ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىنىڭ قارساڭىندا كونە قازىنالارعا باي ورتالىق عىلىمي كىتاپحانانىڭ سيرەك كىتاپتار مەن قولجازبالار قورىن اقتارىپ كوردىك. ناۋرىز تۋرالى جازىلعان بەس-التى قولجازبا قولىمىزعا ءتيدى. ال، 1896 جىلى شىققان «كيتاب-ە قيسسا-ي ناۋرۋز = كتاب قصة نوروز» ( - قازان : ب. ل. دومبروۆسكيي باسپاحاناسى، 1896. - 24 ب. - ءماتىن اراب شريفتىمەن بەرىلگەن. - قيسسا ەكى بۇلبۇل بىرگە تۇپتەلگەن) اتتى كىتاپتى زەردەلەپ بارىپ پىكىر ايتۋ كەرەك. سەبەبى، كىتاپ مازمۇنىنان جىلدىڭ باسى – ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى تۋرالى سوزدەر بىردەن كوزگە شالىنباي وتىر. سونىمەن، قولجازبالار اراسىنان ءماشھۇر ء-جۇسىپ كوپەي ۇلى حالىق اراسىنان جيناعان ادەبي مۇرالاردىڭ ىشىنەن مىنا تابىلعان ءبىر ولەڭ مەن شاكارىم قاجى قۇدايبەردى ۇلىنىڭ «ناۋرىز ايىنداعى ولەڭدەر» اتتى اقىرىپقا ۇڭىلدىك. بۇل ەكەۋىنەن دە ەرتەرەك جازىلعان، ءبىراق قولجازبا قورىنا 1940 جىلى تاپسىرىلعان «ناۋرىز كوجە تۋرالى» جىردىڭ دا ماڭىزى بولەك.
ەندەشە اتالعان ماتەريالدارعا بىر-بىردەن كەلەيىك. قازاقتىڭ زاڭعار ءىلىم يەسى ءماشھۇر ءجۇسىپ اتامىزدىڭ مىڭجىلدىق مۇراسىنىڭ دەنى الماتىداعى ورتالىق عىلىمي كىتاپحانانىڭ قولجازبالار قورىندا ساقتاۋلى. عۇلامانىڭ ءتول شىعارمالارىنىڭ جانە جۇرت اراسىنان جيعان-تەرگەن مۇرالارىنىڭ قولجازبالارىنان جالپى 30-دان استام اسا كولەمدى بۋما داپتەرلەر اتالعان قوردا ساقتاۋلى. ودان سىرت، ەگەي تۇلعانىڭ وتكەن عاسىر باسىندا شىققان بەس كىتابى دا سيرەك كىتاپتار قورىنا جايعاسقان. ءماشھۇردىڭ وسىنشاما مول جازبا مۇرالارىنىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ بۇگىن قالام تارتىپ وتىرعان تاقىرىبىمىز – ناۋرىزعا قاتىستى ولەڭدى تولىقتاي سالۋدى ءجون كوردىك. اتالعان قولجازبا «ءماشھۇر ءجۇسىپ جيناعان ولەڭدەر» (1176 – قولجازبا، № 7) دەگەن اتپەن، اراب جازۋىندا جازىلىپ، جيناقتالعان. بۇل بۋمادا «ەرتەرەك زاماندا ءماشھۇردىڭ ايتقان ولەڭى»، «دۇنيە ءۇشىن وقۋ وقىپ بولعان مولدا»، «ناۋرىز ولەڭى»، «شال باتاسى» دەگەن تاقىرىپتار بار. قولجازبانى كىتاپحانا قورىنا كىم، قاشان تاپسىرعانى كورسەتىلمەگەن. جالپى 13 بەتتەن تۇراتىن بۇل جازبانىڭ 12-13 بەتىندە ءبىزدىڭ تىلىمىزگە تيەك بولعان «ناۋرىز ولەڭى» بار [1]:
(1176 – قولجازبا، № 7) «ناۋرىز ولەڭى»، «شال باتاسى»
بىرەۋىم ەكەۋ بولىپ، مال قوسىلدى،
قوراما جۇزدەن ۇلاق، قوزى تولدى.
ىزعارلى، قىس-زىمىستان،سۋىق كەتىپ،
اسپاننان كۇن كۇلىمدەپ، شىراي ەندى.
ۇزاماي قار دا كەتەر، جاز دا بولار،
ساي-سالا كۇرىلدەسىپ، سۋعا تولار!
بولەنىپ جەر جەمىسكە، مىڭ قۇلپىرىپ،
شالعىنعا كوكورايلى اۋىل قونار.
جاز ءيسى بۇگىن كەلدى، جان جايلاندى،
كەشەگى كورگەن بەينەت ارتتا قالدى.
ومىرگە جاڭا جولدار اشاتۇعىن
جاڭا جىل- بۇگىنگى كۇن – جازدىڭ الدى.
– قاتىن تۇر، كوجەڭدى ءىشىپ، اسىڭدى سال!
كەلەيىن تۇسكە شەيىن مەن جايىپ مال!
جاڭا جىل – شىلدە كۇنى – ءومىر باسى،
تويىنسىن بۇگىنگى كۇن جاس بالالار!
شال باتاسى
باس قوسقان: شالدار، جاستار بولەك-بولەك،
قامداعان ءۇي قوجاسى مەيرامدى ەلەپ.
شارانى شايقالدىرىپ الىپ كەلدى،
شالداردان ەندى بۇعان باتا كەرەك!
– اقساقال، «يلاي-اۋمين»- باتاڭدى بەر،
كوگەرسىن كوكىرەگىندە ەڭ كىشى ەل!
ءبىر مالىن كەلەر جىلعا ەكەۋ قىلىپ،
كاسىپكە جۇمىلماعان قالماسىن ەر!
بەرەكە كۇننەن-كۇنگە تاسا بەرسىن،
كەدەيدىڭ ۇستەمدىگى اسا بەرسىن!
قۇدايدىڭ نە بەرگەنى قايىرلى بوپ،
ەل ورلەپ ىلگەرى اياق باسا بەرسىن!
ماشەكەڭنەن قالعان ناۋرىز تۋرالى سارىمايداي ساقتالعان سارقىت جازبا وسى. بۇل اقىننىڭ ءوز ولەڭى ەمەس، ەل اراسىنداعى تۋىندى بولۋى مۇمكىن. سەبەبى، قولجازبالاردا عۇلامانىڭ ءوز تۋىندىلارى ءبىر بولەك، جيناعان فولكلورلىق مۇرالارى ءبىر بولەك ساقتالعان. اتالعان قولجازبادا «ناۋرىز ولەڭى» مەن «شال باتاسى»ەكى بولەك ولەڭ رەتىندە بىرلگەن. ال، قازىرگى باسىلىمدار مەن رەسمي سايتتاردا بۇل ەكى ولەڭ بىر-بىرىمەن قوسىلىپ كەتكەن. ونىڭ ۇستىنە اۆتورى ءماشھۇردىڭ ءوزى رەتىندە كورسەتىلىپ ءجۇر [2] .
دەگەنمەن اۆتورى بەلگىسىز شىعارمانى بىرەۋگە تاۋەلدەگەندە اسا اباي بولۋى كەرەك. تۇيە تانيتىنى جاپىراق دەپ «اداسىپ» جۇرگەن شىعارمالاردى ابايعا، ماشھۇرگە، مۇقاعاليعا تەلي سالۋ ءۇردىسى بەلەڭ الىپ بارادى. تىرىسىندە ەش پەندەگە قيانات جاساماعا تۇلعالار، و دۇنيەدە دە بىرەۋدىڭ تۋىندىسىن مەنشىكتەۋدەن ارلاناتىنىن كوكەيدە ۇستاعان ءجون.
ناۋرىز تۋرالى جازىلعان ەندى ءبىر ماڭىزدى قولجازبا 1088 نومىرمەن تىركەلگەن «ناۋرىز تويىنداعى ولەڭدەر» دەگەن اتپەن جيناقتالعان شاكارىم قاجىنىڭ مۇراسى. شاكارىمنىڭ بۇل جازباسى 1925 جىلى «تاڭ» جۋرنالىنىڭ 4-نومىرىنە باسىلعان. كەيىن باسقالار لاتىن ارپىندە قولمەن كوشىرىپ جازىپ، كيريلل جازۋىندا ماشينكادا تەرىپ، وعك-نىڭ قولجازبالار قورىنا تاپسىرعان. ول كەزدە قىزىقتى، قۇندى دەپ تانىلعان ماتەريالدار كىتاپ بولىپ شىققانىنا قاراماستان، قولدان-قولعا كوشىرىلىپ وتىراتىن. سول تۇرعىدان العاندا شاكارىم اقساقالدىڭ بۇل ماتەريالدارى دا باسقالارعا ەرەكشە ۇناسا كەرەك. قاجى جازباسىندا «ناۋرىز – پارسى ءسوزى. قازاق بۇرىن ولاي اتامايتىن. ەسكى قازاقشا (ەسكى تۇرىكشە) جاڭا جىل كۇنىنىڭ اتى – ۇلىس»،-دەي كەلىپ، ناۋرىز دەگەن اتتى قوجا-مولدالار قازاققا ەنگىزدى دەپ تۇيىندەيدى. سونداي-اق عۇلاما قاجى: «جىل باسىنىڭ اتى – ۇلىس ەكەنىنىڭ دالەلى مىنالار» دەپ تومەندەگى ولەڭ جولدارىن كورسەتەدى:
ۇلىس كۇنى قازان تولسا،
ول جىلى اق مول بولار.
ۇلى كىسىدەن باتا السا،
سوندا ولجالى جىل بولار.
ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىندە،
باي شىعادى بالبىراپ.
قاسىندا جاس جەتكىنشەك،
تۇلىمشاعى سالبىراپ.
كەلىنشەك شىعار كەرىلىپ،
ساۋكەلەسى ساۋدىراپ.
قىز شىعادى قىلميىپ،
ەكى كوزى جاۋدىراپ.
بوزبالا شىعار بۇرقىراپ،
اقبوكەندەي سىرقىراپ.
قۇل قۇتىلار قۇرىقتان،
كۇڭ قۇتىلار سىرىقتان.
كەتىك ىدىس، ءشومىشتىڭ،
ءتۇتىنى شىعار بۇرقىراپ.
شاكارىم وسى سەكىلدى تاعى دا ءبىرقانشا كونە ولەڭدەردى مىسال كەلتىرەدى دە، وسى ولەڭ جولدارىندا «ناۋرىز» اتاۋى ەمەس، «ۇلىس» اتاۋى قولدانىستا ەكەنىن تياناق ەتەدى.
ۇلىس كۇنى كارى-جاس،
قۇشاقتاسىپ كورىسكەن.
جاڭا اعىتقان قوزىداي
جامىراسىپ ورىسكەن.
شالدار باتا بەرىسكەن،
ساقتاي گورى دەپ تەرىستەن.
.....
كومىلسە ءمىن كەتەر مە كوكەيىمنەن،
قالقاممەن ۇلىس كۇنى ويناعانمىن [3].
ناۋرىز تويىنداعى ولەڭدەر (1088 – قولجازبا، № 2)، شاكارىم قاجى قۇدايبەردى ۇلى.
شاكارىم قاجى بۇل ولەڭدەر كونەدەن كەلە جاتقان ءسالت-داستۇر جىرى ەكەنىن ءوزى ايتادى. الايدا بۇگىنگى تاڭداعى رەسمي سايتتاردا وسى حالىق ولەڭدەرىن شاكارىمنىڭ اۆتورلىق شىعارماسى دەي سالۋ كوپ ۇشىراسادى. «قازاقستان» تەلە-ارناسىنىڭ سايتىندا جانە باسقا دا سايتتاردا وسى ولەڭدەردى جيناۋشى شاكارىم قاجى اۆتور بولىپ كورسەتىلۋدە [4]. زەرتتەۋشىلەر وسىنداي اعاتتىقتاردىڭ ارا-جىگىن اجىراتۋى ءتيىس.
ءبىر ءداۋىردىڭ ەكى الىبىنان قالعان جىر جولدارىنان تۇجىرىمدايتىن دۇنيە كوپ. اسىرەسە، بۇل جازبالار ۇلتتىڭ ەڭ ۇلى مەرەكەسى ۇلىس كۇنىن، ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىن اتاۋدان باستاپ، قازىنالارىمىزعا قايتا قايىرىلا قاراۋىمىز كەرەكتىگىن ەسكەرتەدى.
ناۋرىز مەرەكەسى تۋرالى جازىلعان تاعى ءبىر ماتەريال – «1088 – قولجازبا، № 1» بۋماسىندا 1940 جىلى ەرتاي قۇلسارييەۆ قورعا تاپسىرعان، اراب ارپىندە جازىلعان، 6 بەتتەن تۇراتىن «ناۋرىز كوجە تۋرالى جىر» اتتى قولجازبا. بۇل جازبانىڭ ەملەسىنەن قاراعاندا 1925 جىلدان بۇرىنىراق جازىلسا كەرەك. سەبەبى، توتە جازۋدان بۇرىنعى قادىمدىك ستىلدە جازىلعانى بايقالادى. قولجازبادا ناۋرىز مەرەكەسىندە بولاتىن جورالعىلار ءسوز بولادى. دەگەنمەن، مازمۇنىنا ناۋرىز مەرەكەسىمەن قاتىسى ازداۋ ءسالت-داستۇردىڭ ەنگەنىنە قاراعاندا، اۆتور بۇل ءداستۇردى تىم تەرەڭ بىلمەۋى دە مۇمكىن دەگەن ويعا جەتەلەيدى.
ناۋرىزدىڭ سونىمەن كەلەر ايى،
كوجەنىڭ جاسالاتۇن جول ىڭعايى.
وگىز، جىلقى سويىلار، قويدان قوشقار،
قىسىردىڭ ەمىپ جۇرگەن سەمىز تايى.
.............
ءبارىن دە سويعان مالدىڭ اسار بارىن،
جۇۋعان قاتىن الادى قاتپارشاعىن.
ناۋرىزدا كوجەگە قوسامىز دەپ،
ساقتاعان ءسۇر سوعىمنىڭ جامباستارىن [5].
«جۋاننىڭ جىڭىشكەرىپ، جىڭىشكەنىڭ ۇزىلەر شاعى» دەپ، مالدىڭ اۋىزى تولىقتاي كوككە ىلىنە قويماعان، ارىق-تۇراق مال ءولىپ قالاتىن، قارا وزەك شاق اتالعان ناۋرىز كەزىندە قازاق بالاسى مال سويمايتىن ەدى. جاڭا سويعان مالدىڭ ەتىن ناۋرىز كوجە جاساۋ تۋرالى ايتىلعانىنا قاراعاندا ءبىز قازىرشە بۇل بەلگىسىز اۆتوردىڭ جازباسىن قازاقتىڭ كوشپەندى تۇركىلىك ومىرىنەن سۋسىنداماعان ادامنىڭ تۋىندىسى دەپ شامالاي تۇرامىز. بۇل تۋرالى قولجازباتانۋشى عالىمدار مەن ەتنوگرافتار تەرەڭدەتە تۇسەر دەگەن ويدامىز.
ناۋرىز كوجە تۋرالى جىر (1088 – قولجازبا، № 1)
ورتالىق عىلىمي كىتاپحانانىڭ سيرەك كىتاپتار قورىنان ءبىز بايقاعان «كيتاب-ە قيسسا-ي ناۋرۋز = كتاب قصة نوروز» اتتى كىتاپ تا زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىنان تىس قالماعانى دۇرىس. ءبىر قاراعاندا ءدىني تاقىرىپ، ءبىر قاراعاندا قىز-جىگىتتەر اراسىندا ولەڭدەر سەكىلدى بولىپ كەلەتىن بۇل ەسكى كىتاپتىڭ تولىق مازمۇنىن ەكشەپ ۇلگىرمەدىك. دەسە دە، وقىرمان نازارىنا ۇسىنا كەتۋدىڭ ايىبى جوق دەپ ول كىتاپتان دا ۇزىندىلەر بەرە كەتۋدى ءجون كوردىك. قازاق، باشقۇرت، تاتار جانە نوعاي جازبالارى ارالاس-قۇرالاس شىعىپ جاتاتىن قازان قالاسىنا ءتان كوپ كىتاپتىڭ ءبىرى.
«كيتاب-ە قيسسا-ي ناۋرۋز = كتاب قصة نوروز» (قازان:ب. ل. دومبروۆسكيي باسپاحاناسى، 1896.)
يولۇم بولسا بۇرگايمىز،
ۋاعدەمىزدە تۇرعايمىز.
بۇلبۇللارىنى كورگايمىز.
ناۋرۋز ءمارحابات!
ءبىزلار يكى قىزلارمىز،
ۋاعدالارنى ءسوزلارمىز.
بىلكەسىزلار انكلارسىز.
ناۋرۋز ءمارحابات!
...............
بۇگۇن ءوزۇم دوش كوردۇم،
دوشۇمدە ءبىر قوش كوردۇم.
بەن ءوزىما جوش كوردۇم.
ناۋرۋز ءمارحابات!
ءنىنداي ەكان اتاسى،
شىبار ەكان اناسى،
كۇزال حۇپ قىز بالاسى،
ناۋرۋز ءمارحابات [6]!
وتكەن عاسىر باسىنا دەيىن تاتار، نوعاي، قازاق جانە باشقۇرت جۇرتتارى ءبىر-بىرىنىڭ جازبالارىن ەركىن تۇسىنە بەرەتىنىن ەسكەرۋ كەرەك. سول تۇرعىدان قاراعاندا بۇل كىتاپتى قايسى ۇلتتىڭ قالامىنان تۋعانىن دا قازىرشە ءدوپ باسىپ ايتا المايمىز. بۇل جازبا مۇرانى ءداستۇرلى ۇلتتىق جىردان گورى وسى كىتاپ شىققان كەزدەردەگى جاعدايعا ساي جازىلعان تاقپاقتار تىزبەسى دەۋگە بولادى. قازاقتىڭ «جار-جارىنا» دا ۇقساپ قالاتىن قىز بەن جىگىت ايتىسىنادا جاقىن كەلەدى. ءاز ناۋرىزبەن ياعني ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىمەن تىكەلەي بولماسا دا جانامالاي قاتىسى بار بولعان سوڭ، زەرتتەۋشىلەر نازارىن بۇرۋ ءۇشىن ماقالامىزعا قوسىپ وتىرمىز.
قورىتا كەلگەندە، ۇلتتىق جاڭعىرۋ عاسىرىن وتكىزىپ جاتقان ەلىمىزدە ۇلتتىق قۇندىلىقتار دارىپتەلىپ جاتقان بۇگىنگى تاڭدا، ءبىز دە ماقالامىزدى ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىنىڭ قارساڭىندا جۇرتقا ۇسىنىپ وتىرمىز. ۇلىس كۇنى دەگەنىمىز شىن مانىندە ۇلتتىق ياعني مەملەكەتتىك ۇلى مەرەكە-مەيرام دەگەندى بىلدىرەتىن اۋقىمدى ماعىنالىق قۋاتتى الىپ جاتقان اتاۋ. ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىندە ۇلى ادامداردان باتا الىپ، ۇلتتىڭ جولى اشىلا تۇسەدى دەيدى جوعارىدا كوزىمىزبەن شولعان جازبالار. ناۋرىز مەرەكەسىن تەك قانا كولەمدى توي دەڭگەيىندە عانا ەمەس، ەلدىكتىڭ، ەرلىكتىڭ، بىرلىكتىڭ تۇتاستىعىن تۋ ەتكەن ىرگەلى ىستەردىڭ باسى، ۇرانى ايتىلىپ، ۇلى جوسپارلار جاسالاتىن، ۇلى ىستەرگە قورتىندى جاسالاتىن ۇلى مەرەكە رەتىندە ۇرپاق ساناسىنا سىڭىرە بەرۋ كەرەك.
سونداي-اق، ءبىز قازىنالارىن ەپتەپ اشىپ وتىرعان ورتالىق عىلىمي كىتاپحانا سياقتى تاريحي جازبالارى اسا مول ورىنداردى نىسانا ەتىپ، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ءىرى-ىرى نىساندار قولعا الىنىپ، وشكەن سانانى جاڭعىرتىپ، وتكەن تاريحتى قايتالاي تۇگەندەۋگە تالپىنىس جاساۋىمىز كەرەك.
ۇلىس وڭ بولسىن!
ادىلەت احمەت ۇلى
6alash ۇسىنادى
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
- وعك؛ 1176 – قولجازبا: ءماشھۇر ءجۇسىپ جيناعان ولەڭدەر. №7. - 13 ب. - اراب ارپىندە.
- https://ortalyq.kz/zamaj-ar-da-keter-zhaz-da-bolar122/
- وعك؛ 1088 – قولجازبا: ناۋرىز جايىنداعى ولەڭدەر. №2 / جيناۋشى: شاكارىم حۋدايبەردى ۇلى. - 1925. - 3 ب. - لاتىن جانە كيريلل ارپىندە.
- https://qazaqstan.tv/news/14915/
- وعك؛ 1088 – قولجازبا؛ ناۋرىز كوجە تۋرالى جىر. №1 / جيناۋشى: ەرتاي قۇلسارييەۆ. - 1940. - 6 ب. - اراب ارپىندە.
- «كيتاب-ە قيسسا-ي ناۋرۋز = كتاب قصة نوروز» ( - قازان : ب. ل. دومبروۆسكيي باسپاحاناسى، 1896. - 24 ب. - ءماتىن اراب شريفتىمەن بەرىلگەن. - قيسسا ەكى بۇلبۇل بىرگە تۇپتەلگەن)
