ءبىر ۋاقىت – ءبىر وقيعا – ءبىر قاسىرەت. ەكى ۋاقىت – ەكى شىعارما – ەكى قولتاڭبا. اڭگىمە وتكەن عاسىردىڭ نازاردان تىس وقشاۋ قالعان ەڭ قاسىرەتتى قولتاڭبالارىنىڭ ءبىرىن قالدىرعان جىلدار جايلى بولماق. ەندىگى ول وقيعانى كوزبەن كورگەندەردىڭ بارلىعى دەرلىك كەلمەستىڭ قۇشاعىنا ماڭگىگە قۇلاعان شىعار. ودان بەرى عاسىردان دا ۇزاق جىل ءوتتى. سول جىلدار شەتتەگى قازاقتىڭ كوكىرەگىندەگى جۇلىم-جۇلىم قايعىسىن جۇتىپ تىنا الدى ما، جوق پا ول جاعىنان بەيحابار بولعانىمىز وتە وكىنىشتى. بالكىم اسقار التاي مەن سوناۋ قوبدا وزەنى كوكىرەگىنە قاتقان شەردى ءالى كۇنگە دەيىن ەرىتە الماعان شىعار. راس… سۇيەك ءبۇتىن، جارا جازىلادى. ايتكەنمەن اۋەلگى تۋما كەبىمىزدى ەشقاشان ۇمىتا المايمىز…
ەلەۋسىز ءمۇقامادي ۇلىنىڭ «ورىكتى كولىندە» بۇل ۋاقيعا سيىر جىلى ورىن العاندىعى ايتىلسا، مۇحتار ماعاۋين «كەسىك باس – ءتىرى تۇلۇپ» شىعارماسىندا ونىڭ شامامەن 1891-1925 جىلدار ارالىعىندا بولعانىن بايانداعان. مەكەنىن مۇحتار اتامىز قازاق التايىنىڭ شىعىسى، ورتالىق موڭعوليا دەيدى. ال ەلەۋسىز ءمۇقامادي ۇلى كوركەم شىعارمادا ورىكتى كول ەمەس، ولىكتى كولدىڭ جاعاسىن كورگەن داۋرەن قارتتىڭ اڭگىمەسىن ايگىلەگەن. قالامنان وزگە تىرشىلىگى جوق ەكى جازۋشى دا تىڭ تۋىندىلارىن ومىرگە اكەلەردە وت كەشكەن حالىقتىڭ جۇتقان قۇساسىن قۇسىق قىلىپ تۇپ-تۇقيانىمەن شىعارىپ تاستاپ، سول قۇسىقتان وشپەس اقيقات ەسكەرتكىشىن جاساۋدى باستى ماقسات قىلىپ الادى. ءار جازۋشى وقيعانى ءوز قادارىنشا ورنەكتەگەن. بۇعان ۋاقىت، ساياسات جانە سول كەزدەگى قوعامدىق-الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ دا اسەر ەتكەندىگىن شىعارمالاردى وقۋ بارىسىندا بايقاي الامىز. 1974 جىلى جارىق كورگەن «ورىكتى كولدە» جازۋشى ۋاقىت اۋانىنا بايلانىستى تاريحي شىندىقتى كوركەمدىك سيپاتپەن بۇركەمەلەي وتىرىپ بەرگەن دەگەن بولجام كەلتىرگىمىز كەلەدى. ال مۇحتار ماعاۋين 2005 جىلى تاۋەلسىزدىكتىڭ التىن تۇعىرىنا ءمىنىپ، الماتى شاھارىندا دۇنيەگە اكەلگەن تۋىندىسىن بارىنشا تاريحي شىندىق پەن فاكتىگە سۇيەنە وتىرىپ جازىپ شىققان. وسىناۋ وزەكتى ءھام جۇيكەگە اۋىرلىق تۇسىرەتىن تاقىرىپقا قالام جۇگىرتۋ ءۇشىن قوس قالامگەر وراسان زور ىشكى دايىندىققا جۇگىنگەنى ايقىن. ءتىرى تۋىندى تۋدىرۋ، ياعني وقيعانى كوزبەن كورگەندەي ەتىپ بايانداۋ ءاردايىم جازۋشىنىڭ باستى مىندەتتەرىنىڭ قاتارىندا بولماق. جانە حالىقتىڭ باستان كەشكەن تاريحىن شاشاۋ شىعارماي شىعارماعا ارقاۋ قىلۋ – جازۋشىنىڭ ەڭ الدىمەن ۇلت مۇددەسىن قانشالىقتى ماقسات قىپ ۇستايتىندىعىنىڭ، حالقىنىڭ ءومىر جولىنداعى باستان كەشكەن قال-قادارىنا دەگەن قۇرمەتىنىڭ، قالا بەردى ەل ەرتەڭى مەن ۇرپاق ۇلاعاتىنا الاڭداۋشىلىعىنىڭ كورىنىسى. وسى ورايدا ءسوزىمىزدى ەڭ الدىمەن قوس جازۋشىعا ۇرپاق اتىنان العىس بىلدىرۋدەن باستاعانىمىز ءجون دەپ سانايمىز!!!
ەلەۋسىز ءمۇقامادي ۇلى – 1938 جىلى موڭعوليانىڭ بايان-ولگيي ايماعى، باياننۋۋر ەلدىمەكەنىنىڭ سامباگاريت تاۋىنىڭ قويناۋىندا دۇيەگە كەلگەن قارىمدى قالامگەر. جازۋشى شەتتەگى قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋىنا سۇبەلى ۇلەس قوستى. شىعارمالارىنىڭ اراسىندا كەڭىنەن تارالعان «قوبدا قوينىندا» اتتى رومانى 1976 جىلى جارىق كورگەن. بۇل رومان موڭعوليا قازاقتارىنىڭ تۇڭعىش رومان جانرىنداعى تۋىندىسى اتالۋىمەن ەلەۋسىزدىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ شوقتىعى بولا ءبىلدى. بۇدان وزگە، جازۋشىنىڭ «جوعالعان قىز» ديلوگياسى دا موڭعولياعا ءوندىرىستىڭ العاش كەلۋىندەگى شيكىلىكتەر مەن ارتىقشىلىقتاردى استىرتىن شەبەر سۋرەتتەۋشىلىگىمەن ءبىرشاما جوعارعى دارەجەدە وقىرمان ماحابباتىنا بولەنگەن بولاتىن. «جەردەگى جۇلدىزدار»، «ورىكتى كول» پوۆەستتەرى دە ءوز كەزەگىندە حالىقتىڭ باسىنان كەشكەن وقيعالارىنان سىر شەرتەدى، تۇنعان تاريح. بۇل جازۋشىنىڭ كەيىپكەرلەرى قاراپايىم قايشىلىقتى تاعدىر كەشكەن ادامدار، كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرشىلىككە شومىلىپ ءجۇرىپ ءبىر تۋىندىعا ارقاۋ بولارلىق ەرلىك جاساعان قاھارماندار. ولاردىڭ بويىنا مەيىرىم مەن ماحاببات، ىڭكارلىك پەن سۇيىسپەنشىلىك دارىعانىن ىس-ارەكەتتەر ارقىلى بەينەلەگەن جازۋشى وسى ارقىلى بەلگىلى ءبىر كۇللى ادامزاتقا ورتاق قاراپايىم ىزگىلىك فورمۋلاسىن جاسايدى. ارينە جيىرماسىنشى عاسىردا بۇل كەز-كەلگەن شەبەر جازۋشىنىڭ الدىنا قويار باستى ماقساتى ءھام مىندەتىنە اينالعاندىقتان تاڭىرقاۋدىڭ تۇك تە قاجەتى جوق. دەگەنمەن باستى ويىمىز ەلەۋسىزدىڭ تۋىندىلارىنداعى تاربيەلىك، گۋمانيزمدىك ەلەمەنتتەردىڭ مول ەكەندىگىن، سول باعىتتا قالام سىلتەگەندىگىن ايتا كەتۋ بولاتىن.
اۆتور شىعارمالارىن وقۋ بارىسىندا تاعى ءبىر بايقاعانىمىز التاي وڭىرىندە وسكەن جازۋشى سول جاقتىڭ قۇنارلى تىلدىك قولدانىستارىن ءسۇت بەتىندەگى قايماقتاي ءسۇزىپ بەرۋى، قال-قادارىنشا قولدانۋى. بۇل قازاق ءتىلىنىڭ كەلەشەك ۇرپاققا تازا ءھام تۇنىق قالپىندا بەرىلۋىنە، ءوز ءدامىن جوعالتپاۋىنا ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزبەك. ونىمەن قوسا «ورىكتى كولدە» كەيبىر ديالەكتىلىك سيپاتتاعى موڭعول سوزدەرىنىڭ دە ەنگەندىگىن ەسكەردىك. بۇل جازۋشىنىڭ كەمشىلىگى دەۋگە كەلمەيتىندىكتەن، ءارى تۇركى تىلدەرىنە شىڭعىسحان شاپقىنشىلىعىنان بەرى كوپتەگەن موڭعول تىلىندەگى سوزدەردىڭ ەنگەندىگىن ەسكەرە كەلە مۇنى قالىپتى دامۋ پروسەسى دەپ قابىلدايمىز.
ەلەۋسىز ءمۇقامادي ۇلى شىعارمانىڭ باستاۋىندا باس كەيىپكەر داۋرەننىڭ قارتايعان شاعىندا راديوداعى سەيتجاننىڭ كۇيى ارقىلى وتكەنىن ەسكە العانىن بەينەلەيدى. كۇي قازاق ونەرىنىڭ ەرەكشە ءبىر ءتۇرى بولعاندىقتان ۇلتتىق كولوريتتى كورسەتەتىن ەرەكشە ەلەمەنت ارقىلى شىعارمانىڭ كىرىسپەسى مەن قورىتىندىسىن جاساپ وتىرعان اۆتوردىڭ شەبەرلىگىنە تاڭ قالماسقا بولماس. كۇيدىڭ الپىس ەكى تامىردى شىمىرلاتىپ، بويداعى قاناينالىمىن رەتتەۋ قابىلەتى دە كەيىننەن تانىلۋدا. ءتۇپتىڭ تۇبىندە اۋەن – كۇللى ادامزاتقا ورتاق جالعىز ءتىل ەمەس پە؟ بۇل جەردە جازۋشى كۇللى وقيعانى كەيىپكەر جادىندا جاڭعىرتار ءبىر اۋەننىڭ وبرازىن كەرەمەت جاساعان. ال مۇحتار ماعاۋين ءوز شىعارماسىن تاماشا جيناقىلىقپەن، ەرەكشە ءبىر ناقتىلىقپەن باستايدى. ءبىراق وزگەلەرگە ىستەگەنى الدىنان شىققان جا-لامانىڭ ءوز تەرىسىنىڭ سىپىرىلۋىن بەينەلەۋ ارقىلى وقيعانى ءارى قاراي ءوربىتىپ قورىتىندىنى كىرىسپە ورنىنا بەرگەن جازۋشى وزىندىك ستيل ەرەكشەلىگىن كورسەتكەن. بۇل شىعارمانى باسىنان اياعىنا دەيىن ءبىرىزدى وقىسا دا، بولىمدەرىن الماستىرىپ وقىسا دا وقىرماننىڭ ءوز ەركى ەكەندىگىن اۆتوردىڭ ەسكەرتۋى دە وقيعانىڭ ەرەكشە ستيلدە جازىلۋىنان دەپ بىلەمىز. بۇنى كەمشىلىك ەمەس، تىڭ دۇنيەگە جول باستاۋ رەتىندە ەسەپتەگەن ءجون دەپ ويلادىق. سول سەبەپتى وقىرمان جا-لامانىڭ تەرىسىنىڭ نە سەبەپتى سىپىرىلۋىنىڭ، ونىڭ جۇرەگىن سۋىرىپ الىپ نانزىتتىڭ نە سەبەپتى باتىلدىعىن بەرسىن دەپ ىرىمداپ جەۋىنىڭ سەبەبىن شىعارما جەلىسىنىڭ سوڭىندا ءبىر-اق تۇسىنەدى. بۇل اۆتوردىڭ وقىرمان كوڭىلىنە «نەگە؟» دەگەن سۇراقتى ورناتۋ ارقىلى وقىپ بىلۋگە دەگەن اسقان ىنتا مەن اش قاسقىرداي ۇمتىلاتىن قىزىعۋشىلىق ورناتۋ ءۇشىن جاسالعان دەپ جورامالدادىق. ال قازاق ەجەلدەن «باتىلدىق – جۇرەكتە» دەپ ەسەپتەپ، ۇلدارىن «ەرجۇرەك» دەپ ماقتاۋى جايلى ەرەكشە ۇلتتىق تانىمدى وسى جەردەگى نانزىت جا-لامانىڭ جۇرەگىن جەگەنىنەن بايقاۋعا بولادى. بۇل جەردە ماعاۋين ەرەكشە ەلەمەنت رەتىندە جۇرەكتى الىپ تۇرعاندىعى – شەبەرلىك دەپ بىلەمىز. ەكى شىعارماعا دا ارقاۋ بولعان باس كەيىپكەر جا-لامانىڭ شىن اتى دامبييجانسان. ونى كوپتەگەن دەرەكتەردە موڭعولدىڭ باتىس شەكاراسىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى ءارى موڭعولدى تاۋەلسىز قىلۋدى ماقسات تۇتقان تۇلعا رەتىندە كورسەتەدى. «موڭعولعا ءامىرسانا قايتا كەلدى» دەگەن ۇرانمەن تانىلعان جا-لاما دالاي-لامادان باتا العان، سارى ءدىندى تەرەڭ مەڭگەرگەن سيقىرشى، دۋا جاساۋشى رەتىندە دە ءوز بەينەسىن اشا تۇسەدى. «ورىكتى كولدە» قازاقتارعا ەڭ الدىمەن ونىڭ سيقىرشىلىعى جايلى داقپىرتى جەتكەندىگى جايلى عانا ايتىلسا، ماعاۋين ونىڭ سيقىرشىلىعىن قىتايلاردىڭ الدىندا قولىنان كىسەننىڭ وزىنەن-وزى ءتۇسىپ قالۋىن اشىق بەينەلەۋ ارقىلى فەنتەزي جانرىنداعى شىعارمالارمەن ۇقساس وبراز جاسايدى. بۇل جا-لامانىڭ شىندىعىندا ساياسي يدەولوگياسى اسقان قۋلىققا نەگىزدەلگەن بولۋى كەرەك. ونىڭ ءوز ۇلتىنا دەگەن ماحابباتى فاشيزمدىك دەڭگەيدەن دە اسىپ تۇسەرلىك قاتىگەزدىككە نەگىزدەلگەن. ول ورىس ۇكىمەتىن پايدالانىپ جۇڭگو ۇستەمدىگىنەن ارىلۋدى، موڭعول جەرىن باسىپ العان دەپ ايىپتاپ قازاقتاردى تۇپ-تۇقيانىمەن قىرۋدى ماقسات تۇتتى. ودان سوڭ ورىس ۇكىمەتىنىڭ دە بەتىنە تۇكىرىپ ءبىرتۇتاس قالماقيانى قايتا قالپىنا كەلتىرۋدى ارمانداعان. بىزگە دەيىنگى دەرەك كوزدەرىنە سۇيەنە وتىرىپ وسىلاي جورامالدادىق. «كەسىك باس – ءتىرى تۇلۇپتا» دا بۇل شىندىق راستالادى. ال كەي دەرەكتەردە جا-لامانىڭ ارعى تەگى كەزىندەگى ەدىل قالماقتارىنان ەكەنى ايتىلعان. بۇعان سۇيەنسەك جا-لاما زاۋالى كەشەگى جازىقسىزدان جازىقسىز قىرىلعان ەدىل قالماقتارىنىڭ وتەمى ىسپەتتى كورىنىپ كەتەدى… انىعىن ەشكىم ءدوپ باسىپ ايتا الماس. كوزبەن كورمەگەن سوڭ تاريح بەتتەرىندەگى جابۋلى قازان بوپ جاتا بەرمەك.
ەكى شىعارماعا دا ورتاق تاعى ءبىر سيۋجەت جا-لامانىڭ ەرەكشە ساندەلگەن اق تۇيە ءمىنىپ ەل ارالاۋى. «كەسىك ءباس-تىرى تۇلۇپتا» ول تۇيەنى اقىمبەت شالدان ۇرلاپ كەتكەندىگى ايتىلعان. وقيعا جەلىسىندە اقىمبەتتىڭ جا-لامانى اجال اۋزىنان الىپ قالعانىنا قاراماستان، ول ولشەۋسىز جاقسىلىققا جاماندىقپەن جاۋاپ قايتارادى. ەل اراسىنا ىلاڭ سالعان جا-لاما «ورىكتى كولدەگى» وقيعا جەلىسى بويىنشا حالىقتى ساعات سايىن دۇرەلەپ، ءبىر جۇتىم سۋ تاتتىرماستان اشتان قالدىرىپ قيناعانى ايتىلسا، ەكىنشى شىعارمادا ونىڭ اسقان قاتىگەزدىكپەن ءتىرى ادامداردى قۇرباندىققا شالۋ ءۇردىسىن جۇرگىزگەنى باياندالعان. ەلەۋسىزدىڭ شىعارماسىنىڭ تاعى ءبىر قۇندىلىعى قازاق رۋلارى، قازاق اۋىلىنىڭ تىرشىلىگى جايلى كەڭىنەن ءسوز قوزعاۋى. توي-تومالاقتاردا باسقوسۋ، ويىن-ساۋىق، ايتىس سىندى ۇلتتىق ۇردىستەردىڭ ءباز قالپىندا بەرىلۋى شىعارمانىڭ بوياۋىن قانىقت قىلا تۇسكەندەي. ايتىستا اقىنداردىڭ قازاق رۋلارىن، اتا-تەكتەرىن شيراتا تارقاتۋى كەشەدەن بۇگىنگە دەيىنگى عاسىرلار اراسىندا ءالى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ كەلە جاتقان دۇنيەلەر. جەتى اتاسىن بىلمەگەن جەتەسىز ۇلدان جاسقانعان قازاق وسىنداي ايتىستاردى ۇل-قىزىمەن وتىرىپ تاماشالاعان. ال بۇل جايلى كەڭىنەن سيپاتتاعان «ورىكتى كول» حيكاياسىنىڭ ۇلتتىق-كوركەمدىك قۇندىلىعى باستى نازارعا الىنادى.
قوس شىعارمادا دا تەرىسى تىرىدەي سىپىرىلعان قازاقتىڭ شىرقىراعان ءساتى وتە شىنايى ءھام ايانىشتى بولىپ بەينەلەنگەن. جانىنىڭ شىعىپ بارا جاتقانىن تىرىدەي تاماشالاعان پەندەنىڭ سوندا دا سوڭعى دەمى وسىنداي تاعدىرعا تاپ قىلعان قۇدايعا قارعىس ەمەس، اتا ءدىننىڭ بەرىكتىگىنە سايكەس كاليما كەلتىرۋىمەن اياقتالادى. بۇل كەيىپكەردىڭ ەسىمى ءبىرىنشى شىعارمادا اقىلبەك دەپ بەرىلسە، ەكىنشى شىعارمادا اقىمبەت رەتىندە الىنعان. ۋرانحايلاردىڭ سوققىسىنا ۇشىراعان اقىلبەك ەل شەتىنە جەتە «جاۋ شاپتى» دەپ اتتانداپ جىعىلادى. ايىقپاس دەرتكە شالدىعادى. ال جا-لاما اۋىلىن باسىپ العان سوڭ ناۋقاستىڭ دا، اسقا حالىقتىڭ دا اۋزىنا ءىر تامشى سۋ سەبىلمەۋىن قاتاڭ تالاپ ەتكەندىكتەن اۋرۋ بالاسىنا سۋ ىزدەپ، «ولار دا ادام عوي. ولاردىڭ دا اناسى بار شىعار» دەگەن ىشكى الدانىشپەن رۇقساتسىز وزەن بەتىن جۋىقتاي بەرە وققا ۇشقان. ەڭ سوڭعى رەت اناسىنىڭ جان ۇشىرعان داۋسىن ەستىگەن اقىلبەك سويىلىن الىپ جاۋعا قارسى ۇمتىلا بەرە سوققى الادى. ال قولعا تۇسكەن دارمەنسىزدىڭ دەنەسىن تىرىدەي سويىپ، تەرىسىنەن كەپ جاساۋ جايلى جا-لامانىڭ بۇيرىعى سول ساتتە ساڭق ەتەدى.
ال ەكىنشى شىعارماداعى اقىمبەت شالدىڭ اۋىلىنىڭ قولعا ءتۇسۋىن جازۋشى تىپتەن كەرەمەت سۋرەتتەيدى. بۇل قازاقتىڭ «ءولى ريزا بولماي، ءتىرى بايىماس» دەيتىن ارۋاققا دەگەن قۇرمەتىنىڭ الدىندا ءوز باسىن ولىمگە تاڭۋدان دا تايىنبايتىندىعىنىڭ ءبىر ۇلتتىق كورىنىسى بولا ءبىلدى. جەڭگەدەي العان ۇلكەن بايبىشەسى، ياعني امەڭگەرلىكپەن جەسىرىن جىلاتپاعان قازاق سالتى بويىنشا قوسىلعان ايەلى كوز جۇمعاندىقتان، اقىمبەت اۋىلىن كوشىرمەي سول تۇستا ءبىر كۇن ايالداتۋىنا تۋرا كەلەدى. ءمايىتتى جەرلەپ بولعان سوڭ ورنىنان جىلجىعان كوش قاشىپ بارا جاتىر دەلىنگەن نىسپىمەن قولعا تۇسكەن سوڭ ەش اياۋسىز قىرىلعان. ال اقىمبەتتىڭ وزىنە قول ۇشىن تيگىزبەي ساقتاپ، كۇتىپ، ءتىرى كەپ قىلۋعا دايىندىعىنا كوشەدى. وسى تۇستاعى «سەنىڭ تەرىڭدى تىرىدەي سىپىرىپ باسىڭنىڭ قۇيقاسىمەن قوسا ۇنەمى وزىممەن بىرگە الىپ جۇرەتىن بولام . بۇل مەنىڭ ساعان دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىمنىڭ بەلگىسى»،-دەگەن جا-لاما سوزدەرىنەن ونىڭ انوماليالىق قويانشىق اۋرۋىمەن اۋىراتىن قانىشەرلەر سەكىلدى ەكەندىگىن اڭعارۋعا بولادى.
شىعارماداعى ەرەكشە وبرازداردىڭ ءبىرى سەند اتتى موڭعول شارۋاسى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قاراش-قاراش وقيعاسىنداعى باقتىعۇلعا قول ۇشىن بەرىپ ۇيىنە پانالاتىپ، قوناق قىلىپ، قارۋلاندىرىپ، اقىل قوسىپ جىبەرەتىن ورىس مۇجىعى ىسپەتتى، بۇل كەزدە دە موڭعول جەرىندە قازاقتارعا جاناشىر بولا بىلگەن، وزگە ۇلت وكىلى بولسا دا،ءوز ۇلتىنداي كورىپ الىس-جۇلىسىنا ارالاسىپ، سول جولدا اۋىر جارالانعان سەند بەينەسى ەرەكشە بەرىلگەن. بۇل – ۇلتتىق سانادان الدەقايدا جوعارى كۇللى ادامزاتتىق سانادا ويلاي الاتىن ادامنىڭ عانا، ىزگىلىك جولىنداعى ادامنىڭ عانا قولىنان كەلەر ءىس. ۇلتتى ءسۇيۋ – ىزگىلىك فورمۋلاسى دەپ بىلگەن قازاق، كەيدە ابايدىڭ «ادامزاتتىڭ ءارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ، جانە حاق جولى دەپ ءبىل ادىلەتتى»، — دەگەن وسىناۋ بيىك ءسوزىن ەسكەرە بىلمەيمىز، ال ەسكەرگەن كۇننىڭ وزىندە ۇلتتىق تانىم-تاربيەگە دەگەن، بويداعى قازاق قانىنا دەگەن ەرەكشە مەيىرىم مەن ماحابباتىمىز مۇمكىندىك بەرمەي جاتادى. كەيدە ءتىپتى تۇپتىڭ-تۇبىندە ەڭ الدىمەن عالامشاردا ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىمىزدى ۇمىتىپ، ءار نارسەنى ءوز شەكارامىزدىڭ ولشەمىمەن عانا باعالاعىمىز كەلەدى. ال تىكەلەي كوزقاراسپەن باعامداساق ءوز كەزىندە قوڭىزداردىڭ ءبارى قوڭىز، قۇمىرسقالاردىڭ ءارى قۇمىرىسقا دەپ اتالعانى ىسپەتتى، ادامزاتتىڭ ءبارى ءبىر عانا «ادام» اتاۋىمەن اتالاتىن كۇن كەلۋى كەرەك ەمەس پە؟! بۇل وتە ادىلەتتى شەشىم بولار ەدى. ال بۇل ماسەلەلەردى ءبىر عانا سەند وبرازىمەن بەرۋىنەن ەلەۋسىز ءمۇقامادي ۇلىنىڭ ءساتتى شىققان يدەياسىن وسىلايشا قورىتا الامىز.
كەلەسى ءبىر كەلەلى بەينە ءوز كەزەگىندە جا-لامانىڭ حالقىڭدى ايداۋعا سالىپ بەرسەڭ، سەنى ولارعا باسشى، وزىمە سەرىكتەس قىلامىن دەگەن ۇسىنىسىنان باس تارتىپ، ەل مۇددەسى جولىندا قارا باسىن ويلاۋدان ادا بولعان باردام وبرازى. ول اسقان جانقيارلىقپەن ءوز-وزىن ولتىرەدى. جا-لامانىڭ قولىنان ولگەنشە وزىمە لايىقتى ءولىمدى ءوزىم تاڭدايىن، باتىرشا كوز جۇمايىن دەگەن شەشىمگە كەلدى دە، ەڭ سوڭعى ايتار وسيەتى اتادان قالعان جالعىز مۇلكىن، ياعني بەلبەۋىن ۇلى اقتىشقانعا تابىستاۋدى ءوتىندى. ال جانى شىعار ساتتە «اللام مەنى شەيتتەر قاتارىنا قوساتىن شىعار. امالسىزدان بۇل ىسكە بارىپ جاتقانىمدى ۇعىنسا كەرەك»،-دەگەن ىشكى وي ارپالىسى قۇداي مەن ادام ءولىمى جايلى ءبىر قۇپيانىڭ شەتىن شىعارىپ تۇرعانداي اسەر قالدىرادى. ال باردامعا قاراما-قارسى وبراز باقات اۋىلدارىنان شىققان ەل ازاماتى قىلاڭ جانىن ساۋعالاعىسى كەلگەندىكتەن جا-لامانىڭ ۇسىنىسىنا كەلىسىمىن بەرگەن. ەلدى التايدان اسىرا ىشكەرى ايداۋعا جاعداي جاسايتىنىن، بارىن سالاتىنىن ءبىلدىردى. ال جالاما وعان قازاق پەن موڭعولدى بىرىكتىرىپ ءبىرتۇتاس ەل جاساپ، تىزگىنىن ءوزى الاتىنداي ەمەۋرىن تانىتادى. شىن مانىندە ول حالىقتى تۇپ-تۇقيانىمەن قىرماق نيەتىن جاسىرىپ قالعان.
«ورىكتى كولدەگى» قاراگوز اتتى كەيىپكەر، سۇلۋلىعىمەن، اقىلدىلىعىمەن، اقىندىلىعىمەن ءارى تەكتىلىگىمەن كوزگە تۇسەدى. ول – باس كەيىپكەرلەردىڭ ءبىرى داۋرەننىڭ عاشىعى. داۋرەننىڭ دوسى توقىنىڭ تۋعان قارىنداسى. جا-لاما ءبىر توپ قازاق قىزدارىن تۇتقىندا ۇستاپ وتقان جەرىنەن ازات ەتۋگە داۋرەن مەن سەند بارعاندا جاۋ قيمىلىن ولەڭ شىعارىپ اندەتكەن بولىپ سىرتقا جەتكىزگەن قاراگوزدىڭ تاپقىرلىعى بۇرىنعى قىز قۇرتقالاردىڭ ەرلىگىن ەرىكسىز ەسكە ورالتادى. ال توقى جاۋ قولىنان اسقان ەرلىكپەن قازا تاپقان العاشقى كەيىپكەر. ول شىعارما باسىندا دوسى داۋرەننىڭ قاراگوزگە دەگەن اسقان ماحابباتىن بايقاپ ءارى ايەلى ارقىلى قاراگوزدىڭ دە كەتارى ەمەس ەكەنىن بىلگەن سوڭ، ەكەۋىن قوسۋعا قارسىلىق تانىتپايدى. ءارى سوناۋ قازاق اۋىلدارىنان قاراگوزگە لايىق داۋرەننەن اسقان باتىر، ءبىلىمدى ازامات تاىلماسىنا كامىل سەنىمدى ەدى. بىرگە جورتقان دوسى ەكەۋى قاشىپ ارا جاتىپ، قاپيادا اتىنا وق ءتيىپ توقى قۇلاپ تۇسەدى. ال داۋرەن قارا باسىنىڭ قامىمەن قاشىپ كەتپەي توقىنى مىنگەستىرە الماق نيەتپەن كەرى بۇرىلۋى ونىڭ ەرجۇرەكتىگىنىڭ تاعى ءبىر دالەلى بولماق. تىم قۇرىسا ەكەۋمىزدىڭ بىرەۋىمىز ەلگە امان-ەسەن جەتەيىك دەگەن نيەتپەن توقى ءوز باسىن بايگەگە بايلاپ، داۋرەندە قاشىرىپ جىبەرەدى. ال ءوزى تەكتەن تەك قازا تاپپاي جاۋدىڭ قانشاما ادامىن الىسا ءجۇرىپ مەرت قىلىپ بارىپ كوز جۇمدى. دوس الدىنداعى ءوز جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنگەن داۋرەن تاڭ قىلاڭ بەرە كەرى ورالىپ، ءمان-جايدى بىلمەك ەمەۋرىنمە كەلسە، توقى قازا بولعانىن كورىپ قاتتى قامىققان ەدى. ءوز كەزەگىندە توقى جاساعان ەرلىك پەن ول تۇرعىزعان دوسقا ادالدىق پيراميداسى وقىرمان كوڭىلىن ەرجىرەتۋى – اۆتور كوزدەگەن باستى ماقساتتاردىڭ ءبىرى دەپ بىلەمىز. ءارى بۇل شىنىمەن دە ءساتتى ورىندالعان سيۋجەت بولا ءبىلدى.
شىعارمانىڭ ءون بويىندا جىلى لەپ پەن سالقىن لەپ قاتار ەسىپ وتىرادى. بىردە ءدان ريزا بولىپ مارقايامىز، بىردە ايانىش سەزىمىنەن جىلارمان كۇيگە تۇسەمىز. كوركەم شىعارمانىڭ بۇل قاسيەتى وقىرمان كوڭىلىنە ءارتۇرلى كۇي سىيلاعاندىعىمەن قۇندى بولماق.
وسىناۋ ەكى شىعارماداعى بىردەي بەرىلەتىن سيۋجەتتەر – تۇلىپتىڭ تىرىدەي سىپىرىلۋى. مۇنى ەكى اۆتوردىڭ ءارتۇرلى سىيپاتتاۋىن الىپ قاراعان ءجون بولار دەپ ويلادىق.
ەلەۋسىز ءمۇقامادي ۇلى «ورىكتى كول»:
«…تىرىدەي بىتەۋ سويىپ، تەرىسىن كەپ جاساسىن دەپتى. ايتاقتاعان ارلانداي جەمتىككە بوككەن شەرىكتەرگە جالامانىڭ بۇيرىعى تىم قىزىق كورىنەدى. بايلاۋلى جاتقان اقىلبەكتى شالقاسىنان جاتقىزىپ بىرنەشەۋى باسىپ وتىرىپ، باسقالارى ىرەي باستادى. وتكىر پىشاقتىڭ ورى تىز ەتە قالادى دا، قۋىستالىپ سويىلى باستاعان ەت پەن تەرىنىڭ اراسىن جەل كەۋلەپ، كەڭەيتە بەرەدى. تەرى تىم جۇقا ەكەن. پىشاقپەن سويۋعا جىرتىلادى، قولعا جىلپىلداپ ۇستالمايدى، ۇستالسا سىپىرىلمايدى. العاشىندا قينالا باستاعان اقىلبەك تەرىسى سىدىرىلعان سايىن اۋىرسىنۋدا قالدى. اندا-ساندا راحاتقا باتقانداي مىزعىپ ويانعانداي بولادى. ءبىراق ول مىزعىپ جاتقان جوق. ەت پەن تەرىنىڭ اراسىنداعى ۇزىلگەن تامىرلاردىڭ تالاۋراعىن كوتەرە الماي تالىقسىپ كەتىپ جاتقان. سوعىسى باياۋلاعان اساۋ جۇرەك تە قىزۋ قاندى تاراتا الماي بوگەلدىرە بەرەدى. بارعان سايىن جالاڭاشتانعان دەنەسى قارا تاستاي اۋىرلاپ بارادى. وسى كەزدە اۋزىنان لىقسىپ شىققان دەمى ونىڭ ەڭ اقىرعى تىنىسى ەدى. سول كۇنى-اق كەپ جاسالعان ونىڭ تەرىسى جان تۇرشىگەر سۇمدىق سىرىن پاش ەتكەندەي بولىپ قورا شەتىندە سەرەيىپ تۇردى…».
مۇحتار ماعاۋين «كەسىك باس – ءتىرى تۇلۇپ»:
«…اقىمبەت ءوزىنىڭ قاداي قۇرمەتكە باعىشتالعانىن ەستىگەن ساتتە قالتىراپ كەتتى.
— ءيا، اللا! تەزىرەك الا گور. جا-لاما! قارعىس اتسىن سەنى! ەتىڭدى يت جەسىن! ەكى جالعاندا تىنىم تاپپا! تۇراعىڭ توزاقتىڭ تورىنەن بولسىن!
سول ساتتە توزاق وتى ءوزىنىڭ جەلكەسىن شىم ەتكىزگەن. شىجعىرا كۇيدىرىپ، وڭ جاق جاۋىرىنعا قاراي سوزىلدى. يىق ۇستىنە جەتىپ، جەلكەدەن قايتا سولعا قاراي. اقىمبەت ءىشىن تارتىپ وكىرە ىشقىندى. ءۇستى ءتورتبۇرىش، استى ۇشكىل، بۇكىل جون-ارقانى قامتىعان وتتى سىزىق تۇتاسا ۇشتاسىپ، ون ەكى مۇشە، الپىس ەكى تامىر، — بۇكىل جەر الەمدى قاپتاي باسقان قىزىل جالىن ورتكە اينالدى. ايقاي دا، اتتان دا، اللا دا سوندىرە المايتىن عالامات ءورت، جەر-دۇنيە جارالعالى بەرى ءتىرى پەندەنىڭ باسىنا تۇسپەگەن كەنەۋسىز ازاپ. ەسىنەن تانبادى، اقىلىنان اداسپادى، ەڭىرەپ جىلادى، وكىرىپ ىشقىندى، بىردە شىرقىراپ، بىردە ىشقىنىپ تىنىمسىز ايقايلاپ جاتتى. وتكىر كەزدىكتىڭ ارقا تەرىسىن جالبىراتا سىپىرىپ جاتقانىن بىلەدى. تىرىدەي.
— تاماشا تەرى، — دەدى، قۇرباندىعىنىڭ قاقىراعان داۋسىنان كۇش الىپ، قاساپشىنىڭ ايرىقشا شەبەرلىگىنە ريزا بولىپ، مەرەيى كوتەرىلىپ تۇرعان جا-لاما. – ارىق تا ەمەس، سەمىز دە ەمەس. تاماشا تەرى.
ارقا تەرى تۇگەلدەي سىپىرىلىپ تۇسكەن كەزدە اقىمبەت ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن ۇمىتقان. دۇنيەگە نەگە كەلگەنىن، نە ءۇشىن عۇمىر كەشكەنىن بىلمەيدى. قالايشا وسىنشاما ازاپقا كەسىلگەنىن سۇراماق ەمەس، ادامنىڭ ەركىنەن، اللانىڭ دارگەيىنەن تىس، قىزىل قوشقىل، اۋىر تۇمانعا تۇنشىعىپ ەسسىز جاتقان. حۇتۇح-لامانىڭ عيبادات تۇلۇنى ءمىنسىز بولۋعا ءتيىس. ول تىرىدەي تەرى سىپىرۋدىڭ ەكىنشى كەزەگى باستالعاندا ەس جيعان. قۇرى جان. ازاپتى ءتان. قىمىز ىشەدى. قىشقىل ەمەس، قويمالجىڭ، ءتاتتى. قانشا ىشسە دە قانبايدى. باقسا، قىمىزدىڭ ءتۇرى اقسارى ەمەس، قىزىل كۇرەڭ. الدا – سۋىلداعان سالقىن سامال. ارقاسى – جالىنداعان وت. وتتان قاشىپ، ورتتەن قاشىپ كەلەدى. تاعى دا تۇنەك. ءبىر زاماتتا تاعى دا كوكتەڭبىل جارىق. كوكباۋىر تاۋدىڭ كەڭ داراسىنداعى قاسقا بۇلاق. قۋراعان جالعىز اعاش. بۇلاق ەمەس، تاۋ ەمەس، تار اسۋ. جالعىز –اعاش اسۋى. كەنەت كىم ەكەنى، نە بولعانى، سونداي كەپكە جەتكەنى…تۇگەل ەسىنە ءتۇستى. سول ساتتە مانادان بەرى وزىنەن تىس، بالكىم، مۇلدەم تىنعان، تىنعان ەمەس، شىرقىراي بەرە ءۇزىلىپ ءوز زاھارىنا ءوزى تۇنشىعىپ، دىمى قۇرىعان، وتكىر كەزدىك ۇشىندا عانا قالعان اۋىر ازاپ جەر سىلكىندىرە، جالعادى تىتىرەتە قايتا كوتەرىلدى. «ا-ا-ا!..» — اقىمبەت ىشەك-قارنى اۋزىنا كەپتەلە ىشقىندى. لوقسىپ، دەمى تارتىپ، لىقىتا جازداپ، قايتادان سۋىرا تارتىپ تىنىس الىپ، تۇنشىعا كۇڭىرەندى. «ۋ-ۋ-ۋ!..» تاعى ايقايلادى. تاعى دا وكسي وكىردى. جيىرىلا بۇلقىندى. قول كەرۋلى، اياق بايلاۋلى – دەنە وزىنىكى ەمەس، قىبىر ەتە الماعان. تەك كومەيى عانا بوستان. ودان دا ءال كەتە باستاپتى. اڭىرعان داۋسى قىرىلعا ۇلاستى. تاعى دا ەستەن تاندى. بۇل رەتتە ءبىرجولا».
مىنە، ەكى اۆتوردىڭ تۇتاس شىعارمانىڭ ارقاۋى بولىپ تۇرعان قاسىرەتتى وقيعانى سۋرەتتەۋى وسىلايشا وتە اسەرلى ءارى شەبەر شىققان. شىعارماداعى شىنايى بولمىس پەن شىنايى تاعدىر بولماسا جانە ول شىنايى تىلدە بەرىلمەسە – اۆتور وزىنە ارتىلعان جۇكتى ابىرويمەن ورىنداپ شىعا المايدى. وقىرمان كوڭىلىنىڭ قىلىن شەرتىپ، جۇرەگىنە جەتكىزە دە الماس ەدى. كۇللى الەمدى كۇڭىرەنتە الار قاسىرەتتى شىعارمالار عالامداع تىلدەردىڭ ارلىعىنا قاز-قالپىندا اۋدارىلسا، ءار مەملەكەتتەن ءوز وقىرماندارىن تابارىنا سەنىمىمىز مول. اتتەڭ توننىڭ كەلتەسى… ايتپەگەندە كۇللى الەم جاۋىزدىقتان جيىركەنىپ، ونىڭ زارداپتارىنان الاستالعان بولار ەدى. ءسال بولسا دا جۇرەكتەردە مەيىرىم ورناپ، شىن باقىتتىڭ سۇيىسپەنشىلىك ەكەنىن قاتىپ قالعان جۇرەكتەردىڭ كەيبىرى ۇعىنار ما ەدى، بالكىم…
ال مۇحتار ماعاۋين شىعارما باستاۋىندا ورتالىق ەۋروپانىڭ قوڭىرجاي كەڭ تىنىستى التىن پراگاسى مەن سانكت-پەتەربۋرگ اراسىندا بىر-بىرىمەن بايلانىستى ەرەكشە ەكى ءمۇسىننىڭ تۇرعانىن بايان قىلادى. ءبىراق اۋەلگىسى – كادىمگى مۋزەي، كەيىنگىسى – وزگەشە مۇردەحانا. پەتر ءبىرىنشى پاتشانىڭ سىرقات قيالىنان تۋىنداعان مۇردەحانا ەكەندىگىن اتاپ ءوتتى. ارينە، ول اتاقتى ءارى اتاۋىنىڭ ءوزى ۇرەي تۋدىراتىن كۋنستكامەرا جايلى ايتىپ وتىر. كۋنستكامەرادا نانزىت باتىر مەن داشى كەسىپ العان اتاقتى قانىشەر جا-لامانىڭ باسى تۇر. ال پراگا مۋزەيىندە نەندەي كىناسى ءۇشىن مۇنشا ازاپقا كەسىلگەنىن ءوزى دە بىلمەي كوز جۇمعان اقىمبەتتىڭ تىرىدەي سويىلعان كەبى ورنالاسقان.
ال بۇل ەكى شىعارمانىڭ نەگىزىنە اينالعان اتاقتى جا-لاما ءوز كەزىندە باتىس موڭعوليا وڭىرىندە اڭىزعا اينالعان تۇلعا ەكەنى سول كەزدەگى دەرەكتەردەن بايقالادى. رەسەي شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ تۇڭعىش ديرەكتورى، بۋدديزمزەرتتەۋشى عالىم الەكسەي ماتۆەيەۆيچ پوزدنەيەۆ (1851-1920) ونىڭ شىنىمەن دە ءامىرسانانىڭ ۇرپاعى بولعانىن اتاپ وتكەن. ياعني جا-لاما (شىن ەسىمى دامبيجانسان) ءامىرسانانىڭ نەمەرەسى ءتومورسانادان تۋعان دەيدى. سونىمەن قاتار مۇحتار ماعاۋيننىڭ تۋىندىسىندا مىناداي ءبىر ءۇزىندى بار : «…- ۋا، حالايىق! قارا نور حالحا، باتىر بايىت، بالۋان ءدۇربىت، تەمىردەي تورعاۋىت – قورلىقتاعى، ەزگىدەگى بۇكىل موڭعول ۇلىسى.سوزىمە قۇلاق سال! بۇرىن كىم ەدىڭ؟باي ەدىڭ، باعلان ەدىڭ. ەلىڭ ەرەن، جۇرتىڭ جۇماق ەدى، حالقىڭ جاۋىنگەر ەدى. ەل ۇستاعان حان بولدى، ءدىن ۇستاعان ءپىر بولدى، جاساق ۇستاعان باتىر بولدى. ەندى كىمسىڭ؟نە بولدىڭ، قانداي كەپكە جەتتىڭ؟ جەرىڭ تالان-تاراجعا ءتۇستى، حالقىڭ باسىبايلى قۇلعا اينالدى. ايدىڭ جارىعىنان ايىرىلدىق – قاراڭعى ءتۇن. كۇننىڭ شۋاعىنان ايرىلدىق – سۋىق ىزعار. بۇل بار پالەنىڭ باسى عانا. ۋا، حالقىم الدا نە كۇتىپ تۇرعانىن بىلەمىسىڭ؟
— ءامىرسانا… –دەگەن تۇنشىعىڭقى ءۇن ەستىلدى توپ ورتاسىنان.
— ءامىرسانا… ءامىرسانا… – دەستى تاعى ءبىر داۋىستار.
داۋىسقا دابىر قوسىلدى.، دابىر – گۋىلگە، گۋىل – جاپپاي ۇرانعا اينالدى.
— ءامىرسانا! ءامىرسانا! ءامىرسانا!
اپ-ساتتە اق تۇيەنى قامالاي توپىرلاعان جۇرت الاقاندارىن بەتتەستىرە قول قۋسىرىپ، جۇرەلەي تىزە بۇگىستى.
— ءامىرسانا… ءامىرسانا قايتا تۋعان ەكەن عوي اقىرى. ۋا قاسيەتتى بوديساتۆا!..
بىرەۋلەر ەڭىرەپ جىلاپ، بىرەۋلەر جاراتقاننىڭ كيەلى رۋحىنا جالبارىنىپ، كوپشىلىك جۇرت ەستەرى شىعىپ، قۋانا جاپىرلاپ، بۇكىل بازار اق تۇيەنىڭ باۋىرىنا قۇلاعان.
— ۋا، حالقىم! – دەگەن ، كۇمبىرلەگەن ءۇن ەستىلدى بيىكتەن. – ءدال تاپتىڭدار. سونىمەن قاتار، ناقپا-ناق ەمەس. ءامىرسانا قايتىپ ورالدى. ول راس. ءبىراق ءوزى ەمەس. جاڭعىرىپ جارالعان ءتىرى كەيپى. قۇبۇلعان! مەن – جا-لاما، تيبەتتە، لحاساداعى دالاي-لامانىڭ وزىنەن باتا العان، ماڭگىلىك ءومىر داراعىنىڭ قاسيەتتى جاپىراعىن جەگەن جا-لاما، سول ءامىرسانانىڭ تۋعان شوبەرەسى بولام. ءيا، مەن – قۇبىلعان ءامىرسانا! اۋەلگى ءامىرسانا سەندەردى جات جۇرتتىڭ ەزگىسىنەن قۇتقارۋ ءۇشىن كۇرەستى. ەلىمىزدىڭ ەركىندىگى، جۇرتىمىزدىڭ دەربەستىگى جولىنداعى كۇرەس جولىندا مەرت بولدى. ءبىراق ءبىردولا ولگەن جوق. قايتا تۋام، قايتا كەلەم دەپ كەتتى. مىنە، مەن ورالدىم. مەن – حۇتۇحتى جا-لاما. مەن – ازاتتىق جارشىسى، جاڭالىق حابارشىسى. جاي عانا جارشى، قاتارداعى حابارشى ەمەس. مەن – قۇتقارۋشى، مەن – باستاۋشى. ءوزىنىڭ ۇلى موڭعول جقرتىمدى ەركىندىككە جەتكىزەم. قۋامىز قاپتاعان قارا قاتايدى. جۇرتىمىزدى بوستان قىلامىز! قايدان كۇش تابامىز دەپ سۇراساڭدار – ەكى تاراپ ۋاتتى قوزعاۋشى بار. ءبىرىنشىسى – كقكىرەكتەگى كامىل سەنىم – شارى ءشاجىن – ىزگى ءدىنىمىز، قۇدىرەتتى بۇرحان! اۋەلى ەڭسەمىزدى كوتەرەدى، سودان سوڭ قۇدىرەتتى كۇش قۇيادى. ياعني ەڭ ۇلكەن قۇدىرەت – مىنا وزدەرىڭ. ەكىنشى، كولدەنەڭ، شەشۋشى كومەك – ورىستىڭ اق پاتشاسى!ءبىراق اۋەلى ءوزىمىز كوتەرىلۋىمىز كەرەك!..»
— مىنە وسى تۇستا ەلدىڭ ءامىرساناعا دەگەن اسقان ماحابباتى مەن كوسەمگە دەگەن قۇرمەتىنىڭ دەڭگەي-دارەجەسىن انىق بايقاۋعا بولادى. ال جا-لاما سوزدەرىنەن كەزىندە ەلدى تاۋەلسىز بوستان بولۋعا شاقىرعان، ۇلتتىق ۇراندى تۋ ەتكەن الاش ازامماتتارىنىڭ سوزدەرىن ويعا ورالتا الامىز. ول بۇل ىسىنە اسقان فاشيزممەن كىرىسپەگەنىندە، بۇل كۇنى موڭعول حالقىنىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىن ساقتاپ قالۋدى كوكسەگەن ەڭ ۇلى تۇلعالاردىڭ بىرىنە اينالار ما ەدى دەگەن بولجامعا كەلۋگە دە بولادى. ال مۇحتار ماعاۋين وسى تۇستا جا-لامانىڭ تاريحي دەرەكتەر بويىنشا بەت-الپەتىنىڭ ءامىرساناعا قاتتى ۇقسايتىنىن حالىقتىڭ ونى كورگەن بەتتە ءامىرسانا دەپ ويلاپ قالۋىن سيپاتتاپ كورسەتۋ ارقىلى ناقتى ءھام تازا ايشىقتاپ تۇر. قوس شىعارماداعى جا-لامانىڭ ءتۇر سيپاتى جازىلعان ۇزىندىلەردى وسى ورايدا نازارعا ۇسىنعىمىز كەلەدى:
مۇحتار ماعاۋين «كەسىك باس – ءتىرى تۇلۇپ»:
«…وزگەشە تۇرپات، ايرىقشا ەڭسەلى، كورىكتى، اپپاق تۇيە، ارينە، بىردەن كوزگە تۇسكەن. ال اق تۇيە ۇستىندە وتىرعان كىسى… قىمبات كوك دەلى شاپانىنىڭ بەلىن جالپاق سارى قۇشاقپەن قاباتتاي وراپ بايلاعان، سەرەك قۇلاق، شوشاق توبە بورىك كيگەن، جالپاق بەتتى، دەمبەلشە كىسىنىڭ كوزى – قاتارىنان كەزەلگەن قوس نايزاداي وتكىر ەكەن. اڭتارىلعان جۇرتتىڭ توبەسىنەن اسا قاراپ، كومەيدەن شىققان قوعىر داۋىسپەن كۇڭگىرلەتە سويلەپ كەتتى…»
ەلەۋسىز ءمۇقامادي ۇلى «ورىكتى كول»:
«… ۇنەمى قانتالاپ تۇراتىن شۇڭىرەك كوزى قارا سۇر وڭىنە قاتىگەزدىك بىتىرگەندەي. بۇكىل بەت تەرىسىن دودالاعان قوراسىن داعىنىڭ شۇڭقىرى ونىڭ ىشكى سىرىن بارىنشا دالدالاعان سۇمدىق پەردەسىندەي ەدى. ارلاننىڭ اۋزىنداي سويديعان ورساق تىستەرى ءۇنىن تىشكەرتىپ، سىعىمداپ شىعاتىن شىڭكىلدەك داۋىستى بولدىرىپ تۇراتىن. ەكى تاناۋى قاۋىستىرىلعان، قولاپايسىز مۇرنىنىڭ ورتا تۇسى ويىلىپ تومەن ءتۇسىپ كەتكەن. سوندىقتان دەمالىسى مۇرىن جولىمەن ەمەس، ارانداي اشىلىپ وتىرعان اۋزىمەن جالعاساتىن…».
مىنە بۇل جا-لامانىڭ قوس جازۋشىنىڭ كوزىنە ەلەستەگەن بەينەسى. ەكەۋى دە ونىڭ كوزىندەگى وتكىرلىكتەن زۇلىمدىق گىشانىن بايقاعانىنى باياندايدى. كوز – ادامنىڭ ايناسى دەگەن ۇستانىمدى بەرىك تۇتقان قازاقى تۇسىنىكتەن شىعىپ وتىرۋى دا عاجاپ ەمەس ارينە. دەگەنمەن وتە ايقىن ءارى كورنەكى بەرىلگەن سيپاتتاۋ بولا ءبىلدى. وقىرماننىڭ كوز الدىنا سىرلى سۋرەت، سۇلبا بولىپ جابىسىپ الاتىنىن ءسوزسىز. دەمەك اۆتورلار ءوز مۇراتتارىنا جەتە ءبىلدى.
جا-لامانىڭ قايشىلىقتى تاعدىردى كوپ كەشكەن تۇلعا ەكەندىگى بەلگىلى. سودان دا بولار «ورىكتى كول» مەن «كەسىك باس – ءتىرى تۇلۇپتا» قايشىلىقتى وبرازدىق تۇرعىلاردان بەرىلدى. ول بىردە قۇتىرعان اۋرۋمەن اۋىراتىن ەسەرسوقتىق كەيىپتە بولسا، بىردە موڭعول ۇلتىنىڭ جاناشىرى بولىپ، بىردە تەك ءوز مۇددەسى ءۇشىن، شەكسىز بيلىك جاساۋ ءۇشىن عانا ەگويستىك تۇرعىدان ءىس ارەكەت جاساعان جەركەنىشتى ەسكيزدە كورىنىپ وتىردى. راحمەت ۇلى س. ءوزىنىڭ «جا-لاما: اڭىز بەن اقيقات» اتتى ىزدەنۋشىلىك ماقالاسىندا: «وسى ءبىر كۇردەلى تۇلعا جايلى وتە كوپ تۇجىرىم جاسالدى. عىلىمي تۇجرىمدار دا جاقسى جازىلدى. اسىرەسە زامانانىڭ ۇلى جازۋشىسى مۇحتار ءماعاۋيننىڭ «كەسىك باس – ءتىرى تۇلۇپ» حيكاياسىندا جا-لامانى تاريحي اينادان ءبىراق كورسەتەدى. جا-لامانى اڭىز قىلىپ كورسەتۋشىلىك تە باسىم»،-دەيدى. وسى ورايدا بىزگە اڭىزعا تەك ۇنامدى كەيىپكەرلەر ەمەس، ۇنامسىز كەيىپكەرلەردىڭ دە ادامزات ساناسىندا بۇرىن سوڭدى بولماعان، ەستىلمەگەن ىس-ارەكەتتەردى جاساۋ ارقىلى اينالعانى جايلى تۇجىرىم ورنايدى. جارناما مەن پيار جايلاعان بۇل زاماندا جان تۇرشىگەرلىك جاۋىزدىقتىڭ حالىق ساناسىن قىزىقتىرا تۇسەتىنى وتە وكىنىشتى ارينە. دەگەنمەن، ءبىز ۇرپاق الدىنداعى ءتىرى تاريحتىڭ اتقارار تاربيەلىك قىزمەتىنە سەنەمىز.
ادەبيەت ارناسى ءتۇرلى-تۇرلى تاعدىرلار مەن سەزىم، كوڭىل-كۇي، تەبىرەنىستەر توعىسى سەكىلدى دۇنيەلەردەن قۇرالادى. وسىناۋ باي ارنادا قاشان دا ماحاببات پەن سۇيىسپەنشىلىك سەزىمدەرىنە ورىن تابىلارى ءھام وسىناۋ سەزىمدەردىڭ ارقاۋ ياكي تالعاجاۋ بولارى قالىپتى جاعداي. «ورىكتى كولدەگى» باستى ماقسات تاريحي شىندىقتىڭ سيۋجەتىن جاساۋ بولعانىمەن، اۆتور بۇل جەردە ەڭ الدىمەن ءبىر-بىرىنىڭ تەڭىندەي جاراتىلعان ونەرلى جاستار داۋرەن مەن قاراگوزدىڭ ماحابباتىن ءسوز قىلادى. كەشەگى داۋرەننىڭ توقىن اتتان قۇلاعان ساتتە «سەنى قالدىرىپ قاراگوزگە نە بەتىمدى ايتام» دەۋىنىڭ وزىنەن ماحابباتتىڭ ادامشىلىققا، ىزگىلىك پەن ادالدىققا جول باستاپ تۇرعانىن كورەمىز. ءتۇپتىڭ تۇبىندە داۋرەننىڭ سەندتەن كومەك سۇراپ، ادام جيناپ ەڭ الدىمەن قاماۋداعى قاراگوز باستاعان ءبىر توپ قىزدى ازات ەتۋىنىڭ ءوزى سۇيگەنىنىڭ قينالىسىنا قامىعىپ مازا بەرمەگەن ماحابباتتىڭ سالدارىنان ەمەس پە؟ اۆتور شىعارمانىڭ ءون بويىندا سالقىنقاندىلىق ۇستاپ، مۇنى اشىپ ايتپاعان بولسا دا، كەيىپكەردىڭ ىس-ارەكەتىنەن ونى انىق بايقاۋعا بولادى. ال «كەسىك باس – ءتىرى تۇلۇپ» تولىق تاريحي فاكتىلەرمەن، ناقتى جاعداياتتارعا سۇيەنە وتىرىپ جازىلعاندىقتان اۆتور ماحابباتقا مي ءشىرىتىپ جاتقىسى كەلمەگەن بولۋى كەرەك شاماسى. ءارى ەكى شىعارمادا دا باس كەيىپكەر جا-لامانىڭ اسا ءبىر سەزىمگە بەرىلگىش، ايەلقۇمارلىق قاسيەتى اڭعارىلمايدى. ونىڭ جۇرەگى سوناۋ قاتىگەزدىكتەردىڭ سالدارىنان تاسقا اينالعان شىعار ياكي تاسجۇرەك بوپ تۋعان ول وسىنشا قاتىگەزدىككە بارعان بولار دەگەن قورىتىندىلار جاساۋىمىز بەك مۇمكىن. دەگەنمەن، ادامدى اللا مەيىرىم مەن ماحابباتتان ادا قىلىپ جاراتۋى مۇمكىن ەمەس قوي. بالكىم، ءتۋابىتتى ادام بويىندا ۇيىقتاپ جاتاتىن بۇل قاسيەتتەردى وياتۋ ءۇشىن بەلگىلى ءبىر كەزەڭدەر مەن كەزدەردەگى سىرتقى ورتاداعى فاكتورلار اسەر ەتۋى كەرەك شىعار. ال جا-لاما بويىنداعى بۇل قۇندىلىقتاردى وياتارلىق ەشقانداي فاكتور ورىن الماعانىنا ول كىنالى مە؟ حوش! سونىمەن ەكى شىعارماداعى جاعدايلار وسىلايشا ورىن الدى. ءبىز ءوز ماقالامىزدا قوس تۋىندىنى سالىستىرا كەلە تاريحي شىندىقپەن ارا-جىگىن اشىپ بەرۋگە بارىنشا تىرىستىق. سەبەبىن ءبىلىپ قانا قويماي، سالدارىن انىقتاي كەلە وقىرمانعا تۇسىندىرۋگە تالپىنىس جاساعىمىز كەلدى. ءبىر ۋاقىت – ءبىر وقيعا – ءبىر قاسىرەت. ەكى ۋاقىت – ەكى شىعارما – ەكى قولتاڭبا. قىمباتتى وقىرمان قاي شىعارمانى قالاي باعالاعىسى كەلسە دە ءوز ەركى، تەك ءبىز ايتقان جاعدايلار مەن ويلاردى ءسال دە بولسا ەسكەرسە ەكەن دەيمىز. حوش! سونىمەن ءبارى دۇرىس! تەك كەي كەزدە عانا اۋەلگى كەبىمىزدى اڭسايتىنىمىز بولماسا… تاعدىردىڭ تار وتكەلەكتەرىندە تىرىدەي سىپىرىلعان ەڭ العاشقى كەبىمىزدى… سول كەبىمىزدى تاپقاندا بۇل كۇنى «ءومىر» اتتى شىعارمانىڭ كىرىسپەسىن بىلەر ما ەدىك… بالكىم ول كەپ سىپىرىلماعان بولار. كۇن وتكەن سايىن ادامدار ارا-قاتىناسىندا بەتىمىزگە بىتكەن جاڭا تەرى العاشقى تەرىمدى عاسىرلار ايرىعىندا جاسىرىپ، جاۋىپ كەتكەن بولسا شە؟ ايتكەنمەن جاساندىلىقسىز، تابيعي جاراتىلعان العاشقى كەبىمدى قاتتى ساعىنامىن…
قارلىعاش قاباي
samuryqportaly.kz سايتىنان الىندى
6alash ۇسىنادى
