلدار باسقارعان ەلگە سىيلى قارت پەداگوگ نۇربەكوۆ يماممۇقامەت اقساقالدىڭ ايتۋى بويىنشا دايىنداعان «ايگىلى اعارتۋشى قاليموللا بەكتورلين» اتتى شاعىن جازباسى باسىلىپتى. اۆتوردىڭ جازۋىنشا، قاليموللا بەكتورلين 1890 جىلدارى اقمولا وڭىرىندە دۇنيەگە كەلگەن، جاستايىنان جەتىم قالعان شەرلى بالا شەتەندەي شىمىر، مويىلداي قاتتى بولىپ وسەدى. قارشادايىنان عىلىمعا باس قويىپ، ورىنبورداعى مۇعالىمدەر مەكتەبىن ۇزدىك تاۋىسىپ، قوعام ومىرىنە بەلسەنە ارالاسادى، اقىندىعىمەن كوزگە ءتۇسىپ، وتتى جىرلارىمەن حالىقتى پاتشاعا قارسى ازاتتىق كۇرەسكە شاقىرادى. وتارشىل بيلىكتىڭ شيقانىنا تيگەن جالىندى ازاماتتىڭ جانىن الۋعا اق پاتشا ارنايى جارلىق شىعارسا كەرەك، بەكتورلين شامامەن 1910 جىلى قالجات شەكاراسى ارقىلى جۇڭگو جەرىنە ءوتىپ، كۇنەس جەرىندەگى كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ەل اعاسى ساتىبالدى نۇربەك ۇلىنىڭ اۋىلىندا بالا وقىتادى، قاراڭعى حالىقتىڭ كەۋدەسىنە نۇر قۇيماق نيەتپەن ەل-جۇرتقا تەڭدىكتى، ادىلەتتىلىكتى، بىرلىكتى ناسيحاتتاپ، وتىرىقشى ءومىردىڭ يگىلىگىن ۇگىتتەيدى. 1930 جىلدارى كەڭەستىك قازاقستانعا قايتىپ ورالىپ، اعايىن، دوستارىنىڭ كومەگىمەن 2-3 جىل ءبىلىم الادى. قىتايعا قايتقان ساپارىندا قاراقشىعا تاپ بولىپ، ءتورت قورجىن كىتابى مەن ات-تونىنان ايىرىلعان بەكتورلين كۇنەسكە جاياۋ تارتقان جولىندا اعىسى قاتتى وزەنگە كەزىگىپ، ابايسىزدا سۋعا كەتەدى، تال قارماپ ءتىرى قالعانمەن، ۇيىنە جەتە سالا اۋىرىپ، كەمەل شاعىندا كەلمەس ساپارعا اتتانادى.
ارعى-بەرگى دەرەكتەردى كوڭىل تارازىسىنان وتكىزگەندە، قاليموللا بەكتورلين دەگەن اتپەن حاتقا تۇسكەن بۇل تۇلعانىڭ الاش قوزعالىسىنا بەلسەندى قاتىسۋشىلاردىڭ ءبىرى، تاعدىردىڭ ايداۋىمەن ءومىرىنىڭ كوپ بولىگىن جۇڭگو بەتىندەگى كۇنەس جەرىندە وتكىزگەن، ساتىبالدى نۇربەكۇلىمەن ءۇيىر-ايقاس بولىپ، ونداعى اعايىنداردىڭ تىنىس-تىرشىلىگى تۋرالى ويلى جازبالارى، سيرەك بولسا دا، «ايقاپتا» جاريالانىپ تۇرعان بەكتۇرلى بالاسى موللاعالي (نەمەسە بەكتۇرلين موللاعالي) ەكەنى داۋ تۋدىرمايدى دەپ ويلايمىز. بۇل جەردە، نە دەرەك بەرۋشى، نە جازىپ الۋشى كىسى ەسىمىنەن جاڭىلىپ وتىرعان سىڭايلى.
بەكتۇرلين موللاعاليدىڭ 1913 جىلى «ايقاپ» جۋرنالىندا جارىق كورگەن «جۇڭگو قازاعىنىڭ اس بەرۋى» اتتى جازباسى – قىزىقتى دەرەكتەرىمەن وقىرماندى وزىنە تارتاتىن قۇندى ماتەريال. ماقالا اۆتورى قىزاي ەلىنە بەلگىلى بۇلعىنشى اقالاقشىنىڭ اسىنا بارا جاتقان جولىندا كورگەن-بىلگەنىن جازا كەلىپ، «…ءشولجوتا، كوگەرشىن، قايشى دەگەن جەرلەردەن ءوتىپ، اس بەرگەن مايتوبە دەگەن جەرگە جاقىندادىق… اعاش ءھام جەردىڭ ءشوبى ادام ايتقىسىز… ىشىمنەن «ەگەر، بۇل جەرلەر ءبىر ونەرلى جۇرتتىڭ قولىندا بولسا، قالاي وزگەرەر ەدى. جەردىڭ قادىرىن بىلمەگەن ەلدە ءبىر تيىنعا اسپاي جاتقانى-اي!» دەپ، رەسەيگە قاراعان قازاقتاردىڭ جەرلەرىنەن ايىرىلعانى ەسىمە ءتۇسىپ، «بۇلار دا ءبىر كۇنى بۇل جەردەن ايىرىلادى-اۋ!» دەپ، كوڭىلىم ەلجىرەپ قويدى» دەپ وكىنە جازادى. انداس وماراقىن ۇلى قاليموللا بەكتورليننىڭ (بەكتۇرلى بالاسى موللاعالي) ولەڭدەرى دەپ قاعازعا تۇسىرگەن جىر شۋماقتارىنان وسى ماقالامەن ۇندەس مىناداي جولداردى وقيمىز:
كۇنەس، تەكەس، قاستاعى،
كوشپەلى قازاق بالاسى،
اقىلدىڭ كوزىن جىبەرىپ،
اقۋالىڭا قاراشى.
قاتاردان قالىپ قور بولماق،
بىرلىك جوق ەلدىڭ بالاسى.
كوپ ەدى قازاق جەرىنىڭ
وزەن، سۋ، ادىر، دالاسى،
ورنامادىق قالا ساپ،
جوقتا ەشكىمنىڭ تالاسى.
بۇل جەردەن قازاق ايىرىلسا،
سودان سوڭ قايدا بارادى،
جوق بولىپ كەتەر قاڭعىرىپ
كەيىنگى بالا-شاعاسى.
انداس وماراقىن ۇلى بەكتورلين قاليموللانىڭ (بەكتۇرلى بالاسى موللاعالي) ءسوزى دەپ، نۇربەكوۆ يماممۇقامەت اقساقالدىڭ اۋزىنان جازىپ العان مىنا ولەڭنىڭ تاريحي قۇنىنا باعا جەتپەيدى:
ارعى اتام – ەر تۇرىك،
ءبىز – قازاق ەلىمىز.
سامال تاۋ، شالقار كول،
سارى ارقا جەرىمىز.
ءبىز جۇرگەن الاشتىڭ،
شىن كەمەڭگەرىمىز.
ەگەسسەك ەل بەرمەس،
ەڭىرەگەن ەرىمىز.
بۇعاۋعا شىرمالعان،
ءبىز – دولى ارىستان،
قاتايساق قارپىماي
قويمايتىن پەرىمىز.
ات مىنسەك جەلدەتىپ،
دۋ بەرىپ شابامىز.
لەپ تيسە ەرلەنىپ،
وت بولىپ جانامىز.
ەرلىكتىڭ جالاۋىن،
اقىرىپ قولعا الامىز،
اتتانداپ شاپقاندا،
جاۋعا ويران سالامىز.
ەجەلدەن ءبىز قازاق،
وققا ولگەن ەتىمىز،
قايمىعىپ قايتپاعان،
ەش جاۋدان بەتىمىز.
ۇرانىم – ەر قازاق،
ابىلاي – حانىمىز.
بوستاندىق جولىندا
قۇرباندىق جانىمىز.
ءتيسىن وق، اقسىن قان،
شىقسىن جان، قورقۋ جوق،
ازاتتىق جولىندا
جان قيماق – نيەتىمىز.
ءسوز بە ەكەن بىزدەرگە،
جاۋىڭنىڭ كوپ-ازى.
ولسەك حاق شەيىتپىز،
ولتىرسەك – ءبىز قازى.
ايقاسقان جاۋلاردى،
ءولتىرىپ ساۋ قايتساق،
بولامىز حالىقتىڭ
شىن ۇلى، سابازى.
جەبەسىن، قولداسىن،
اقساقال، باتا بەر،
ساپاردى وڭداسىن!
جاساعان ساقتاسىن،
حالقىمنىڭ ورداسىن!
ۋا، حالقىم، ارداقتى،
قۇرباندىق مال مەن باس،
اتتان كۇرەسكە،
ازامات، العا باس!
كوزىمىزگە وتتاي باسىلعان وسى جىر جولدارىنىڭ 1918 جىلدىڭ اقپان-قازان ايلارىندا سەمەيدە شىعىپ تۇرعان «اباي» جۋرنالىنىڭ №7 سانىندا باسىلعان، اۆتورى كورسەتىلمەگەن، الاشوردانىڭ ۇلتتىق ۇرانىنا، بارشا قازاقتىڭ ازاتتىق جارشىسىنا اينالعان «اسكەر ولەڭى» ەكەنىنە دەرەكتەردى اقتارعاندا انىق كوزىمىز جەتتى.
تارماقتارىنىڭ ارتىق-كەمى مەن سوزدەردىڭ ءاۋىس-تۇيىسىن ەسەپكە الماعاندا (مىسالى، حالىقتىڭ ورداسى دەگەن تىركەس «اباي» نۇسقاسىندا الاشتىڭ ورداسى بولىپ كەلەدى) ەكى ولەڭنىڭ ماتىنىندە ويعا نۇقسان كەلتىرەتىندەي ايىرما جوق. ماتىندەرگە تەكستولوگيالىق تالداۋ جاساۋدى مامانداردىڭ ۇلەسىنە قالدىرا تۇرىپ، ءبىز، انداس وماراقىن ۇلىنىڭ جازۋى بويىنشا، قاليموللا بەكتورليننىڭ (بەكتۇرلى بالاسى موللاعالي) بۇل ولەڭدى قازاق جەرىندە پاتشاعا قارسى كۇرەسىپ جۇرگەن كەزىندە شىعارۋى بەك مۇمكىن ەكەنىن وقىرمان قاپەرىنە سالعىمىز كەلەدى.
البەتتە، ءبىز كۇللى الاشتىڭ مارش-ۇرانىنا اينالعان «اسكەر ولەڭىنىڭ» اۆتورى بەكتۇرلى بالاسى موللاعالي دەپ كەسىپ ايتا المايمىز، ولاي ايتۋعا قولىمىزدا وسى دەرەكتەن وزگە قيىپ سالار ايعاق، قيۋى كەلەر دالەل جوق. دەگەنمەن، وسى دەرەكتىڭ ءوزى زەردەلى وقىرمانعا، الاش ارىستارىنىڭ جوعىن جوقتاۋشى ءبىلىمدى جاندارعا تيتتەي بولسا دا وي سالسا، ماقساتىمىزدىڭ ورىندالعانى. الاشتىڭ ازاتتىعىن اڭساعان، قازاق دالاسىنىڭ شالعاي پۇشپاعىندا ونەر-بىلىمنىڭ شامىن جاققان بەكتۇرلى بالاسى موللاعاليداي ارىستارىمىز ىزدەۋسىز، جوقتاۋسىز قالماسىن دەگىمىز كەلەدى.
ەكىنشى دەرەك
قىتايدا وتكەن عاسىردىڭ 30-40 جىلدارى قارقىن العان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىن الاش قوزعالىسىنىڭ ەكىنشى ورلەۋى رەتىندە قاراستىرۋعا تولىق نەگىز بار. دالا كوكجالى وسپان باتىردىڭ الاش كوسەمى ءا.بوكەيحاننىڭ «ءتۇبى تەلىم-تەلىم بولعان قازاقتار باسىن قوسپاي، قازاق قازاق بولمايدى» دەگەن اتالى ءسوزىن بويتۇمار ەتكەنى دە كوپ سىردىڭ بەتىن اشسا كەرەك (وسپان باتىر. الماتى: اردا، 2007 ج.). الاش قوزعالىسى جۇڭگو عالىمدارىنىڭ دا نازارىنا ءىلىنىپ، قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرادى، ولاردىڭ قاتارىندا كەيىن قازاق تاريحىن زەرتتەۋمەن اينالىسقان بىلىكتى عالىم سۋ بەيحاي دا بولادى.
جۋىقتا قولىما جۇڭگو ۇلتتىق پارتياسىنىڭ (گومينداڭ) شىنجاڭ ولكەلىك فيليالىنىڭ جانىنداعى مادەني قوزعالىس كوميتەتىنىڭ باستاماسىمەن 1947-48 جىلدارى شانحايدا شىعىپ تۇرعان «حانحايچاو» (قۇم تولقىنى) جۋرنالىنىڭ ەسكى ساندارى ءتۇستى. جۋرنالدىڭ 1948 جىلعى №11 سانىندا سول كەزدە شىنجاڭ ينستيتۋتىنىڭ ادەبيەت جانە تاريح فاكۋلتەتىنىڭ دوسەنتى بولىپ جۇمىس اتقارىپ جۇرگەن جاس عالىم سۋ بەيحايدىڭ «قازاق حالىق اندەرىنە تالداۋ» دەيتىن ماقالاسى باسىلعان ەكەن. قازاق ءسوز ونەرىنىڭ قۇدىرەتىنە تامسانا باس شايقاعان بولاشاق عالىم «قازاق جۇرتىنا ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزگەندە، ءبىزدىڭ قاعاز جۇزىندەگى سالا قۇلاش سۇلۋ سوزدەرىمىز ولاردىڭ ءبىر اۋىز ولەڭىنە تەڭ تۇرا المايدى» دەي كەلە، ءارى قاراي قازاقتىڭ ءبىراز ءان ماتىندەرىنىڭ قىتايشا اۋدارماسىن بەرەدى. بۇلاردىڭ اراسىندا «بيپىل»، «قاراكەر»، «دۋدار-اي»، «قايران زامان»، «ءاري ايداي» سەكىلدى حالىق اندەرى جانە قازتۋعاننىڭ جىرى مەن باتىرلار جىرىنان ۇزىندىلەر بار. ماقالانىڭ ريەۆوليۋسيالىق اندەر دەگەن بولىگىندە، «الاشوردانىڭ جورىق جىرى» (نەمەسە، «الاشوردا مارشى») دەگەن اتپەن بەرىلگەن قىتايشا ءماتىن كوزىمىزدى جارق ەتكىزدى. بالعانىڭ سابىنداي شىمىر، ارتىق-اۋىسى جوق، ءتىپتى، ويعا كەرەمەت ءبىر اۋەن ورالتاتىن كوركەم ماتىنگە تەكستولوگيالىق تالداۋ جاساعانىمىزدا، «اباي» جۋرنالىنىڭ 1918 جىلعى №1 سانىندا جارياعا شىققان جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلىنىڭ «ۇران» دەگەن ولەڭىنىڭ اۋدارماسى ەكەنىنە كۇمانىمىز بولمادى. ءۇشىنشى شۋماقتىڭ جوق ەكەنىن ايتپاعاندا، ولەڭ ءسوزىنىڭ بۋىن-بۋناق ولشەمىن ساقتاي وتىرىپ، اسا دالدىكپەن، قىزۋ شابىتپەن شەبەر اۋدارىلعانى بايقالادى. وكىنىشكە قاراي، اۋدارماشىنىڭ ەسىمى كورسەتىلمەگەن. دەي تۇرعانمەن، بۇل دەرەك «ۇران» ولەڭىنىڭ قىتايداعى قازاقتار اراسىنا «الاشوردانىڭ مارشى» دەگەن اتپەن بەلگىلى بولىپ، اۋىزدان اۋىزعا كوشىپ، حاتقا ءتۇسىپ، قازاق ماسەلەسىنە ەرەكشە دەن قويىپ جۇرگەن جۇڭگو زيالىلارىنىڭ دا نازارىنا ىلىككەنىن كورسەتەدى.
جيناقتاپ كەلگەندە، ءبىز كەلتىرگەن وسى دەرەكتەر زەرتتەۋشىلەردىڭ الاش مارشى جونىندەگى ماسەلەگە باسقا ءبىر قىرىنان قاراۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى جانە الاش يدەياسىنىڭ قىتايداعى قازاقتارعا دا جات بولماعانىن، كەرەگەسى – اعاش، ۇرانى – الاش ءيىسى قازاق بالاسىنىڭ ورتاق مۇراتى رەتىندە دالا كوگىنە ءان بولىپ قانات قاققانىن شىنايى ايعاقتايدى دەپ سەنەمىز. ەندىگى جەردە، الاش مۇرالارىنا ءتىپتى كەڭىرەك اۋقىمدا ىزدەۋ سالعان ءجون سەكىلدى دەپ، ءسوزىمىزدى تۇيىندەيمىز.
ەرلان مازان،
ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى تاريح فاكۋلتەتىنىڭ ماگيسترانتى
"استانا اقشامى" گازەتىنەن الىندى
