نۇريلا قىزىقان قىزى 1951 جىلى ناۋرزدا التاي اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. وزدىگىنەن ۇيرەنىپ جوعارى مەكتەپ ماعۇلماتىندا بولعان.
1979 جىلى تىرناق الدى تۋىندىسىنان ازىرگە دەيىن: 500گە جۋىق ولەڭ، 5 فوەما 1 باللادا، 5 پوۆەست، 49 اڭگىمە، جانە قوعامدىق الەۋمەتتىك تاقىرىپتارمەن ادەبي سىن ماقالالاردان 20نىڭ ۇستىندەگى تۋىندىلارىن ءار تۇرلى باسىلىمداردا جاريالادى. ەتنوگرافيالىق مازمۇندا قازاق ۇلتىنىڭ اڭشىلىق مادەنيەتىمەن ويۋ-ورنەك، تۇرمىس-سالتتارىنان زەرتتەۋلەردەن «اڭشىلىق حيكاياتتارى»، «ەڭ سوڭعى اڭشى (قىتايشاعا اۋدارىلعان) »، «قازاق اڭشىلىق مادەنيەتى»، «قازاق ويۋ-ورنەكتەرىنىڭ قۇرلىمى» قاتارلى كىتاپتارمەن بىرگە ءبىر قانشا زەرتتەۋ ماقالارىن جاريالاپ وقىرمانداردىڭ قارسى الۋىنا يە بولدى. سونىمەن بىرگە ولەڭ، اڭگىمە-پوۆەستتەر جىيناعىنان «انا جىرى»، «سولتۇستىك ۇيەك جارقىلى»، «اۋىل اۋەندەرى»، «ەرتىستىڭ ار جاعىنان»، «باقىتتىڭ ءيىسى»، «قىيال قىيىندىلارى» قاتارلى جىيناق توپتامالار كىتابى جارىق كوردى.
نۇريلا قىزىقان قىزى «تىيانشان ادەبيەت كوركەمونەر سىيلىعى» «قازاق-قىرعىز تۇلپار سىيلىعى»11-كەزەكتى مەملەكەتتىك از ۇلت ادەبي جاسامپازدىعى «ءدۇلدۇل سىيلىعىنىڭ» يەگەرى.
مەملەكەتتىك از ۇلت جازۋشىلار قوعامىنىڭ مۇشەسى.
شينجياڭ جازۋشىلار قوعامىنىڭ مۇشەسى.
شينجياڭ فولكلور قوعامىنىڭ مۇشەسى.
ونىڭ مىسىعى
(اڭگىمە)
ونىڭ مىسىعى سۇيكىمدى دا جۋاس ەدى. سۇر قويانداي شيراق تا ەبدەيلى دەنە ٴبىتىمى، جۇمساق تا جىلتىر ٴجۇنى بار. اسىرەسە قاراشىعى قۇبىلىپ، كوز الماسى جارىقتا بوزعىل تارتىپ، قاراڭعىدا وتتاي جانىپ كورىنەتىن. ول تۋعاننان بەرى وسىندا وسكەندىگىنەن ءۇي ادامدارىن اينىتپاي تانۋمەن بىرگە، جارىق بولمەلەر مەن قاراڭعى قالتارىسقا دەيىنگى دۇنيە – مۇلىكتىڭ ٴتۇر – ءتۇسى، ورنى مەن پايدا بولعان ۋاقىتىنا دەيىن ابدەن بىلەتىن ەدى. بۇل مىسىقتىڭ ءار كۇنگى ارەكەت داعدىسى: ورنىنان تۇرەگەلگەندە سالدانعان بويىن سوزا كەرىلىپ ءبىر – ەكى رەت كەرىلۋ، ونان سوڭ بۇيىرعان تاماعىنا تويىپ الىپ جايلى ورىنعا ورنىعىپ بەتىن سىلەكەيىمەن جۋعان بولادى دا، ۇيدەگى ادامداردىڭ قيمىل – ارەكەتىن كوزىنىڭ استىمەن باعىپ وتىرۋ بولاتىن.
ونىڭ كوزىنەن قاعىس قالاتىن نارسە جوق. ول ءبارىن كورەتىن ورايعا يە. ءبىراق، كورگەننىڭ بارلىعىن جەتە تۇسىنە بەرمەيدى دە، قاباعىن سامارقاۋ عانا قوزعاپ، «بىر – بىر» ەتىپ وتىرا بەرەدى.
كەزىندە ول قىران مىسىق ەدى. تىعىلىپ جاتىپ الدە نەنى تىقىر ەتكىزگەن تىشقاندى تۇرعان ورنىنان تىرىپ ەتكىزبەي باسىپ الاتىن الىمىردىڭ ٴوزى بولاتىن. ال، ءقازىر مىرزاسى سىيلى بولا باستاعاننان بەرى كۇيلى بولىپ شىعا كەلىپ، تىشقان ۇستاۋعا ەندىگارى زاۋقى سوقپايتىن بولىپ، جۋانداي باستاعان سايىن ٴجوبى – جوكىمگە كوز قىرىن سالمايتىن بولىپ پاڭدانا باستادى.
دۇنيەدە ازۋ، وزگەرۋ دەگەندەر وسىلاي باستالادى ەكەن – اۋ. جاراتىلىس دۇنيەسىندەگى جان يەلەرىنىڭ بارلىعى اۋەلگى تۇرىنەن بىرتىندەپ وزگەرگەن دەيدى عالىمدار. تابيعات ورتاسىنا ۇيلەسۋ، بەيىمدەلۋ بارىسىندا، نەلەر الىپ حايۋاناتتاردىڭ – دينازاۆارلاردىڭ سوڭعى ۇرپاعى دا قۇرتىمداي باۋىرىمەن جورعالاۋشىلارعا اينالعانى سياقتى، اڭىزداردا «مىسىقتىڭ ارعى تەگى جولبارىس» دەيدى ەكەن. راس بولسا، ازۋلى جولبارىستىڭ تۇقىمىنان ٴبىر مەزگىلدەن سوڭ تىشقانعا عانا شاماسى كەلەتىن جۇدىرىقتاي عانا باسى بار، سۇيەمدەي عانا سيراعى بار «مىسىق» اتتى جان يەسى شىققاندىعى كۇلكىلى – اق. تەگىندە ٴتۇز ايۋاندارىنا جاتاتىن مىسىقتاردىڭ ارعى اتاسىن ادامدار قاشان، قاي زاماندا قولعا كوندىردى ەكەن؟ ال بۇل مىسىق قولعا كونگەندە قانداي، ٴتىپتى ىممەن جۇگىرەدى دەسە دە بولادى. ول يەسىنىڭ الدىندا ٴوزىنىڭ مىسىق ٴۇنىن دە ارتىق شىعارۋعا باتىلدىق ەتە الماي، «پىش» دەسىمەن شوڭقيىپ وتىرىپ قالاتىن.
ونىڭ يەسى جاقىنعى جىلداردان بەرى تالاي ادامدارمەن دوستاستى. تاعى ٴوز قاجەتىنە قاراي تالاي دوستارىنان ۇزاق وتپەي جاتىپ ات كەكىلىن كەسىسىپ كەتتى. جانە ٴۇش رەت قونىس وزگەرتىپ، ٴۇي جاڭالادى. جابدىق – جيھازدارى دا جاڭالانىپ، ساۋلەتى بىرىنە كەيىن ٴبىرى اسىپ ٴتۇسىپ وتىردى. ٴبىراق وسى مىسىعى عانا وزگەرمەي ىلەسىپ كەلەدى. ونىڭ سەبەبى – يەسىنە تىيتتەي دە زيانى تىيمەگەندىگى. وندا ەستيتىن قۇلاق، كورەتىن كوز بولعانىمەن، ايتاتىن ٴتىلى جوق. يەسى ونىڭ وسى ەرەكشەلىكتەرىنەن ابدەن پايدالانىپ كەلەدى. سىر ساقتاعانعا كەلگەندە بىردە – ٴبىر دوسى ونداي سەنىمدى بولا بەرمەيدى ەكەن. ٴتىپتى كەلىنشەگى بىلە بەرمەيتىن قۇپيالىقتارىنا دەيىن وسى مىسىعى كوزىمەن كورىپ ٴجۇرىپتى. ەگەر ول مىسىق بولماي، كادىمگى ادامداردىڭ ٴبىرى بولعان بولسا، احۋال جانداي بولىپ كەتەر ەدى؟ مىسىق يەسىنىڭ اسا ٴبىر قوشامەتتى ادام ەكەندىگىن سەزىنەتىن. ول يەسىنىڭ تاعى قانداي ادامداردى قالاي قارسى الاتىندىعىنا دەيىن بىلە قويادى. كەلگەن ادامداردىڭ ٴبىر ٴبولىمىنىڭ قولىنداعى كوتەرىنشەكتەرىن كورگەندە يەسى دە قاۋقالاقتاي باستايتىن. مۇنى بايقاعان مىسىق تا دەرەۋ بارىپ يەسىنىڭ بالاعىنا سۇيكەنە «قۋانىشىڭا ورتاقپىن» دەگەندەي مياۋلاي باستايتىن. يەسى دە وعان پەيىلىن كورسەتىپ، «سەنىڭ دە ىزدەگەنىڭ وسى شىعار» دەپ ٴدامدى تاعامداردان اۋىز تىيگىزەدى. ٴتىپتى قازى، شۇجىقتاردان قول باسىنداي قىلىپ اساتا سالاتىن. ونىڭ كەي كەزدەردە يەسىمەن «قۋانشىقا ورتاق بولماي» قالاتىن جاعى دا بار. سەبەبى، كەلگەن نارسەلەر ۇنەمى ىشپەك – جەمەك بولا بەرمەيدى. جىلتىراعان ىڭعاي ٴبىر ادەمى نارسەلەر: كوزدىڭ جاۋىن الاتىن القا، دۇزىكتەر، ەلەكتروندى ٴۇي جابدىقتارى، اسەم قولونەر بۇيىمدار، قىزىلعا ورالعان الا قاعازدار بولۋشى ەدى. مىسەكەڭ مۇنداي ساۋعاتتاردى كورگەندە «ماعان بۇلاردىڭ نە قاتىسى بار» دەپ اياڭداپ ورنىنا بارىپ «پىر – ىر – پىر – ىر» اۋەنىنە سالىپ وتىرا بەرەتىن. ٴبىر كۇنى تاعى بىرنەشە ادامدار كىرىپ كەلدى. ولار جايعاسىپ وتىرعاننان كەيىن، مىسىق ادەتى بويىنشا ورنىنان تۇرىپ بۇراڭداي باسىپ يەسىنىڭ قاسىنا بارىپ وتىردى. بۇل جولى كەلگەندەر بۇرىنعى كىسىلەردەي ونىڭ باسىنان سيپاپ ەركەلەتە قويمادى. سومكالارىنان باسقا ەمەس، تاباقتاي – تاباقتاي نومەرلى قۇجاتتاردى الىپ شىعىپ جاتتى. ٴسوز ەكپىندەرى دە تىكتەۋ. سولاي بولساداعى يەسى اسا ٴبىر ٴىلتيپات كورسەتىپ قۇراق ۇشىپ جۇرگەن سياقتى. اتاقتى ماركالى قىمبات تەمەكىلەر ٴبىر تال ٴبىر تالدان كۇيىپ كۇلدىككە ٴتۇسىپ جاتتى. مىسىق كەلگەن ادامداردىڭ سۇسىنان جاسقانىپ، يەسىنىڭ قولتىعىنا تىعىلا وتىرماق بولىپ ەدى، يەسى توسىن مىنەز بايقاتىپ، «سەنىمدى سەرىگىن» «مىرىش» دەپ ەسىك جاققا ٴبىر – اق لاقتىردى. مىسىقتىڭ قابىرعاسى قاتتى نارسەگە ٴتيىپ اۋىرىپ بارادى. ٴبىراق، ونىڭ «مەن نە قىلدىم» دەپ قارسى كەلۋگە قاۋقارى قايدان جەتسىن. يەسىنىڭ يلەۋىنە بۇرىنان كونىپ كەلە جاتقان مىسىعى بۇل جولى دا قىڭىق قىلا المادى. يەسى مىسىعىن اشەيىن جايدارى جۇرگەن جايلى كۇندەردە عانا ەركەلەتەتىن. ال، قاربالاس، قاباعى تۇسكەن كۇندەردە قاراپ تا قويمايتىن. مۇمكىن، باسىنا كۇن تۋسا مىنا سۇيكىمدى مىسىعىن دا قۇربانعا شالاتىن شىعار. وعان مىسقتىڭ كوزى جەتپەيدى. تابيعاتى وعان ٴوز ٴومىرىن ٴبىر كۇن – ٴبىر كۇننەن عانا ويلاۋعا، ٴبىر كۇن قارنى توقتىققا قاناعات ەتۋگە جازعان. بۇگىن ەتىم اۋىرسىنسا، ەرتەڭىم نە بولادى دەپ ويلاناتىن مىسىق پا؟ جىعىلعان ورنىنان تۇرەگەلىپ، دەنەسىن كۇرجيتە سىلكىنىپ – سىلكىنىپ ٴجۇنىن دۇزەپ الدى دا، ٴسال قيراڭداعان كۇيى دىبىسىن شىعارماي ورنىنا بارىپ وتىرىپ، ايتىلىپ جاتقان سوزدەرگە قۇلاق ٴتۇردى.
– ٴسىز تارتۋ – تارالعى قابىلداپسىز. مەشىن جىلىنان دوڭىز جىلىنا دەيىن شۇجىق ***، قازى – قارتا ***، سارماي ***، اسىل شاراپتار *** مۇنشا، دوڭىز جىلىنان سيىر جىلىنا دەيىن تۋ بيە، قوي، تۋ سيرى *** مۇنشا،-دەدى بىرەۋى الدىنداعى قاعازدارعا ۇڭىلە كەلىپ. مىسىق سەلىك ەتە ٴءتۇستى. «مۇنى سۇراپ قايتەدى؟ قايتارىپ الىپ جۇرمەسىن، ونىڭ قازانى قۇر تۇرسا ماعان قاسپاق تا تىيمەس. . . » دەپ ساسقالاقتاپ «مي – اۋ» دەپ تە جىبەردى. قۋ كەڭىردەك – اي دەسەڭشى، باعانا جازىقسىز جابىرلەنگەندە يەسىنە ىشتەي زاۋال تىلەپ وتىرعان ول ەندى جان باسپاسقا لاج قالماي، «جوق» دەپ داۋىستادى. ٴبىراق، «مي – اۋ» دەگەندە ٴتىل دىبىستالۋى دۇرىس بولمادى. ٴارى تەكسەرۋشىلەر دە مىناۋ بىردەمەنى ٴبىلدى – اۋ دەپ ەلەپ جاتپادى. ٴسويتىپ تۇرعاندا يەسى جالتارا جاۋاپ بەرىپ، ونىڭ كوڭىلىن ورنىقتىردى.
– تارتۋ قابىلداپ كورمەدىم. بۇل الگى بىرەۋلەردىڭ شاپتاعان قاراسى بولۋى بولۋى مۇمكىن. بۇل بىلاي. . . -دەپ قيۋىن كەلتىرىپ تۇسىندىرە جونەلگەندە، الگى نارسەلەردى كورىپ، ٴدامىن تاتىپ جۇرگەن مىسىقتىڭ ٴوزى دە سەنىپ قالا جازدادى. ول ىشىنەن «العاندى المادىم دەسە بولا بەرەدى ەكەن – اۋ» دەپ وتىرا بەردى. ەندى بىردەمنەن سوڭ سۇراق باسقالاي نارسەلەردى قوزعادى.
– ٴسىز حالىق پ ۇلى *** مۇنشا، زاتتار *** مۇنشا قابىلداپسىز، بۇل راس پا؟
– سۋايت. مۇنداي نارسەلەردى العاندى قويىپ، كورگەن ەمەسپىن. بۇل بەدەلدى ٴتۇسىرىپ، شالىپ جىعىپ، ورىندى وزدەرى الۋ ٴۇشىن جاسالعان قاسكۇنەمدىك! مۇنداي ادامدار قاشان دا ءقاۋىپتى، سىزدەر بۇل ماسەلەلەردى كىمنىڭ قالاي ايتىپ شىققانىن تەز ارادا تەكسەرىپ ماعان مالىمدەڭىزدەر! – دەدى. يەسى ٴبىر ٴتۇرلى اشۋعا باسىپ قىزاراقتاي سويلەدى. مىسىق يەسىنىڭ بەتى بۇلىك ەتپەگەنىنە «مىرس» ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. «ٴبىزدىڭ مىرزانىڭ الدىندا سەنىڭ انداعى قاعازدارىڭداعى سوزدەر نەگە تۇرادى» دەمەك بولىپ ەدى، ىزىنشە اۋزىن جۇما قويدى. كەلگەن كىسىلەردىڭ كوزى جەتپەي وتىرعان «ۇسىنىلعان قۇندى زاتتار مەن الاقاعازدار» ٴدال ولار وتىرعان ساپانىڭ استىنداعى قوبديشادا تىعۋلى تۇر. ال انا سۇراقشىلار ۇستىندە وتىرسا دا، استىندا نە جاتقانىن سەزە المايٴۇستىرت قورتىندى شىعارىپ جاتتى. وعا كەلگەندە مىسقتىڭ كورگەنى مەن بىلگەنى ارتىق تا ايقىن. «مەنەن ۇعىساتىن بولسا. . . » دەپ ويلادى ول. ٴبىراق، انالار ونى ەلەمەدى. ەلەسە دە تۇسىنبەيدى دە.
ول تاعى العاش ۇيگە كىرگەندە جىلى شىرايمەن امانداسپاعان الگى كىسىلەردىڭ ۇيدەن شىعارىندا قوشامەت كورسەتىپ، ٴالسىن – ٴالى قول الىسىپ، قوشاقتاسىپ جاتقانىن كورىپ تۇردى. سول كەزدە ونىڭ كوز الماسىنداعى ٴدوپ – دوڭگەلەك قاراشىعى دا وزگەرىپ، شاراسىنا تۇسكەن بارلىق كورىنىس سۋرەتتەرىن سىزىپ تاستاعانداي، ٴبىر قارا جولاق سىزىق پايدا بولدى.
6alash ۇسىندى
