قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ
ادامزات وركەنيەتىنىڭ تاريحى سان مارتە دالەلدەگەندەي، ۇلى تۇلعالار كوبىنە كونەنىڭ كۇيرەپ، جاڭانىڭ بوي كوتەرىپ، قوعامنىڭ ءبىر ساپادان ەكىنشى ساپاعا اۋىسار داۋىرىندە دۇنيەگە كەلەدى. جاراتۋشى ءوز مەيىرى تۇسكەن ەرەكشە جاننىڭ بويىنا نۇرلى سيپات دارىتىپ، زامانانىڭ سان الۋان فاكتورلارى ونىڭ قايتالانباس دارا بولمىسىن سومدايدى.
اباي قۇنانباي ۇلى تۇلعاسى دا – سونداي ارالىق كەزەڭنىڭ جەمىسى. ەسكىنىڭ سوڭى مەن جاڭانىڭ باسىن جالعاعان التىن كوپىر. ول ءومىر سۇرگەن تۇستا قازاق قوعامى بۇرىنعى حاندىق باسقارۋ جۇيەسىنەن ءبىرجولاتا قول ءۇزىپ، «ءوز قولىنان ءوز ىرقى كەتكەن» الدى بۇلىڭعىر ۋاقىتقا تاپ بولدى؛ كوشپەندىلىك سالتتارى داعدارىسقا ۇشىراپ، وتىرىقشىلىق وركەنيەت بەلگىلەرى ەنتەلەپ ەنە باستادى؛ ءباھادۇر الاماندىقتىڭ بەتى قايتىپ، زاماناۋي بىلىمگە بەت بۇراتىن كەز تۋىپ كەلە جاتتى.
ۇلى اقىن، دانا ويشىل اباي ءحىح جانە حح عاسىرلار توعىسىنداعى اعارتۋشىلىق نەمەسە ويانۋ ءداۋىرىنىڭ كوشباسشىسىنا، ەلدىڭ بولاشاق باعدارىن ايقىنداپ بەرگەن رۋحاني تەمىرقازىعىنا اينالدى. ۇلكەن ءبىلىمپاز قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ ەۋروپا رۋحانياتىمەن سالىستىرا ايتقانداي، اباي – «ءوز ورتاسىنىڭ دانتە سياقتى ادامى»، ياعني حالىقتىڭ ءداستۇرلى ءسوز ونەرىن، تانىم جۇيەسىن، مىنەز ءبىتىمىن تۇبىرىمەن جاڭاشا تۇلەتكەن ساناتكەر. ورىستار ءۇشىن – الەكساندر پۋشكين، اعىلشىندار ءۇشىن – ۋيليام شەكسپير، نەمىستەر ءۇشىن – يوگانن گەتە، امەريكالىقتار ءۇشىن – ۋولت ۋيتمەن قانداي بولسا، قازاقستاندىقتار ءۇشىن اباي دا – سونداي رۋحاني ۇلى تۇلعا.
مىزعىماستاي كورىنگەن كەڭەس يمپەرياسى قۇلاپ، تاۋەلسىز جاس مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالاۋ ميسسياسى ماعان بۇيىرعاندا، تاريحتىڭ «سوقتىقپالى، سوقپاقسىز» كۇرت اينىمالى ساتىندە حاكىم ابايدىڭ وسيەتىنە جۇگىنىپ، ەلىمنىڭ بولاشاعىنا جاڭاشا كوزقاراسپەن قاراعانىم حاق.
بايقاۋىمشا، ۇلىلىقتى ۇعىنۋ – ءبىر بولەك تە، ونىمەن تابىسۋ جانە توعىسۋ، ياعني ءتۇپسىز تەرەڭىنە بويلاپ، جەكە بولمىسىڭا جاراتۋ – ءوز الدىنا قىرىق قاتپار قۇبىلىس.
وسىعان وراي «مەنىڭ ابايدى تانۋىم اۋەلدە نەدەن باستالدى؟» دەگەن ساۋالعا دەن قويعاندا، البەتتە، ۇلى اقىننىڭ سوزدەرى بەسىك تەربەگەن الديمەن بىرگە قۇلاققا ءسىڭدى دەسەم، اسىرا ايتقاندىق بولا قويماس. راس، ولەڭ سوزگە جۇيرىك، ەل ادەبيەتىنە قانىق اجەم مىرزابالا مەن انام ءالجان كىشكەنتاي كۇنىمدە ءتىنى ۇزىلمەگەن ءداستۇرلى تاربيە اياسىندا حالقىمىزدىڭ ەرتەگى، اڭىز، قيسسالارىن جادىما بارىنشا ءسىڭىردى. بۇل اباي الەمىنە اپاراتىن جولدىڭ باستاۋى بولاتىن.
ال كەلەشەگىمە بايەك بوپ جۇرگەن قايران شەشەم مەنى توعىزىنشى سىنىپ بىتىرگەن سوڭ قاسكەلەڭگە ءوز قولىمەن جەتەكتەپ اپارىپ، اباي اتىنداعى قازاق ورتا مەكتەبىنىڭ تابالدىرىعىنان اتتاتقاندا، الدىمنان مۇلدە باسقا الەمنىڭ ەسىگى اشىلدى. ۇلى اقىننىڭ ەسىمىن يەلەنگەن وقۋ ورداسىنىڭ شاكىرتى بولۋدىڭ ءوزى – ءبىر جاعىنان ماقتانىش، ەكىنشى جاعىنان جاۋاپكەرشىلىك ەكەنىن ۇقتىم. ارينە، ءبىز ابايدىڭ مەكتەپ جاسىنا لايىقتالعان وقۋ، عىلىم، ادامگەرشىلىك، تابيعات تاقىرىبىنداعى حرەستوماتيالىق ولەڭدەرىن جۇرت قاتارلى جاتقا ايتاتىنبىز. اسىرەسە، ءوزىم اقىننىڭ فيلوسوفيالىق استارعا تولى «ەسكەندىر» پوەماسىن قايتا-قايتا قۇمارتا وقىعانىم ەسىمدە. قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى عابباس بەيسەنبەتوۆكە تۇسىنبەگەن جەرلەرىمە قاتىستى توسىن سۇراقتار قويىپ، سوڭىنان قالمايتىنمىن. بۇل ىنتىزارلىق مەنىڭ كونە گرەك الەمىنە، ونىڭ بيلىك پەن دانالىق جۇيەسىنە بالالىق قيالمەن ساپار شەگىپ، ويىمنىڭ ءورىسى كەڭەيۋىنە ەداۋىر سەپتىگىن تيگىزدى.
دانا ابايدىڭ «تالاپتى ەرگە نۇر جاۋار» دەگەن قاعيداسىن باسشىلىققا الىپ، 1958 جىلى مەكتەپتى بىتىرگەن بويدا تاۋەكەلگە بەل بايلاپ، ارقا توسىنە اتتاندىم. ار جاعى – ۋكراينانىڭ دنەپرودزەرجينسك قالاسى... بۇل مەنىڭ تاعدىرىمداعى بەتبۇرىستى ساتتەردىڭ ءبىرى بولعانى انىق. «جالعا ءجۇر، جات جەرگە كەت، مال تاۋىپ كەل» دەمەپ پە ەدى جارىقتىق اباي دالاداعى قوي سوڭىندا جۇرگەن قازاق بالاسىنا. ونداعىسى «الىس-جاقىن دەمەي، باراتىن جەرىڭە بارىپ، ماڭداي تەر، تابان اقىڭ ارقىلى كاسىپ ۇيرەن، ءناپاقاڭدى جي» دەگەنى عوي. ءبىز قارشادايىمىزدان ەڭبەكقور بولىپ وستىك. قاتارلاستار ءبارىمىز اكە-شەشەلەرىمىزگە قولعابىس ەتىپ، بىرگە ەڭبەككە ارالاسىپ، ءشوپ شاۋىپ، مال جايلاپ، وتىن جارىپ، جەمىس ءوسىرىپ، باقشا سالىپ، جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىندە ۇزىلمەي كەزەكتەسە كەلىپ وتىراتىن شارۋانى اتقارىسىپ، قارا جۇمىسقا ابدەن توسەلدىك. كەيىن تۋعان جەردەن شالعايداعى تەمىرتاۋدا، «كارمەتكومبيناتتاعى» وت-جالىندا بالقىعان بولاتتىڭ ورتاسىندا قۇرىشتاي شىڭدالدىق.
كەيدە ءبىزدىڭ بۋىن ءومىر بويىنا ۇلى اباي مەكتەبىنەن، ياعني عۇلامانىڭ مۇحيتتاي شالقار وي قازىناسىنان تولاسسىز ءبىلىم الىپ كەلە جاتقانداي كورىنەدى.
...تاريح تالقىسى قىزىق. ابايعا دەيىنگى زامانعا زەر سالساق، ات جالىن تارتىپ مىنگەن قيلى زامانداردا ءومىر سۇرگەن جىراۋلاردىڭ ارقا سۇيەگەن، ءسوز ارناعان ەلتۇتقاسى بولىپتى. ارىدە تونىكوكتىڭ – كەمەڭگەر بىلگە قاعانى، بەرىدە قۇتتى قونىس ىزدەگەن اسان قايعىنىڭ – جانىبەك حانى، مۇنان سوڭ كومەكەي اۋليە بۇقاردىڭ – ابىلاي حانى، ءتىپتى ودان دا كەيىنىرەكتە نىسانباي جىراۋدىڭ كەنەسارىسى ۇلگىسىندە ەل باسشىسى مەن داناگوي ءسوز يەسى اراسىنداعى قارىم-قاتىناس ۇلت تاريحىندا ۇلى دالانىڭ اسەم جاراستىعىنىڭ ايعاعىنداي ءىز قالدىرىپتى.
ال ابايدىڭ ماڭداي تىرەپ، وي بولىسەتىن، نازىن ايتاتىن الديار حانى بولعان جوق. ويتكەنى وكتەمدىگىن ورناتقان يمپەريا رەفورمالارىنىڭ ناتيجەسىندە شىڭعىس تۇقىمى ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىردان تولىعىمەن ايىرىلدى. ال ءتىپتى اقىر سوڭىندا قازاق ءۇشىن بيلىكتىڭ ەڭ زورى، ءارى كەتسە، بولىستىق، اۋىلنايلىق نەمەسە رەسمي كەڭسەدەگى ءتىلماشتىق قانا بولىپ قالدى. Cوندىقتان جانى كۇيزەلگەن دانا اباي سالماقتى ءسوزىنىڭ ءبىر بولىگىن «قالىڭ ەل، قايران جۇرتى – قازاعىنا» باعىشتاسا، قالعان ۋاقىتتا «مولاسىنداي باقسىنىڭ، جالعىز قالدىم – تاپ شىنىم» دەگەن سارىندا وزىمەن ءوزى مۇڭداستى. اتا-تەگىندە ەل باسقارۋ ءۇردىسى بار، اكەسى قۇنانبايدىڭ اعا سۇلتاندىعىن بىلاي قويعاندا، ءوزى دە بىرنەشە رەت بولىستىق قىزمەت اتقارعان اباي بيلىك جۇيەسىنىڭ ءمان-مازمۇنىن «كوپ شۋىلداق نە تابار، بيلەمەسە ءبىر كەمەل»، «ەدينيسا بولماسا، نە بولادى وڭكەي ءنول» دەگەن كونسەپتۋالدىق پايىمعا سىيعىزدى.
داۋىلپاز جىراۋلاردىڭ سوڭعى تۇياعى، «حالىق – مەنىڭ شىن اتىم» دەپ تۇتاس عاسىردىڭ جۇگىن ارقالاعان جامبىل جابايەۆ «ابايدىڭ سۋرەتىنە» اتتى ولەڭىندە وزىنەن ءبىر جاس ۇلكەن رۋحتاس اعاسىنىڭ ىشكى دۇنيەسىنە بويلاي وتىرىپ:
تەرەڭ ويدىڭ تۇبىندە تەڭىزى بار،
تەسىلە كوپ قاراساڭ، كوڭىل ۇعار.
سول تەرەڭگە ءسۇيسىنىپ جان ۇڭىلمەي،
ەسىل ساباز ىزامەن وتكەن شىعار!.. –
دەپ اباي تراگەدياسىنىڭ شەت-پۇشپاعىنان حاباردار ەتەدى.
ماسەلە سول ءار قازاقتىڭ ابايدىڭ «تەرەڭىنە ءسۇيسىنىپ ۇڭىلە بىلۋىندە» جاتقان جوق پا؟!
اباي زامانىندا تولىق بوداندىققا دۋشار بولعان قازاق جەرى بۇتارلانعان، بولشەكتەلگەن. قارمايتىن تال قالماي، ەل تۇڭعيىققا سۇڭگىگەن. كەزىندە تورتكۇل دۇنيە تارابىن توعىستىرىپ، الاش جۇرتىنىڭ ايبىنىن اسىرعان، ماڭگىلىك ۇيتقىسىنا اينالعان كىندىك شاھار – تۇركىستان ءوز مارتەبەسىن جوعالتقانىنا ءبىراز ۋاقىت وتكەن. شىن مانىندە، ابايدىڭ يەك ارتىپ، ءتاۋ ەتىپ باراتىن استاناسى دا جوق ەدى. ەلدىكتى اڭساعان، بىرلىكتى كوكسەگەن دانىشپان ءۇشىن مۇنان ارتىق قاسىرەت تابىلماس. بۇگىنگى كۇنى الەمدى اۋزىنا قاراتقان سالتاناتتى ەلورداسى بار ەگەمەن مەملەكەتتە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ونىڭ جاسامپاز ۇرپاعى مۇنداي ۇلتتىق شەكسىز قۇندىلىقتىڭ ءقادىرىن ءبىلىپ، ماڭىزىن تۇسىنۋگە ءتيىس. ابايدىڭ وسى ارمانىنىڭ ورىندالعانىنا، ەسىلدىڭ جاعاسىندا ەڭسەلى بايتاق قالانىڭ ىرگە تەۋىپ، بوي كوتەرۋىنە مۇرىندىق بولعانىما مىڭ دا ءبىر شۇكىرشىلىك ەتەمىن.
تاۋەلسىزدىكتى جاريالاماس بۇرىن ەلىمىزدە جاھاندىق دەڭگەيدەگى اسا ماڭىزدى شەشىم قابىلداندى. ول – سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىن جابۋ تۋرالى جارلىق.
قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ،
ۇيقىعا كەتەر بالبىراپ.
دالانى جىم-جىرت دەل-سال عىپ،
ءتۇن باسادى سالبىراپ.
شاڭ شىعارماس جول داعى،
سىلكىنە الماس جاپىراق.
تىنشىعارسىڭ سەن داعى،
سابىر قىلساڭ ازىراق، – دەگەن جولدار ارقىلى ابايدىڭ گەتەمەن جانە لەرمونتوۆپەن ءسوز جارىستىرا وتىرىپ بەينەلەگەن تۋعان توپىراعىن 40 جىل بويى سۇراپىل جارىلىستار ارقىلى استان-كەستەڭ ەتىپ، جاپپاي زوبالاڭعا ۇشىراتقان تاجالدىڭ ءۇنى سولاي ءوشتى. سوندا حالقىنىڭ بەيبىت تۇرمىسىن، جەكە ەلدىك قالپىن ۇلىقتاعان دانانىڭ رۋحى قايتا بايىزداعان شىعار دەيمىن.
جاڭا مەملەكەتتىلىكتىڭ نەگىزىن قالاۋ بارىسىندا كوكەيىمدە «ءوز ەلىمدى ۇشپاققا قالاي شىعارامىن؟ الەمنىڭ ەڭ الدىڭعى قاتارلى جۇرتتارىنىڭ قاتارىنا قالاي قوسامىن؟» دەگەن ساۋالدار مەنىڭ ويىمدى ونعا ءبولىپ، سانامدى سان ساققا جۇگىرتىپ كەلەدى.
«ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ...». بۇل – ابايدىڭ ماڭگى جاسايتىن قاعيداسى. مۇنىڭ عاجايىپ ۇلگىسىن مەن قارشادايىمنان كوزبەن كورىپ ءوستىم. شامالعان اۋىلىندا زۇلمات زاماننىڭ تاۋقىمەتىن تارتىپ، سوناۋ جەر تۇبىنەن ەرىكسىز قونىس اۋدارىپ كەلگەن ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرى جاپسارلاسا كۇن كەشىپ، قويان-قولتىق ارالاسا ءومىر ءسۇردى. ولاردىڭ اراسىندا مەسحەت تۇرىكتەرى، شەشەندەر، ينگۋشتار، ۋكرايندار، نەمىستەر، قاراشايلار بار ەدى. ءبىز ءوزىمىز قۇرالپى باسقا جۇرت بالالارىن ەش جاتسىنباي، ءبىر ءۇيدىڭ بالاسىنداي، ءبىر قولدىڭ سالاسىنداي سەزىنىپ، قۇلىن-تايداي تەبىسە ءجۇرىپ جەتىلدىك. ال اكەم ءابىش بولسا، تۇرىنە قاراساڭ – تاۋلىق، تىلىنە قاراساڭ – قازاقشادان ايىرماسى شامالى ءبىر مالقار (ول كەزدە بالقار دەۋشى ەدى) وتباسىن ۇيىمىزگە اكەپ پانالاتىپ، جۇمىسقا ورنالاستىردى. ىشكەن اسىمىز، جاساعان تىرلىگىمىز، كورگەن قىزىعىمىز، شەككەن قيىندىعىمىز ورتاق بولعاندىقتان، تەز ارادا تۋىسىپ كەتتىك. وسىنداي ورتادا وسكەندىكتەن، ادامزات بالاسىن الالامايتىن مىنەز بويىما ەرتە دارىدى-اۋ دەيمىن.
الەم تاريحىنا ۇڭىلسەڭ، رۋ مەن رۋ، تايپا مەن تايپا، ودان ءارى ۇلت پەن ۇلت، سودان سوڭ مەملەكەت پەن مەملەكەت اراسىنداعى ءىرىلى-ۇساقتى كيكىلجىڭنىڭ كوبىنىڭ ار جاعىندا ادام اتا مەن حاۋا انادان تاراعان جۇمىر باستى، ەكى اياقتى پەندەلەردىڭ ءبىرىن-بىرى تەگىنە، تۇرىنە، تىلىنە، ياعني ناسىلىنە قاراپ جاتىرقاۋى جاسىرىنىپ جاتاتىن كەزدەر ءجيى ۇشىراسادى. دىنىنە قاراي ءبولىنۋ ىندەتى دە سۇمدىق زارداپتارعا ۇرىندىرعان. اباي ايتقان وسىنداي «التى باقان الاۋىزدىقتىڭ» سالدارىنان تالاي جۇرت ءوزارا قىرقىسا ءجۇرىپ، جەر بەتىنەن ءبىرجولا جويىلىپ كەتكەنى ءمالىم. كەڭەس وداعى ىدىراۋىنىڭ بارىسىندا جانە تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ەلەڭ-الاڭىندا ءوز ىشىمىزدە نەشە ءتۇرلى ىرىتكى سالعىش، ىرگە بولگىش پيعىلدار ويانىپ، سىن ساعاتى تۋعان كەزدە ەل تىزگىنىن ۇستاي وتىرىپ، تاريحي تۇرعىدان قالىپتاسقان كوپەتنوستىلىق پەن كوپكونفەسسيالىق جاعدايىن ءبىرىنشى كەزەكتە ەسكەرۋ قاجەتتىگىن اڭعاردىم. ءبىر جاعىنان سەپاراتيستىك ارەكەتتەر بوي كوتەرگەنى بايقالسا، ەكىنشى جاعىنان ۇلتشىلدىق دابىل قاققان الاساپىران كەزەڭدەردى باستان وتكەرۋگە تۋرا كەلدى. سونداي كۇردەلى احۋالدا تۇسىنىستىكتەن تاتۋلىققا، ىمىرادان ىنتىماققا قول جەتكىزۋ ارقىلى عانا تۇتاستىعىمىزدى ساقتادىق. «التاۋ الا بولسا – اۋىزداعى كەتەدى، تورتەۋ تۇگەل بولسا – توبەدەگى كەلەدى» دەيدى ەكەن دانا بابالارىمىز. ءقازىر ايتۋعا وڭاي، سول ۋاقىتتا ءبىز «قايتسەك، ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارامىز» دەپ ارپالىسا ءجۇرىپ، ەلدىگىمىزدىڭ شاڭىراعىن شايقالتپاي ۇستاپ قالدىق. تۇرمىس تاپشىلىعىن دا ءبىر تايقازاننان اس ىشكەندەي بىرگە ەڭسەردىك. ول قازاقتىڭ كەڭ قولتىق، اق جۇرەك مەيىرباندىعىنىڭ جانە التاي مەن اتىراۋ اراسىن سول قازاقپەن ارالاسا جايلاعان وزگە ۇلتتاردىڭ اباي ونەگە ەتىپ قالدىرعان باۋىرلاستىعىنىڭ ارقاسىندا جۇزەگە استى.
كەزىندە جەر جۇزىندە تەڭدەسى جوق ينستيتۋت اتانعان قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ مەنىڭ باستاماممەن دۇنيەگە كەلىپ، ەلدەگى تاتۋلىق پەن تۇراقتىلىقتىڭ ۇيتقىسىنا اينالۋىنىڭ ءوزى ەل بىرلىگىنسىز ەش ۇلى ماقساتتىڭ ورىندالمايتىنىن جەتە تۇسىنگەندىكتەن جۇزەگە استى دەپ پايىمدايمىن.
ەل بىرلىگى ۇرانىن باعزى زامانداردان بەرى تالاي سۇڭعىلا بابالارىمىز قايتا-قايتا كوتەرىپ وتىرعان. سوناۋ حVءىىى عاسىردىڭ وزىندە بۇقار جىراۋ:
...ەگەر ابىلاي الدىندا بىتپەسەڭ،
اتاسىن بىلمەس الىسپىن.
كوشىڭ كەتەر ءبىر جاققا،
مالىڭ كەتەر ءبىر جاققا.
كوش سوڭىنان جەتە الماي،
ەسىڭ شىعار سول شاقتا، – دەپ بىرلىككە شاقىرسا، اباي «ءبىرىڭدى، قازاق، ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس» دەپ، ءحىح عاسىردا-اق بىرلىك ارقىلى كۇللى ادامزاتتىڭ كوشىنە ىلەسە بىلۋگە شاقىردى. بۇل – كەمەڭگەر تۇلعانىڭ كورەگەندىگىنىڭ بەلگىسى ەدى.
تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تۇعىرلى بولۋى جولىندا مەن ءاربىر سويلەگەن سوزىمدە ەل بىرلىگى، ۇلت تاتۋلىعى ماسەلەسىن ۇدايى ەسكە سالىپ وتىراتىنىم سوندىقتان. ابايدىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنالعان سالتاناتتى جيىندا: «ءبىز دە بۇگىن ۇلتىشىلىك تاتۋلاستىققا دا، ۇلتارالىق تاتۋلاستىققا دا، الەمدەگى بارلىق ەل، بارلىق حالىقتارمەن ىنتىماققا دا، مادەنيەتتەر اراسىنداعى ساباقتاستىققا دا ابايشا قاراپ، ابايشا قاستەرلەۋگە ەرەكشە ءمان بەرەمىز»، – دەگەن ەدىم. وسى قاعيدا – مەنىڭ ەشقاشان اينىمايتىن ومىرلىك ۇستانىمىمنىڭ ءبىرى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى رەتىندەگى وكىلەتتىگىمدى ءوز ەركىممەن توقتاتۋ تۋرالى شەشىم قابىلداماس بۇرىن بولاشاق ەل باسقارار ازاماتقا قاجەت قايراتكەرلىك تاجىريبە مەن تاعىلىم جايىن وي تەزىنە، كوڭىل بەزبەنىنە تارتىپ، اسىقپاي، زەر سالا قارادىم. ابايدىڭ:
باس باسىنا بي بولعان وڭكەي قيقىم
مىنەكي، بۇزعان جوق پا ەلدىڭ سيقىن؟
... بىرلىك جوق، بەرەكە جوك، شىن پەيىل جوق،
ساپىرىلدى بايلىعىڭ، باققان جىلقىڭ.
باستا مي، قولدا مالعا تالاس قىلعان،
كۇش سىناسقان كۇندەستىك بۇزدى-اۋ شىرقىڭ، – دەگەن وكىنىشىن قايتالاماۋ قاجەتتىگى تاعى الدىمنان شىقتى.
قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ مەنىمەن بىرگە جۇمىس ىستەگەن قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ ادال ءارى جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى ازامات ەكەنىن ەسەپكە الماعاندا، ونىڭ ەلدەگى ىشكى جاعدايدى سارالاپ قانا قويماي، شىعىستىڭ دا، باتىستىڭ دا تىلدەرىن مەڭگەرگەندىگىن، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى باس حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعانىن، الەمدىك ساياساتتاعى قازاقستاننىڭ ورنىن بايىپتاي الاتىن ديپلوماتتىق قىرىن دا ەسكەردىم. سونداي-اق، ءوزىم ايرىقشا ءمان بەرىپ كەلە جاتقان ەل بىرلىگى ماسەلەسى مەن ادامزاتتىق قۇندىلىقتاردى ۇيلەستىرۋ قابىلەتىنە سەنىم ارتتىم.
وتكەن جىلى مەملەكەت باسشىسى ق.ك.توقايەۆ ۇلى اقىننىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويىن ءححى عاسىرعا قارىشتى قادام باسقان تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ بۇگىنگى ساياسي، ەكونوميكالىق جانە مادەني جەتىستىكتەرى اياسىندا اتاپ ءوتۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. بۇل – مەنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ»، «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى باعدارلامالىق ماقالالارىمدا قويىلعان ماقساتتاردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ زاڭدى جالعاسى جانە اباي مۇراسىن زامان سۇرانىستارىنا ساي قايتا زەردەلەۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن بىلدىرەدى.
ۋاقىت ءبىر ورىندا تۇرمايدى. ۇرپاق جاڭارادى، قوعام جەتىلەدى، تالاپ وزگەرەدى. ەسىمە وسىدان شيرەك عاسىر بۇرىنعى، ءتىپتى ودان ءسال ارىرەكتەگى كەزەڭ ءتۇسىپ وتىر. سەبەبى ابايدىڭ ويى مەن ءسوزىن كۇللى الەمدىك اۋقىمدا مويىنداتۋ ماسەلەسىن كەڭەستەر وداعى ءالى تاراماي تۇرىپ، 1990 جىلى حالىقارالىق دەڭگەيدە كوتەرگەن ەدىك. ءبىراق ول كەزدە بىزگە قۇلاق اسپادى. ارينە، الدىمىزدان شىققان باستى كەدەرگى – قازاقستاننىڭ دەربەس مەملەكەت ەمەستىگى ەدى. سوندىقتان اسقاق تىلەگىمىز ەگەمەندىك العاننان سوڭ عانا قابىل بولدى. ابايدى دۇنيەنىڭ داڭقتى تۇلعالارىنىڭ تىزىمىنە ەنگىزىپ، 150 جىلدىق مەرەيتويىن حالىقارالىق دارەجەدە اتاپ ءوتۋ جونىندەگى ۇسىنىسىمدى قولداعان يۋنەسكو ۇيىمىنىڭ سول ۋاقىتتاعى باس ديرەكتورى فەدەريكو مايور مىرزا كەيىننەن مەرەكەلىك سالتاناتتى شارالارعا دا ءوزى ارنايى كەلىپ قاتىستى. جانە ءبىر ايتا كەتەتىن نارسە، وسى ارادا بيىك مارتەبەلى حالىقارالىق ۇيىم تاراپىنان تۇراقتى تارتىپكە اينالعان ءبىر شارتتىلىق بۇزىلدى. ويتكەنى بۇرىن تەك 200، 300، 500 سەكىلدى سوڭى بىرنەشە نولمەن اياقتالاتىن ساندارعا سايكەس كەلەتىن مەرەيتويلار عانا تىزىمگە ىلىنەتىن. جاس مەملەكەت ءۇشىن حالىقارالىق ۇيىم تاراپىنان مۇنداي قولداۋ كورسەتىلۋى ۇمىتىلماسى انىق.
اباي مەرەيتويىنا ازىرلىك وتە قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە قولعا الىندى. ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك پروبلەمالار شاش-ەتەكتەن بولىپ تۇرعانىنا قاراماستان، نار تاۋەكەلگە باردىق. ارناۋلى قاۋلى قابىلداپ، اتقارىلاتىن ءىس-شارالاردى تيەسىلى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار موينىنا جۇيە-جۇيەسىمەن جۇكتەدىك. مەرەيتويعا ازىرلىك جونىندەگى رەسپۋبليكالىق كوميسسيا جانە شتاب قۇرىلىپ، ونى قارجىلىق، ماتەريالدىق-تەحنيكالىق، ينفراقۇرىلىمدىق، يدەولوگيالىق، ديپلوماتيالىق، عىلىمي، مادەني تۇرعىدان قامتاماسىز ەتۋدىڭ ناقتى شارالارى بەكىتىلدى. بارلىق جۇمىستىڭ بارىسىن ءوز باقىلاۋىمدا ۇستادىم. جاۋاپتى تۇلعالاردىڭ قاتىسۋىمەن ارناۋلى ماجىلىستەر ۇيىمداستىرىپ، جاعدايدى جان-جاقتى پىسىقتاپ وتىردىم. شاباندىق، سالعىرتتىق، نەمقۇرايدىلىق، اتۇستىلىك بەلەڭ العان تۇستاردا تالاپتى كۇشەيتىپ، ءتىپتى مەرەيتويدىڭ ماڭىزىن تەرەڭىرەك ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن دايىندىق بارىسىنداعى باسقوسۋدىڭ ءبىرىن سەمەي قالاسىنا بارىپ وتكىزدىم. سونداعى جيىن ۇستىندە: «اباي تويى – تەك الماتى مەن سەمەيگە، جازۋشىلار وداعىنا، باسقا دا شىعارماشىلىق ۇيىمدارعا عانا كەرەك شارۋا ەمەس. بۇل – بۇكىل رەسپۋبليكانىڭ، كۇللى قازاقستان حالقىنىڭ مەرەكەسى. بۇل، شىن مانىندە، ءبىزدىڭ تاريحي جانە رۋحاني جادىمىزعا، كەرەك دەسەڭىز، وسىنداي ءىس-شارانى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە وتكىزە الاتىنىمىزعا، ۇيىمشىلدىعىمىزعا سىن. ونىڭ ۇستىنە، اباي مەرەكەسى داڭعويلىقتى كوتەرمەيدى، ۇلى ادامدى ەسكە الۋ قۇرمەتىنە، تۋراسىن ايتقاندا، اتاۋلى كۇندەردى اتاپ وتۋدە بىزدە ۇيرەنشىكتى ادەتكە اينالىپ كەتكەن شەكتەن تىس اس تا توك توي جاساۋدىڭ قاجەتى جوق. پاراساتتىلىق، اقىلعا قونىمدىلىق، ەڭ باستىسى، زيالىلىق پەن ۇستامدىلىق قاجەت. مەرەيتوي داڭعازالىقتان اۋلاق، جوعارى مادەنيەتتىلىك اياسىندا وتۋگە ءتيىس. ابايدىڭ ءوزى ءبىزدى وسىعان ۇندەپ كەتكەن جانە ونىڭ وسيەتىنە كەرەعارلىق ەتۋىمىزگە بولمايدى»، – دەگەن ەكەنمىن.
بۇل سوزدەردى جايدان-جاي ايتپاعان ەدىم. جاسىراتىنى جوق، تاۋەلسىزدىكتىڭ باستاپقى كەزەڭىندە ۇلت تاريحىنداعى كوپ اقتاڭداقتاردىڭ بەتى اشىلىپ، «ءولى رازى بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دەگەن ۇرانمەن كوپشىلىك جۇرت ءوزىنىڭ قاعابەرىستە قالعان بابالارىن تۇگەندەپ جاتتى. ولاردىڭ ىشىندە ۇلتتىق دەڭگەيدەگى باتىر، بيلەرمەن قوسا، دارەجە-دارپى جەرگىلىكتى جەرلەرگە عانا تانىمال تۇلعالارعا دا اس بەرىلىپ، قۇرمەت كورسەتىلدى. توتاليتارلىق جۇيە قۇرساۋىندا قۇندىلىقتارىنا تىيىم سالىنىپ، ىشتەي بۋلىعىپ كەلگەن حالىقتىڭ اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلعانداي سەزىمى مەن سەنىمىنە توسقاۋىل قويۋ ابەستىك سانالار ەدى. ءبىراق توي تويلاۋدىڭ دا، وي ويلاۋدىڭ دا ءجونى بار. التى الاشتىڭ ابىزى بولىپ قانا قويماي، ادامزاتتىڭ اسقارىنان كورىنگەن حالقىمىزدىڭ ەڭ اياۋلى پەرزەنتى، دانا ۇستازى – اباي مەرەكەسىن بۇكىلحالىقتىق دەڭگەيدە لايىقتى وتكىزۋ مەملەكەت مەرەيى ەكەنىن ۇعىندىرۋ كەرەك بولدى.
ءسويتىپ، اباي تويىنىڭ الدىندا ونىڭ ارۋاعىن ودان ءارى ۇلىقتاۋ، ءومىرباياندىق دەرەكتەرىنىڭ كومەسكى پاراقتارىن قايتا جاڭعىرتۋ، ادەبي، فيلوسوفيالىق جانە مۋزىكالىق مۇراسىن تاۋەلسىزدىك تۇرعىسىنان تىڭنان پايىمداۋ، الەمدىك دەڭگەيدە كەڭىنەن تانىتۋ باعىتىندا ىرگەلى جۇمىستار اتقارىلدى. ۇلى اقىن شىعارمالارىنىڭ العاش رەت جان-جاقتى تەكستولوگيالىق ساراپتامادان وتكەن ەكى تومدىق اكادەميالىق جيناعى، «اباي» ەنسيكلوپەدياسى جارىق كوردى. ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن تۇتاس قامتيتىن «جيدەباي-بورىلى» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني جانە ادەبي-مەموريالدىق قورىق-مۋزەيى قۇرىلدى.
جيدەبايدا ءۇش ءجۇز الپىس اۋليەلى مەكەن ماڭعىستاۋدان اكەلىنگەن ۇلۋتاستاردان اقشاڭقان كۇمبەزدى اباي-شاكارىم كەسەنەسى تۇرعىزىلىپ، ونىڭ اشىلۋ راسىمىندە بۇل ورىننىڭ ەندى ءار قازاق ءۇشىن رۋحاني مەككەگە اينالعانىن اتاپ ءوتتىم.
الاتاۋدىڭ جان-جاعى تىپ-تىك قۇلاما قۇزدارمەن قاۋسىرىلىپ، زاڭعار باسىنا بۇلت قوناقتاعان اباي شىڭىنا كوتەرىلىپ، اقىن رۋحىنا تاعزىم ەتتىم. ۇلى اقىننىڭ ءوز حالقىمەن بىرگە ادامزاتتىڭ بيىگىنەن كورىنگەنىن تىلەدىم.
سول جىلى ابايعا ارنالعان سالتاناتتى ءىس-شارالار تۇركيادا، رەسەيدە، قىتايدا، فرانسيادا، ۆەنگريادا، ءۇندىستاندا، مىسىردا، ۋكراينادا، قىرعىزستاندا بولىپ ءوتتى. لوندوندا اباي ءۇيى اشىلدى. ۇلى اقىننىڭ الەم ەلدەرى رۋحانياتىنىڭ تابالدىرىعىنان اتتاپ، بۇرىن كوز كورمەگەن كوكجيەكتەرگە ەندى ەشكىم توسقاۋىل قويا المايتىن ماڭگىلىك ساپارى باستالىپ كەتتى.
ابايدىڭ 150 جىلدىعى اتالىپ وتكەننەن بەرگى ۋاقىت ىشىندە دۇنيە ءجۇزىنىڭ ءبىرقاتار ەلىندە ونىڭ قۇرمەتىنە كوشە اتتارى بەرىلىپ، رەنن (فرانسيا)، بۋداپەشت (ۆەنگريا)، كاير (مىسىر)، ماسكەۋ (رەسەي)، ىستامبۇل (تۇركيا)، بەيجىڭ (جۇڭگو)، تاشكەنت (وزبەكستان)، تەگەران (يران)، باكۋ (ازەربايجان)، ۆيتەبسك (بەلارۋس) قالالارىنىڭ كورنەكتى ورىندارىندا ەسكەرتكىشتەر مەن مۇسىندەر قويىلدى. رەتىنشە 2006، 2013 جىلدارى ماسكەۋ مەن تاشكەنتتە ورناتىلعان اباي ەسكەرتكىشتەرىنىڭ لەنتاسىن رەسەي فەدەراسياسىنىڭ پرەزيدەنتى ۆ.پۋتينمەن جانە وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ي.كارىموۆپەن بىرگە قيدىم.
حح عاسىردىڭ ەكىنشى ونجىلدىعىندا، دالىرەك ايتقاندا، 1913 جىلى ۇلت زيالىسى احمەت بايتۇرسىن ۇلى ءوزىنىڭ «قازاقتىڭ باس اقىنى» اتتى ماقالاسىندا «ونان اسقان بۇرىنعى-سوڭعى زاماندا قازاق بالاسىندا ءبىز بىلەتىن اقىن بولعان جوق» دەي كەلە، سوعان قاراماستان ابايدىڭ ەسىمىن تەك سەمەي مەن اقمولا وبلىستارىنىڭ قازاقتارى عانا بىلەتىنىن، ال دۇنيەدەن قايتقان سوڭ جارىق كورگەن جالعىز كىتابى ەل ىشىنە كەڭىنەن تارالماي جاتقانى تۋرالى قىنجىلا جازعان ەدى. قاراپ وتىرساق، سودان بەرگى ءبىر عاسىردىڭ كولەمىندە بىرتە-بىرتە ۇلى اقىننىڭ داڭقى جەر جۇزىنە ايگىلى بولاتىنداي دەڭگەيگە جەتىپپىز. ول – الدىمەن، البەتتە، ابايدىڭ تەڭدەسسىز كەمەڭگەرلىگىنىڭ، سودان سوڭ تاۋەلسىز مەملەكەتتىگىمىزدىڭ ارقاسى.
اباي قانشاما تاس قاپاس زاماندا ءومىر سۇرسە دە، بولاشاققا ۇمىتپەن كوز تىكتى. ول ولەڭدەرىندە «جاڭا ءوسپىرىم، كوك ءورىم»، «تىلەۋى، ءومىرى الدىنداعى»، «كوكىرەگى سەزىمدى، ءتىلى ورامدى» جاستارعا ۇلگى بەرمەك ءۇشىن عيبرات ايتتى. «بىلىمدىدەن شىققان ءسوز، تالاپتىعا بولسىن كەز» دەي وتىرىپ، «دۇنيە دە ءوزى، مال دا ءوزى، عىلىمعا كوڭىل بولسەڭىز» دەگەن تاعىلىمىن ۇيرەتتى. باتىس پەن شىعىستىڭ ءىلىمىن تولىق يگەرگەن ابايدىڭ ونەگەسىن ەسكەرە وتىرىپ، تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ جاستارى اراسىنان حالىقارالىق ستاندارتتارعا ساي، ءبىلىمى مەن بىلىگى جوعارى ماماندار دايارلاۋ ماقساتىمەن «بولاشاق» پرەزيدەنتتىك ستيپەندياسىن تاعايىندادىق. سونىڭ ارقاسىندا ۇلى اقىن ءومىر سۇرگەن زاماندا «ينتەرناتتا وقىپ جۇرگەن» قازاق بالاسىنىڭ ۇرپاقتارى حح جانە ءححى عاسىرلار توعىسىندا الەمنىڭ ەڭ تاڭداۋلى ۋنيۆەرسيتتەرىندە ءبىلىم الۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدى.
ۇلى ابايدىڭ 175 جىلدىعى بيىل ادامزاتقا قاتەر ءتوندىرىپ، كوروناۆيرۋس ىندەتى جايلاعان ۋاقىتپەن تۇسپا-تۇس كەلىپ قالدى. اتالعان دەرتتىڭ زاردابى جەر جۇزىندەگى مەملەكەتتەردىڭ ەشبىرىن اينالىپ وتكەن جوق. ءبىراق جارقىن كەلەشەككە دەگەن سەنىم مەن سىندارلى ارەكەتتىڭ ارقاسىندا بۇل ۋاقىتشا قيىندىقتى دا ەڭسەرەتىن بولامىز. ابايدىڭ سوزىنە جۇگىنسەك: «جاماندىقتى كىم كورمەيدى؟ ءۇمىتىن ۇزبەك – قايراتسىزدىق. دۇنيەدە ەش نارسەدە بايان جوق ەكەنى راس، جاماندىق تا قايدان بايانداپ قالادى دەيسىڭ؟ قارى قالىڭ قاتتى قىستىڭ ارتىنان كوگى قالىڭ، كولى مول جاقسى جاز كەلمەۋشى مە ەدى؟».
لايىم سولاي بولسىن!
ابايدىڭ ءسوزى مەن ويى ءبىزدىڭ كۇنبە-كۇنگى تىرلىگىمىزگە، وركەندى ومىرىمىزگە كىرپىش بولىپ قالانىپ، بۇگىنگى وركەنيەت پەن الداعى بولاشاق تالابىنا لايىق ۇمتىلىستارىمىزدان جانە يگى ىستەرىمىزدەن ناقتى كورىنىس تاباتىنىنا كامىل سەنەمىن.
