قازاق تىلىندەگى «وڭ» ءسوزىنىڭ كەرەمەتى: بولات بوپاي

قازاق تىلىندەگى «وڭ» ءسوزىنىڭ كەرەمەتى

قازاق حالقىنىڭ ءسوز ونەرى – بۇكىل ءومىر- تىرشىلىگىنىڭ شارايناسى. جارقىراپ جانىپ تۇرعان جان دۇنيەسىنىڭ قۇپييا سىرلارىنىڭ قۇلپىن اشاتىن التىن كىلتى دەۋگە بولادى.
قازاق تىلىندە اۋىزشا جانە جازباشا قولدانىلعان ءار ءسوزدىڭ ماعىناسىندا مارجانداي مەرۋەرەت ايدارلى، ۇيالى ۇعىم ۇيىپ جاتادى. ماقساتسىز، ماعىناسىز، ءمانسىز، مانەرسىز جارتى تامشى ءسوز قولدانبايدى. ءبىر ءسوز ايتۋ ءۇشىن دە ون ويلاپ، جۇز تولعاپ بارىپ اۋىزدان شىعارادى. ويسىز، ءنارسىز، ءدانسىز، ءدامسىز ءسوز ايتۋدى نامىس سانايدى. سودىقتان دا «كوپ ءسوز – كومىر، از ءسوز – التىن» دەپ كەسىپ ايتادى، كەرتىپ جەتكىزەدى. ەستى ايت، اقىلدى سويلە دەپ ەسكەرتەدى، ەسكە سالادى. تارىداي سوزگە تاۋداي ۇعىم ۇيالاتىپ ايتادى، جەتەلى جەتكىزەدى. تىڭدارماندارى دا تۇيمەدەي سوزدەن تۇيەدەي ۇعىم الىپ، التىن اقىلىنا سالىپ، ارلى جۇرەكپەن قابىلداپ كەتە بارادى...
ءجا، ادامنىڭ جامانى – ءسوز ۇقپاعان، اقىل قابىلداماعان ادام دەپ بىلەدى. «ءوزىڭ بىلمە، بىلگەننىڭ ءتىلىن الما» دەگەن قارعىستىڭ كوكەسى وسىدان قالعان. «باسقا پالە قىزىل تىلدەن كەلەدى»، «بال تامعان تىلدەن ۋ دا تامادى» دەگەندى بەكەر ايتپاعان عوي.
ءسوز شىلبىرىن ۇزارتپاي تاقىرىپقا ورالايىن. قازاق حالقى «وڭ» ءسوزىن كۇللى ومىر-تىرشىلىگىنىڭ جاقسى، جاعىمدى، ادەمى، باقىتتى شاقتارىنا ارناپ قولدانادى. اتامزامانداردان باستاۋ العان «وڭ» ءسوزى ءالى كۇن ءتۇپ ماعىناسىنان ايىرىلعان جوق. ءاۋ باستا قالاي ايتىلسا، ءقازىر دە سول ماعىناسىندا قولدانىلىپ كەلەدى. مەن «وڭ» سوزىنەن ءبىرازىن تىزبەكتەپ جازىپ كورەيىن. ءبارىڭىز تاڭەرتەڭ، تۇستە، كەشتە، تۇندە تاۋلىك بويى قولدانىپ جۇرگەن سوزدەرىڭىز.
وعان تاڭ قالاتىن، تامساناتىن دانەڭە جوق. ءبىراق وسى سوزدەردىڭ ارعى الىس استارىندا التىنداي جارقىراپ جانىپ جاتقان، شىراقتاي مازداپ ساۋلە بەرىپ جاتقان مارقا ماعىنانى، ماڭعاز ويدى اڭعاراسىزدار ما؟
ال كەتتىك:
1. وڭ جاق
2. وڭ ىرگە
3. وڭ بوساعا
4. وڭ تابالدىرىق ( تابالدىرىقتىڭ وڭ جاعى)
5. وڭ ماڭدايشا (ماڭدايشانىڭ وڭ جاعى)
6. وڭ جاق ءتور
7. وڭ جاق شاڭىراق (شاڭىراقتىڭ وڭ جاعى)
8. وڭ جاق سىرت (ءۇيدىڭ وڭ جاق سىرتى)
9. وڭ جاق الدى (ءۇيدىڭ وڭ جاق الدى)
10. وڭ قول
11. وڭ قول ءۋازىر
12. وڭ قولمەن تاماق جە
13. وڭ قولمەن ەسىك اش
14. وڭ قولمەن كيىم كي
15. وڭ قولمەن امانداس
16. وڭ قولمەن جۇمىس باستا
17. وڭ قولمەن جازۋ جاز
18. وڭ قولمەن ۇستا (زاتتى)
19. وڭ قولىڭا تاپسىر (سەنىمدى ادامىڭا)
20. وڭ اياقپەن كىر
21. وڭ اياقپەن تەپپە
22. وڭ اياقتى تەرىستىككە سەرمەمە
22. وڭعا باعىن
23. وڭىڭدى ايىر
24. وڭ سويلە
25. وڭ جامباستاپ جات
26. وڭ قىرىڭنان جاتىپ دەمال
27. وڭ جولمەن ءجۇر
28. قامشىڭدى وڭ بوساعاعا تاستا،
29. توىنىڭدى وڭ بوساعاعا ءىل
30. جۇرەر جولىڭدى وڭا
31. قارۋىڭدى وڭ بوساعاعا قوي
32. وڭ جاعىڭدى قىزارات (كەلىن ءتۇسىر)
33. وڭعا اينال
34. وڭ كۇندى تاڭداي ءبىل
35. وڭ قولىڭ سول قولىڭا اراشاشى بولسىن
36. وڭنان ايىڭ تۋسىن
37. ءبارى وڭىنا اينالسىن
38. وڭعا قاراي ىڭعايلان
39. وڭ جامباسىنا كەلتىردى
40. وڭ جامباسىنا الدى
41. وڭ باتاسىن بەردى
42. وڭ تىلەگىن الدى
43. وڭعا كەلدى (جونگە كەلدى)
44. وڭ جولىن تاۋىپ كەلدى
45. وڭ بەتىن ءسۇيدى
46. وڭ كوزىمەن قارادى
47. وڭ جولدى ەكەن
48. وڭىنا باقتى
49. وڭالدى
50. وڭ جاعى سول جاعىن تانىدى
51. وڭ مەن سولىن ايردى
52. دەنساۋلىعى وڭالدى
53. وڭ بەتىن بەردى
54. وڭ قىرىنا جەتتى
55. وڭ قاباعىن ءتۇيدى
56. وڭ قاناتىن جايدى،
57. وڭنان سوققان جەل جامان
58. ءجۇزى وڭالدى
59. وڭ جاق ءتورىڭ وڭ بولسىن
60. وڭقاي اسىقتى تاستاما
61. اسىعى وڭنان ءتۇستى
62. وڭ جاق بۇيىردەن كەلدى
63. ءتۇس وڭالماي، ءىس وڭالمايدى
64. وڭ كوزىڭمەن قاراپ ءجۇر
65. وڭ كوزىڭە تاپسىردىم
66. وڭ كوزىڭمەن باعالا
67. وڭ ىيىعىنا الدى
68. وڭ ءبۇيىرى بۇرىلدى
69. وڭ قول ساربازى
70. وڭ قۇلاقپەن تىڭدا
71. نيەتى وڭالدى
72. وڭ بەتى قىزاردى
73. وڭ قاناتى سىندى
74. كىرىسى وڭالدى
75. وڭ بوساعاعا ب ا ق قوندى
76. وڭ بوساعاعا وڭ ىيىقتى سوقپا
77. وڭ قولمەن استى دارەت الما
78. وڭ قولمەن جاس ءسابيدى ۇرما
79. ايەلىڭنىڭ وڭ جاعىنا جات
80. وڭ اياقپەن ۇيدەن شىق
81. وڭ اياقپەن ۇيگە كىر
82. اجەتحانەعا وڭ اياقپەن كىرمە
83. ساپاردا جولدىڭ وڭ جاعىمەن ءجۇر
84. بالانىڭ ماڭدايىن وڭ قولىڭمەن سىيپا
85. ساداقانى وڭ قولمەن بەر، سول قولىڭ بىمەسىن
86. وڭ ءبۇيىردى تايانبا
87. وڭ جاق بوساعانى تايانبا
88. وڭ ىيىقتان جۇك ءتۇستى
89. وڭ قولىڭ قىسقارماسىن
90. جورتقاندا جولىڭ وڭ بولسىن
91. وڭ جاقتان بالقىپ ب ا ق كىرسىن
93. وڭ جاققا وتىرىپ اس ءىش
94. وڭ ءىستى وڭىمەن باعا ءبىل
95. وڭ جاققا توسەك سال
96. وڭ ەزۋىڭنەن ەنشى ءبول
97. وڭنان بەرسىن تىلەۋىن
98. وڭ قولىڭدى قوينىڭا تىقپا
99. اياقتى وڭنان باستاپ كي، وڭنان باستاپ شەش
100. كۇنىڭ دە ءتۇنىڭ دە وڭ بولسىن.

مىنە قىزىق. قىزىق ەمەس. وسىنشا كوپ «وڭ» ءسوزىنىڭ ماعىنالارى ءبىر تامىردان كوكتەۋ الىپ ءوربىپ، وركەن جايىپ جاتىر. «جاقسى بولسىن»، «دۇرىس بولسىن»، «ءماندى بولسىن»، «جولدى بولسىن»، «باقىتتى بولسىن»، «جامان بولماسىن» دەگەن ۇعىمدار اياسىندا قولدانعان. كەسىپ ايتقاندا «وڭ» ءسوزى قازاق تىلىندەگى كيەلى ءسوز، يەلى سوزگە اينالىپ كەتكەن. ءبارى تۇتاس جاقسى بولسىن، وڭىنا باعىپ تۇرسىن دەگەن جاعىمدى ۇعىمدى بىلدىرەدى.
ءبىز مىنانى ءبىلۋىمىز كەرەك، «وڭ ءسوزى» كيەلى بولسا، «سول» ءسوزى كيەسىز دەگەن ۇعىم شىقپايدى.
ءبىراق ىقىلىم زامانداردا ءومىر سۇرگەن اتا-بابالارىمىز جەر دە، اسپانداعى كۇن، اي، جۇلدىزدار دا، ءتىپتى كوزگە كورىنبەيتىن ءمولدىر اۋا دا وڭعا اينالادى. سوندىقتان ادام بالاسىنىڭ وڭ جاق مۇشەلەرى ۇلكەندەۋ بولادى دەپ توپشىلاعان. وڭ قۇلاعى شىڭىلداسا، جاقسىلىق حابار، ال سول قۇلاعى شىڭىلدسا، ءولىم ياكي قايعىلى حابار ەستيمىز جەپ ىرىم ەتكەن. سوندىقتان ءبار ءىسىنىڭ وڭ بولۋىن قالاعان قازاق حالقى نە تىلەسە دە «وڭ بولسىن» دەپ تىلەۋدى سالتقا اينالدىرىپ، داستۇرگە تەرەڭ ءسىڭىرىپ جىبەرگەن. ۇزاق عاسىرلار قولدانعاندىقتان جۇرت ساناسىنا انا سۇتىندەي ءسىڭىپ، ءتىل مايەگىنە كىرىپ جاعىمدى دا تارتىمدى ۇيرەنشىكتى تىلگە، كيەلى سوزگە اينالىپ كەتكەن. كىم ەستىسە دە جاتىرقامايدى، قۇلاعىنا مايداي جاعىپ جۇرەگىنە جىلى ءتيىپ، كوڭىلىنە قۋانىش سىيلاپ كەتە بارادى. وڭ سوزنەن جامان اسەر المايدى.
قازاق تىلىندەگى «وڭ» ءسوزىنىڭ تۇبىرىنەن كوكتەپ كوگەرىپ، ءوربىپ ءوسىپ شىقان سوزدەر از ەمەس. مىسالعا تۋىنداعان سوزدەن دە ءبىرازىن جازا كەتەيىن:
1. وڭ+ اي (وڭاي)
2. وڭ + تاي (وڭتاي)
3. وڭ+ عاق (وڭعاق)
4. وڭ+ اشا (وڭاشا)
5. وڭ + باعان (وڭباعان)
انە وسىداي سوزدەر ءارى قاراي تۋىنداي بەرەدى.
ءبىز بۇل جەردە ءبىر عانا ۇعىمدى ماقسات ەتىپ ايتىپ وتىرمىز. ول قازاق تىلىندەگى «وڭ» ءسوزىنىڭ ۇلتتىق مىنەزگە سونشا اسەر ەتكەن ۇعىدىق توركىنىن جەپ-جەڭىل ءتۇسىندىرۋ، تۇسىندىرمەسە دە ءتۇسىنىتى جاي. دەسەدە ارتتان ىلەسە ءوسىپ، وركەندەپ كەلە جاتقان كوگەنكوز ۇرپاقتارىمىزعا ايتا كەتۋ، ايعاقتاي كەتۋ عانا. بىلە جرگەن ۇرپاق بىلىكتى بولار.

جازۋشى، ەتنوگراف بولات بوپاي ۇلىنىڭ
«كوڭىل – قازى، كوز – تارازى» كىتابىنان

6الاش ۇسىندى