– ا-ا-ا...
ءبىزدىڭ ءۇي مەن توقا شالدىڭ ءۇيى كورشى تۇراتىن. ءاcىرەسە، قىستىگۇنى قورادان اسىرا لاقتىرعان، قاتىپ قالعان جىلقىنىڭ قيى ءبىر-بىرىنىڭ اۋلاسىنا ءتۇسىپ، ءيتىس-تارتىس بولىپ جاتاتىن. ۇلكەندەردىڭ اراسىنداعى ونداي داۋعا مەن ارالاسا بەرمەيتىنمىن. انا ءبىر جىلدارى توقانىڭ ەسىگى ءبىزدىڭ ءۇي جاققا قاراۋشى ەدى، «دۇزگە وتىرعانىمىزعا دەيىن، كىرگەن-شىققانىمىزدى اڭدىپ پالە قىلادى» دەپ، قۇبىلادان شىعارىپ العان. شوقشا ساقالى بار، الاسا بويلى، ەكى قولىن ۇنەمى ارتىنا ۇستاپ، جەلدەگەندەي كوككە قاراپ تەلمىرىپ تۇراتىن شالدىڭ مىنەزى شاتاق، ءوزىم دەگەن كىسىسى بولماسا، يىمەيتىن ءبىر بەتكەي ەدى. شارۋاسى تۇگەل، قورا-قوپسىسى جيناقى، تىقاداي بولىپ ەرتەڭدى-قارا كەش تىرباڭداپ كەلىپ جۇرەتىن. سوعىسقا قاتىسقان. ءبىر قۇلاعىن بەرىپ قايتىپتى. «قۇلاقتى گيتلەر الىپ، شۇناق توقا اتاندىم» دەپ، جارىقتىق قارق-قارق كۇلىپ وتىراتىن-دى. كوپ جىل قورىقشى بولىپ، ەل-جۇرتتى قان قاقساتتى-اۋ. اۋىلدان ۇزاپ شىققان مالدى ۇشىنا تەمىر بايلاعان بيشىگىمەن باسى-كوزگە سابالاپ، نە قوراعا قاماپ تاستايدى، نە بولماسا التايدى اسىرىپ تاۋدىڭ ارعى بەتىنە قۋىپ جىبەرەدى. قارتتىعىنا قاراماي ناي تارتاتىن ادەتى جانە بار. ماحوركانى ءبىر قارىستاي ەتىپ وراپ الىپ، ءتۇتىنىن بۋداقتاتىپ كۇنى بويى جۇرەلەپ وتىراتىن. ەسىك الدىنا شىعا كەلگەن سايىن، بۋداقتاتىپ تەمەكى تارتىپ، ءىننىڭ اۋزىنداعى سۋىرداي شوقيىپ وتىرعان توقانى كورۋشى ەدىم. سول توقا ۇيىندە جالعىز جاتقان ءبىر كەشتە، نايزاعاي ويناپ، جاي ءتۇسىپ، تالىپ قالىپتى. اۋىل-ايماق جينالىپ، تالىپ جاتقان شالدىڭ باسىن كوتەرگەندە، ەسىن ارەڭ-ارەڭ جيناعان توقانىڭ العاش سۇراعان ءسوزى:
– مەنى قويشى، قارا ەشكى قايدا ەكەن؟ – دەگەن ەكەن.
– اسسالاۋماعالەيكۇم! – دەيمىن قاشاعا مىنگەن كۇيى ايقايلاپ.
– الەكسالام، مولدا بول، بالام، ا-ا-ا، – دەيدى. «ا-ا-ا» دەمەكشى، توقا شال نە ءازىل اڭگىمە ايتىپ وتىرىپ نەمەسە وزگەنى تىڭداپ وتىرىپ وز-وزىنەن «ا-ا-ا» دەپ مۇرنىن تارتاتىن. مۇرنىن تارتاتىن سەبەبى، بالا كەزدەن بەرگى ادەت اۋرۋدان جامان قالماي كەلەدى ەكەن. شال بولعان شاعىندا مۇرنىن تارتقانى بىزدەرگە ەرسىلەۋ كورىنەتىن، امالى نە، ۇيرەنىس قوي... ۇيرەنىس...
– اتا، بۇگىن قورىقشىلىققا بارمادىڭىز با؟
– بالامدى جىبەردىم، ا-ا-ا. سەن نە عىپ تاۋىقشا قاشا- عا قوناقتاپ وتىرسىڭ. قورانىڭ تەزەگىن نەگە تازالامايسىڭ، الدە ءسىزدىڭ ءۇيدىڭ سيىرى بىتەۋ مە ەدى.
– جوق، اقساقال، قايتا سىزدەن سۇرايىن دەپ ەدىم. قاشان كورسەك تە جىلى قوراڭىزدىڭ كوڭى بۇرقىراپ، ۇنەمى ءبىر قۇپ-قۇرعاق بولىپ جاتادى. ءبىزدىڭ قاراساندار استىن كوك تايعاق، ءۇستى-باسىن سالتاق-سالتاق قىلىپ، سار جامباس بولىپ جۇرگەنى. نەمەنە، اتا، سيىرلارىڭىزدى قوراعا قامار الدىندا بالاشا توسىپ الاسىز-اۋ دەيمىن.
توقا ءماز بولىپ كۇلەدى:
– ونىڭ ءادىسى بار، ءبىراق ايتۋعا بولمايدى، ا-ا-ا...
كۇندەر جىلجىپ ءوتىپ جاتادى. توقا شال سول قاباقتىڭ ۇستىندە ماحوركاسىن بۋداقتاتىپ ءالى وتىر. كۇرك-كۇرك جوتەلىپ، الدىن كول-جايساڭ قىلىپ تۇكىرىپ قويادى.
– اسسالاۋماعالەيكۇم! – دەيمىن.
– الەكسالام، مولدا بول، بالام، – دەيدى. جايلاپ باسىپ جانىنا بارامىن.
– حالىڭىز قالاي، اقساقال؟ – دەيمىن.
– قاتتى جۇرمەيمىز، قاراپ تۇرمايمىز، ا-ا-ا، – دەيدى.
– اتا، وسى ءسىز سوعىسقا قاتىستىڭىز-اۋ، – دەيمىن.
– ە، قاتىستىق. گەرمان تۇرعاندا – قۇلاق تۇرا ما؟ بەرىپ قايتقامىز، ا-ا-ا، – دەپ شۇناق قۇلاعىن كورسەتەدى.
– سوندا جاۋدى قالاي جەڭدىڭىز؟
– اپىر-اي، اناۋىڭ دا، مىناۋىڭ دا تاقۋالاپ سۇراي بەر- دىڭدەر-اۋ، – دەپ كەييدى.
– انەۋگۇنى ساسكەدە ۇيدەن شىعىپ ەدىم، – دەپ باستايدى اڭگىمەسىن سوسىن.
– ۇيدەن شىقسام، اسپان الا بۇلتتى ەكەن. كەڭسە جاقتى بولجاپ قايتايىنشى، سوۆحوز مال سويىپ جاتسا، ىشەك-قارىن، باس-سيراعىن سۇرايىن دەپ، دوربامدى ارقالاپ سولاي قاراي بەتتەدىم. الدىمدا كولدەنەڭ دوڭبەك جاتتى. وسىدان بەس-التى كۇن بۇرىن جاعالاۋعا تاسقىن شىعارىپ تاستاعان سۋ-سۋ تەرەكتى الگى بەس قىزدىڭ ورتاسىنداعى جالعىز ۇلىم سۇيرەپ كەلگەن ەكەن. ءيا، سونىمەن الگى دوڭبەكتەن اتتاپ ءوتىپ، جوق... اينالىپ ءوتىپ، جوق، اتتاپ ءوتتىم-اۋ دەيمىن... جوق، اينالىپ ءوتتىم بە؟.. قارا باسىپ ۇمىتىپ قالعانىمدى قاراشى، اپىر-اۋ، اتتاپ ءوتتىم بە، الدە اينالىپ ءوتتىم بە الگى دوڭبەكتەن، ا-ا-ا... (ويلانىپ، ساقالىنىڭ ۇشىن تىستەپ ءبىراز وتىرادى). ە-ە، قۇداي-اي، اينالىپ وتكەن ەكەم عوي، جو-جوق، دەنساۋلىق بار، جامان دوڭبەكتەن اتتاپ-اق كەتكەن شىعارمىن... ۇمىتشاعىم-اي وسى. ءبارى گيتلەردىڭ كەسىرى، ا-ا-ا... اينالىپ ءوتتىم-اۋ دەيمىن، ول كەزدە اۋىرىڭقىراپ جۇرگەنمىن.
– شىراعىم، – دەيدى سودان سوڭ ورنىنان قولىن تايانا تۇرىپ، – ەرتەڭ كەلشى، قالعانىن ەسىمە تۇسكەن سوڭ ايتايىن.
ەرتەڭىندە توقا شال مەنشىكتى مەكەنىندە جوق ەكەن، تەگى، قورىقشىلىققا كەتكەن بولۋى كەرەك، جيرەن قاسقا اتى دا كورىنبەيدى. ءبىزدىڭ قارا سيىر دا جىم-جىلاس، ساۋايىن دەسە ماڭايدان ىزدەپ تابا الماي، توعاي جاقتان اپام كەلە جاتىر ەكەن.
– اكەڭنىڭ اتىنا مىنە سال دا، سيىردى بولجا. بوزتال جاقتا ەكى-ۇش قارا جايىلىپ ءجۇر ەكەن. بالكىم، سول شىعار. الدە توقا قاقپاس ازان-قازان موڭىرەتىپ قاماپ تاستادى ما، – دەگەن سوڭ، كوك اتقا جايداق ءمىنىپ، جوق ىزدەۋگە شىقتىم.
كۇن الدەقاشان شىقسا دا، بۇلتتىڭ اراسىندا بوزامىق- تانىپ تۇر. مالى تۇگەل اعايىن سيىرىن ساۋىپ، ورىسكە ايداپ بارادى. شەلەكتەرى شيقىلداپ ەكى-ۇش ايەل سۋعا كەلە جاتىر. مەكتەپ جاقتان پيونەر كەرنەيىنىڭ داۋسى شىعادى. جۇقالتاڭ شىق تۇسكەن ەكەن، ءالى ەرىمەپتى؛ جاباعى بۇلتتىڭ ارا-اراسىنان سىعالاپ قالعان كۇننىڭ ساۋلەسى ءتۇسىپ، كوزدەرى جىلت-جىلت ەتەدى. ەرىنشەكتەنە باسىپ اۋىلدىڭ ەر-ازاماتى كەڭسەگە بەتتەپ باردى. توقا شالدىڭ جالعىز ۇلى پىس-پىس ەتىپ وتىن جارىپ تۇر.
– اتاڭ قايدا؟ – دەپ ەدىم. – مال قايىرۋعا كەتكەن، – دەپ شاڭك ەتە قالدى. سوسىن مۇرنىن تارتتى. دەنەلى بولعانىمەن، داۋسى شىڭكىلدەك، جىڭىشكە. ياپىر-اۋ، اينىماعان اكەسى... مۇنشاما ۇقسار ما، اۋزىنان تۇسكەندەي.
بوزتالدىڭ كۇيكەڭىمەن سىپىرا اياڭداپ، ەتەكتە جاتقان توعايدىڭ ۇستىنەن قاراپ كەلە جاتقانىمدا، الدىمداعى سايلاۋدان جىلت ەتىپ اۋەلى شوشايعان بورىك كورىنىپ، ارتىنشا-اق توقانىڭ باسى شىقتى.
– اسسالاۋماعالەيكۇم!
– الەكسالام، مولدا بول، بالام، ا-ا-ا... ەرتەلەتىپ ءجۇرسىڭ عوي. اكەسى ەرىنشەك بولسا، بالاسىنىڭ مازاسى كەتەدى دەگەن وسى، شىراق.
– ءبىزدىڭ سيىر جوق، اقساقال، تۇندە كۇرەسىندە جاتىر ەدى... كورمەدىڭىز بە؟
– ا-ا-ا... كوردىم-اۋ دەيمىن. جوق، كورمەدىم بىلەم... مەن تاڭەرتەڭ ەرتە تۇرىپ ارقانداۋلى اتىما بارعاندا... دەدى دە سامبىرلاي جونەلدى. ەندى توقا شالدىڭ توقتامايتىنىن ءبىلدىم دە، كوك اتتى تەبىنىپ قالىپ ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتىم. بىلايىراق ۇزاپ شىعىپ ارتىما قاراعانىمدا، قولىن سەرمەپ قويىپ توقا شال باعاناعى ورنىندا ءالى سويلەپ تۇر ەكەن...
– ا-ا-ا، – دەپ مۇرنىن تارتقانى الىستاعان سايىن قۇلاعىما جاقىن ەستىلگەندەي.
قىس تۇسكەندە، اپام ايتتى: «بيىلعى قىستا كورشىنىڭ بار سىرىن اشۋىمىز كەرەك، بالام. توقا قاقپاستىڭ قوراسىن قاشان كورسەڭ دە قۇپ-قۇرعاق. سيىرلارىنىڭ ارتىنا شەلەك بايلاپ قويا ما؟ ءبىرىنشى، وسىنىڭ سەبەبىن ءبىلۋ كەرەك؛ ەكىنشى، ءشوپ شارباعىندا ءتىس شۇقيتىن قوقىم-سوقىم، ساعدار-سوياۋ قالمايدى، ونى قايدا جىبەرەدى، سونى انىقتاۋ كەرەك»، – دەپ قۇپيا تاپسىرما بەردى.
التايدان ارقان بويى عانا بيىكتە ەرىنشەكتەنە باتىسقا جىلىستاعان قىستىڭ قىسقا كۇنى باعانا باتىپ كەتكەن. جىلى كيىنىپ، قۇلاقشىننىڭ باۋىن مىقتاپ بايلاپ، توقا شالدىڭ قوراسىن اڭدىدىم. كوز بايلانىپ، توڭىرەكتى قويۋ قاراڭعىلىق قىمتاي باستاعان. قاردان جابۋ جابىلعان جەر اعاراڭ تارتىپ، ءتۇن قۇشاعىنا بوي ۇسىنا الماي جۇدەۋ جاتقان. سىقىرلاپ اشىلعان ۇننەن سەلك ەتىپ، قۇلاعىمدى تۇرە قويدىم. تەگى، توقا بولۋى كەرەك، ەكى سيىرىن قورادان شاپشاڭ ايداپ شىقتى دا، جالعىز ۇلى ەكەۋى شىبىرتقىنىڭ استىنا الىپ قۋا جونەلدى. تۇياعى سىرتىلداپ، تاپتالىپ قالعان جىلتىر قارعا تايعاناقتاعان شاڭىراق ءمۇيىز سيىرلار بۇرسەڭ-بۇرسەڭ جەلىپ بارادى. اكە مەن بالا مالدى ۇزاتا قۋىپ اكەتتى. ەداۋىر ۋاقىتتان سوڭ، سول تولاس تاپتىرماي قۋالاعان قالپىمەن قايتا ايداپ اكەلدى. مال دا، ادام دا ابدەن شارشاعان سەكىلدى، ىرس-ىرس ەتەدى. ەكى سيىر كۋعىن-سۇرگىنگە شىداي الماي، قۇيرىعىن شوشايتا جاپا تاستاپ ءزار جىبەرىپ ەدى، توقا دا قۇمانىن ۇستاپ دارەت سىندىرۋعا قورانى اينالىپ كەتتى.
– ىشتەرىن تازالاپ بولسا، جابىق قوراعا قاما! – دەپ بۇ- يىردى بالاسىنا
بولعان وقيعانى اپاما ايتىپ بەرىپ ەدىم، ول كىسى قايران قالىپ، ءبىرازعا دەيىن كورشىسىنىڭ قۋلىعىنا تامسانىپ وتىردى:
«باسە، – دەدى، – ءوزىم دە سولاي-اۋ دەپ جورامالداپ ەدىم. ءتىپتى قىستاي مالىنىڭ استى قۇپ-قۇرعاق بولىپ شاڭىتىپ جاتادى. ءاي، قاقپاس-اي، جەردىڭ جىرتىعىن جاماعان ءزالىمسىڭ-اۋ».
كەلەسى كۇش ءوزىمىزدىڭ ەكى سيىردى اپام ەكەۋمىز باقاننىڭ استىنا الىپ، توقانىڭ سوڭىنان قۋا جونەلدىك. وسى كۇننەن بىلاي ءبىزدىڭ مالدىڭ قوراسى دا تاپ-تازا بولىپ، قۇرعاق تۇراتىن ەدى.
اپامنىڭ ەكىنشى تاپسىرماسىن دا ورىندادىم. توقا شال ءشوپتىڭ مال جەمەي سوياۋ بولىپ قالعان قالدىق-ساعدارىن قورانىڭ بەل اعاشىنا بيىگىرەك ەتىپ باۋلاپ، بايلاپ قويادى ەكەن. سيىر مالى قاسكۇنەم كەلەدى، ءبىر نارسەنى بۇلدىرمەسە، سۇزگىلەمەسە باسى اۋراتىن قۋ ءمۇيىز اۋەسقوي عوي. الدىندا جاتقان ءشوپتى تاستاي بەرىپ، اۋزى جەتەر-جەتپەستەگى سوياۋ-سوياۋ ساعدارعا ۇمتىلادى دا، سوزىلىپ بارىپ تىلىمەن وراپ، ىلىنگەنىن كۇتىرلەتىپ شايناپ-شايناپ جەپ قويادى ەكەن. سيىر «پسيحولوگياسىنا» ابدەن قانىق توقا شالدىڭ ءشوبى جازعا جەتىپ، ال پىشەنى تاقا تاۋسىلىپ قالعان اۋىلداستارىنا ارتىعىن ساتادى. وسى قىستا ءبىز دە مال ازىعىن كوپ ۇنەمدەدىك.
– اسسالاۋماعالەيكۇم! – دەيمىن.
– الەكسالام، مولدا بول، بالام، ا-ا-ا، – دەپ مۇرنىن تارتادى.
– سوعىسقا قاتىسقانىڭىز راس پا؟ – دەيمىن.
– ونىڭ نەسىن سۇراي بەرەسىڭ تاقۋالاپ. بەرىپ قايتتىق قوي ءبىر قۇلاقتى. ءالى ەسىمدە، سوعىس ءبىتىپ ەلگە قايتىپ كەلە جاتىرمىن، ا-ا-ا... قولىمدا ءداۋ قارا چەمودان. ءىشى تولعان ولجا، بالا-شاعانىڭ قامى دەگەندەي، ا-ا-ا. نە بولسا – سول بولسىن، بالالارعا سورپا بولسىن دەپ، اجەپتاۋىر دۇنيە سالىپ العانمىن. شويىن جولمەن نەشە كۇن، نەشە ءتۇن ءجۇرىپ ءنوۆايسىبىردىڭ ۆوكزالىنا تۇسە-تۇسە قالىستىق. اياڭداپ ەندى جۇرە بەرىپ ەدىم، ەڭگەزەردەي ءبىر ورىس «وي باۋىرىمداپ» كەلىپ باس سالىپ قۇشاقتاپ، سولقىلداپ جىلادى-اي. ءوزىمىزدىڭ اۋىلدىڭ مەن سوعىستا جۇرگەندە ەر جەتىپ كەتكەن ەر-ازاماتىنىڭ ءبىرى شىعار-اۋ دەپ، ەل جۇرتتى ساعىنىپ ارەڭ كەلە جاتقان مەن جۇرەگىم ءجىبىپ، كورىسىپ سولقىلداپ جىلادىم. ءبىر ۋاقىتتا الگى ورىسىم مەنى يتەرىپ تاستاي بەرىپ، تەرىس قاراپ ءوز الدىنا ءجۇردى دە كەتتى. ارتىنان اڭ-تاڭ قاراپ تۇرىپ-تۇرىپ ەڭكەيىپ قولىمدى سوزسام، چەمودانىم ورنىندا جوق، ا-ا-ا...
ارادا كوپ جىلدار ءوتىپ، ءبىلىم، ودان سوڭ قىزمەت قۋىپ، اۋىلعا سانداعان ۋاقىت – كوپ مەزگىل بارماي ءجۇردىم. جازدىڭ تاماشا تامىلجىعان كۇنىنىڭ بىرىندە، بىتىك وسكەن ەگىندىكتىڭ اراسىن قاق جارىپ وتەتىن قارا جولمەن ىزعىتىپ كەلە جاتقانبىز. استىمىزدا – قىزىل «جيگۋلي». سوناداي قىردىڭ باسىندا، ىستىق كۇن بولسا دا، تىماعىن شوشايتىپ تۇرعان اتتى ادام كورىندى. مال قايىرىپ جۇرگەن توقا شالسىڭ-اۋ دەپ ويلادىم. ماشينانى توقتاتىپ، «اقساقال» دەپ ايعاي سالىپ، قول بۇلعاپ شاقىردىم. سالەم بەرە كەتۋ نيەتى ەدى، جامان-جاقسى بولسا دا كوز كورگەن ۇلكەن ادام. اتتى كىسى بۇلكەك-بۇلكەك جەلىپ، جاسقانشاقتانا جانىمىزعا كەلدى. ەپتەپ جاسارىپ، ۇشكىل ساقالدى الىپ تاستاپ، تەك سەپسيگەن مۇرت قانا جىبەرگەن توقا شالدىڭ ءدال ءوزى.
– اسسالاۋماعالەيكۇم، اتا! – دەدىم.
– الەكسالام، ا-ا-ا... وراشپىسىڭ؟ – دەدى.
– قۋاتتىسىز با، اقساقال؟ – دەدىم. ول ىرجىڭ ەتىپ كۇلدى.
كۇلدى دە مۇرنىن ءبىر تارتىپ:
– مەن اقساقال ەمەسپىن. توقا شالدىڭ جالعىز ۇلىمىن عوي. اتام باياعىدا ءولىپ قالعان، ا-ا-ا، – دەدى.
ۇزاپ كەتسەك تە، توبەنىڭ باسىندا سەكيىپ تۇرعان توقا شالدان قالعان جالعىز تۇياقتان كوز المادىم.
– ا-ا-ا...
6alash ۇسىنادى
