ءمايتىبي جوتاقاجى (جۋانعان): مەدەن كامالي ۇلى

اۆتورعا از تۇسىنىك

مەدەن كامالي ۇلى (10.06.1945ج. - 10.06.2009ج. ) 1945 جىلى 10 ماۋسىمدا جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسى شينجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالى وبىلىسى التاي ايماعى كوكتوعاي اۋدانى قاراتۇڭكە(قازىرگى قىزىلشىلىك) اۋىلىندا تۇرعىن ەلدى - مەكەندە ءدىني وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى كامالي، اناسى ءزۇپىراننىڭ تاربيەسى مەن ءومىر كەڭىستىگىنە قانات قاعادى. قاتال تاعدىر12 جاسىندا اكەدەن، 25 جاسىندا اناسىنا ايىرادى. 11 جاسىنا دەيىن اكەسىنەن تولىقتاي ءدىني ساۋات الىپ شىعادى، كەيىن مەملەكەتتىك ەمتيحان سىناقتارىنان سۇرىنبەي ءوتىپ، ۇزدىك ناتيجەمەن «ديپلومدى مولدا» دارەجەسىن الادى. ۇلى اكەسى ءابدىرازىقتان جالعاسقان قاسيەتتى قۇران ىلىمىمەن حالىققا قىزمەت كورسەتەدى . اكەسى كامالي مەكتەپ اشقاندا تەك ءدىني ءارى عىلىمىي تۇرعىداندا ساباق بەرەتىن، مەكتەپ اشۋعا حالىقتا ماسايىت اتالارىمىز باستاعان ەل اعالارىدا قولعابىس تيگىزىپ، ۇرپاق ساناسىن اشۋعا ات سالىسقان. ورنى سارتوعاي شاتىرتاس دەگەن جەردىڭ اياق تۇسىنا ورنالاسقان. ەل-جۇرىت 1933 جىلدارى اشىلعان بۇل مەكتەپتى «اق مەكتەپ»دەپ اتاپ كەتكەن. قانجىعا اتالارىمىزدىڭ ۇرپاقتارى قالاي ءبىلىم العانىن ءالى كۇنگە دەيىن اڭگىمەگە ارقاۋ ەتەتىن. كامالي اتامىز 1958 جىلى قىركۇيەك ايىنىڭ سوڭىندا، وڭتۇستىكتەگى مال قىستاۋى قارامايلى دەگەن جەردە قاپۇرىش باتىر باستاعان «تايقازان» يااعىنىي ورتاقتاسۋعا قارسى، ءدىنىمىز، عۇرپىز ءۇشىن دەپ ءجۇرىپ جاۋ وعىنان قازا تاۋىپ، سول جەرگە جەرلەنگەن، زكيدىڭ اكەسى زەينالعابيت دەگن كىسى جەرلەۋگە ات سالىقان، سودان ول قىتاۋ «كامالي قىستاۋى » اتانىپ كەتكەن. تەپسە-تەمىر ۇزەتىن جاستىق شاعى قىتايدىڭ «مادەنيەت زور توڭكەرىسى» دەپ اتالاتىن سولاقاي ساياساتىقا تۇسپا-تۇس كەلەدى، وسى ون جىلدىق الاساپىراندا تەپكىدە جۇرسەدە ەڭبەكقورلىعى مەن زەرەكتىگىنىڭ ارقاسىندا دا اسىل ءدىنىن ۇمىتپاي، تەكتىلىگىن كورسەتىپ، اتادان بويعا دارىعان ونەرى شەبەر ۇستالىعىن، اقىندىعىن، دارىندى كۇيشىلىگىن، تىلىنەن تىكەن تايعان شەشەندىگىن جالعاستىرىپ دامىتا بەرەدى. كەيىن زامان جاقسارعاندا حالىقتىڭ ءدىني ساۋاتىن اشىپ، بالا تاربيەلەپ اۋىلدىڭ سيلى مولداسى اتانادى. حالىق وسىنداي ءمايتى بي، جوتاقاجى، ءابدىرازىق، كمالاي سىندى اتا-بابالىر سالعان مەكتەپ مەدىرەسە اشقان سارا جولىمەن جۇرگەنى ءۇشىن حالىق: «مەدەن مەكتەبى »،-دەپ اتاپ كەتكەن سول كەزدەرى اۋىرۋ-سىرقاۋ، كومەككە مۇقتاج جاندارعا حالىقتىڭ ۇيىتقىسى بولىپ، كومەكقولىن سوزىپ وتىرعان. ەل ىشىندەگى داۋ-دامايدى ەل سيلاعان اقساقال رەتىندە شەشىم بەرىپ، رەتكە كەلتىرگەن. حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن بيلىككە جەتىزىپ اۋىلعا جول، كوپىر سالۋعا مۇرىندىق بولا ءبىدى. ۇرپاقتارىنا وقۋ وقىپ، ءبىلىمدى بولۋعا شاماسى كەلگەنشە اقىل-كەڭەس بەرىپ، قاناتتاندىرىپ وتىردى. «جۇڭگو قازاقتارى» دەپ اتالاتىن كينودا قازاق كۇيشىلىك ونەرىن كورسەتەدى. سونىمەن بىرگە اۋدان كولەمىندەگى اقىندار ايتىسىندا اقىندىق قىرىمەن حالىققا تانىلسا، «قىزقۋار»، «قارايعىر»، «بۇلبۇل» قاتارلى كۇيلەرى شىڭجاڭ تەليەۆيدەنيەسىنىڭ «التىن قورىندا» ساقتالعان. «اۋىل مەكەنى»، «تولعاۋ»، «نە ىستىق»، «قانات سۋىلىم»، «ارمان»، «ءۇمىت»، «اعا اقىنعا ارناۋ»، «سالەمدەمە» قاتارلى كوپتەگەن ولەڭدەرى جانە «جوتا قاجى»، «مارقادىق باتىر» تۋرالى ءتاريحي ەڭبەكتەرى، قولجازبالارى بار.

مەدەن كامالي ۇلى جۇبايى اسەمحان حاقانقىزىمەن شاڭىراق كوتەرىپ 7 ۇل، 3 قىز تاربيەلەپ، ءوزىنىڭ يماندىلىعىن، ەڭبەكقورلىعىن، ونەرىن ۇرپاقتارىنىڭ بويىنا دارىتا ءبىلدى. ارتىنا وشپەس ءىز قالدىرعان قامقور اكە، بەس ۋاقىت نامازىن قازا قىلماي، 2009 جىلدىڭ 10 ماۋسىمىندا ءوزىنىڭ دۇنيەگە كەلگەن كۇنىندە ومىردەن وزدى. جۇرتتىڭ ءبارى اتىن اتاماي «مولدا اتا» اتاپ كەتكەن مەدەن كامالي ۇلى ماڭگى ەل ەسىندە.

ءمايتىبي جوتاقاجى (1820-1904)

( ءتۇسىپحان ۇلىقپان ۇلى سىزعان)

جوتاقاجى (جۋانعان)

حالىقتىڭ سۇلتانى، اۋليەنىڭ شولپانى ءمايتىبي جوتاقاجى (1820-1904) ءاز جانىبەك حان ، ءاز تاۋكە حان ، ابىلمامبەت حان، ەسىم حان، قاسىم حان، ابىلاي حان سياقتى قازاق ۇلتىنان تالاي ارداگەرلەر ءوتتى... سولاردىڭ جالعاسى ماشان باتىر ، ءمايتى بي، جوتا قاجى (ازان شاقىرىپ قويعان اتى جۋانعان) وسىنداي تۇلعالار جاۋىنا جاي وعىنداي اتىلسا، تۋعان ەل تۋعان جەرىنە اق نيەتىن اقتىق دەمىنە دەيىن ارناعاندار. بۇل اتالاردىڭ جاساپ وتكەن زامانى قانداي؟

مۇزعا تۋىپ، قاردان جاۋىپ كورپەسىن ،

قىسى جازى جاۋ كەلگەندە ۇركەتىن.

قۇنداق ەتىپ جەلگەن اتان وركەشىن،

كۇندە تاستاپ تۇرا قاشقان كۇركەسىن.

پۋلەمەتتەر وقتى سۋداي بۇركەتىن،

وتقا قاقتاپ جۇدىرىقتاي سىركەسىن.

جەيدە ىشتانىن جىلىنا ءبىر سىلكەتىن،

جاۋ نايزاسى جاناشىرىن تۇرتەتىن.

كوزدىڭ جاسىن كۇندە ون ۋاق سۇرتەتىن.

قول بومبىنىڭ تارتقان كەزدە بىلتەسىن،

بۇل پانيدەن بارلىق جۇمىس بىتەتىن.

بومبى باسىپ ۇشاقتارى ۇشاتىن،

جەر قاباتىن جۇندەي جۇلىپ تۇتەتىن.

تاڭكى باستاپ كۇندىز كەلسىن، ءتۇن كەلسىن،

تاۋ بلسادا تابانىنا تۇسەتىن.

ۇلتى ءۇشىن كىم بولسا وتقا تۇسەتىن.

سول سۇمپايدىڭ تۇرمەسىنە تۇسەتىن.

وسىنداي قيلى زامان قيانكەسكى ومىردەن جول تاپقان، وزىندە وزگەنىدە قۇتقارۋ ءۇشىن جورىق جاساپ جول تارتقان بابالار- اي دەسەڭشى. شەشەن داۋدا، باتىر جاۋدا ، اقىن ايتىستا، بالۋان كۇرەستە، اقىل-پاراسات ءىرى ىستە، تۇلپار جارىستا سىنالعان. وىسنداي ءومىر سىننان وتكەن ءمايتى بي جوتا قاجى اتا تەگىنەن باستاپ ەل بيلەپ، كوك تاس الىپ كوزگە تۇسكەن كورنەكتى ەل يەسى. ەندى مەن ءمايتى بي، جوتا قاجى تۋرالى اۋزى دۋالى قاريالاردان ەستىگەن، كىتاپتاردان كورگەن بىلەگنىمدى ورتاعا سالماقپىن.

13 عاسىردا شىڭعىسحان زوبالاڭىنان اۋىپ كەتكەن ەل 1787 جىلى ابىلايحان ومىردەن وتكەن سوڭ جانىبەك باتىر بەرداۋلەت ۇلى باستاپ كوشىپ شىعىستا قالبا تاۋىنا كەلىپ ورنالاسىپ، 1791 جىلى جانىبەك باتىر قايتىس بولىپ، ەل قالبا تاۋىنان 1792 جىلى كوشىپ التاي، ساۋىردان ورلەي 1797 جىلعا دەيىن ءور التايعا كەلىپ ورنالاسادى. سول كەزدە بۇرىن جۇرت يەلەپ وتىرعان موڭعىلدار وعاي ورىن بەرە قويسىنبا، ءمايتى بي اكەسى قالقابايعا ىلەسىپ، ەلدىڭ كوزىنە ەرتە ءتۇسىپ، ەل القاۋىنا بولەنگەن. سوندىقتان ەلىن اڭساپ، اتامەنكەنگە كوشتى باستاپ كەلگەن سوزگە شەشەن، ىسكە كوسەم قالقابايدىڭ ءتورت بالاسىنىڭ ىشىندەگى اقىل پاراسات يەسى وسى كىسى بولعان. قالعان ءتايتى، كىشكەنە بالا، ۇتقىن قاتارلى بالالارى مالعا قارايتىن ادام كەرەك بولعاندىقتان مال باعۋمەن اينالىسقان. 1792 جىلداردا ەل التايعا قايتا كەلىپ، قابا، جەمەنەيدەن بەرى ەكى جىل تۇرىپ، التايدىڭ قاراجارتاس دەگەن جەرىنە كەلگەندە قالقاباي اتامىز قايتىس بولىپ، سول جەرگە جەرلەنگەن (زيراتى بۋىرشىندا دەگەندە مالىمەت بار). ول كىسى قاسيەتتى كىسى بولعان ىندەت تيگەن مالدىڭ ءتولى، ۇشىنعان ادام، بوسانا الماي تولعاتقان ايەلدەرگە، ولكسىنىڭ اللادان تىلەگەن دۇعاسى قابىل بولىپ جازىلىپ، جەڭىلدىك بەرگەن. ماشان باتىر اتامىزدىڭ ءقابىرى قازاقستاننىڭ زايسان اۋدانى ماڭىراق تاۋى شاعانوبا شەگاراسىندا. قالقاباي اتامىز دۇنيە سالعاننان كەيىن ءمايتى جوتا قاجىنى ەرتىپ، جەر شالىپ موڭعىلداردىڭ اۋجايىن ءتۇيىپ، ءور التاي ءوڭىرىن ارالاپ بارعانسوڭ ءور التايعا كۇز ايلارىندا كوشىپ، ەرتىس، ۇلىڭگىر ءبىر جاعى قۇم دالادان تارتىپ جىلجي-جىلجي كوكتوعاي جەرىنە كەلگەندە اتى ءمالىم ەمەس موڭعولدىڭ ءبىر حانى وبا تىككەن جەرگە كەلگەندە (قاتىنى وبا تىككەن جەر) موڭعولدار ورلەتپەي قويادى. ءمايتى بي جوتاقاجى ەلىنە بىلاي دەپتى: «سوعىسقان مەن بولمايدى شاعان تاياپ قالدى، شاعان مەرەكەسىندە موڭعىلدار ءبارى ماس بوپ تويلايدى، سول ورايدى پايدالانىپ جوعارى ورلەپ وتەيىك»،_ دەيدى، سولاي ايلامەن ءوتىپ ناۋرىز ايىندا ناۋرىز مەرەكەسىن تويلايدى. ءمايتى بي جۋانعان كوكتوعاي جەرىنە كەلگەنسوڭ جەر ماسەلەسى ۇلكەن داۋعا اينالىپ شەشۋى قيىندايى. مولقى رۋىنىڭ ءبيى ءمايتى، قارقاس رۋىنان تىلەۋ ءبيدى، شاقابايدان تارى ءبيدى، شەرۋشىدەن جىلقىشى، سارباستان بۋراتاي قاتارلى كىسىلەردى شاقىرىپ، اقىل قوسىپ: «تاۋەكەل ءتۇبى جەل قايىق وتەسىڭ دە كەتەسىڭ. موڭعىلداردىڭ اراسىنا كىرەيىك»،- دەپ تۇس-تۇسىنان كىرىپتى. ءمايتى بي باستاعان ەلدىڭ كىرۋىنە موڭعولدار شىداي الماي ، سارتوعايدىڭ شاتىرتاسىنىڭ اياق جاعىنداعى ارالداعى سار زالىڭعا بارىپ: «قازاقتاردى قوندىرمايىق، بۇلاردى قۋىپ شىعايىق»،- دەيدى. موڭعىلدىڭ شابارماندارى بۇل حاباردى ءمايتى بيگە جەتكىزەدى، كوشپەسە سوعىسىپ قۋىپ شىعاتىنىن ايتاد. سوندا ءمايتى بي: «بۇل جەر ءبىزدىڭ اتا-بابامىزدىڭ مەكەنى، شىڭعىسحاننىڭ 1204 جىلدارداعى سوعىسىندا ءبىز اۋا كوشىپ ايىرلدىق، قازىر سوعىس اياقتادى كيز تۋرلىقتى تەگىمىز ءبىر حالىقپىز، توسەكتە باسىمىز قوسىلماسادا، توسكەيدە مالىمىز قوسىلىپ ورتاق مەكەندەيىك»،-دەگەن ءسوزىن سار زالىڭعا جەتىزۋدى ايتادى. ءارى ەلدەستىرمەك ەلشىدەن دەپ، قازاقى قوناقجايلىلىق تانىتىپ اقسارباس ايتىپ سويىپ ەلشىلەردى ەلىنە قايتارادى. ەلدىڭ قامىن ويلاعان ءمايتى بي باستاعان ەل اعالارى بىرنەشە كۇننەن كەيىن، ءبىر ات جەتەكتەپ، سار زالىڭعا بارىپ، ۇزاق سويلەسىپ، اقىرى بىتىمگە كەلەدى. شارت جاساسادى.

1، ءاتى-جونىن ايتپاي الباتى ادام جۇرمەۋ.

2، ءبىر-بىرىنىڭ مال-مۇلىكىنە زيان جەتكىزبەۋ.

3، اۋىل ماڭىنان الباتى اعاش كەسپەۋ.

4، قازاقتاردان كىسى قايتىس بولسا، سارتوعاي وزەنى ماڭىنا جەرلەمەۋ(قازاقتار كەلىسپەسەدە، موڭعىلدار كونبەپتى. سارتوعاي سولتۇستىگىنەن بەس شاقىرىمداي قازىرگى بەيتتى سايعا جەرلەگەن. ءمايتى بيگە قاراستى دۇيسەن اتامىزدىڭ ءبىر بالاسى مويناق اقساقال بەيتتى سايعا جەرلەنگەن.)

وسىلايشا قازاق پەن موڭعول 1837 ءىنشى جىلعا دەيىن كوشىپ، قونىپ شىعىسىپ بەرەكەدە وتىرىپتى.

1837 ءىنشى جىلى ءمايتى بي كوكتوعاي كولى جاعاسىندا ناۋقاستان قايتىس بولىپ، ءوزى وسيەت ەتىپ ايتىپ قالدىرعان كوكتوعاي كولى جاعاسىناعى، قوزى كورپەشتىڭ اكەسى سارىبايدىڭ زيراتىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى ءبىر شاقىرىم قاشىقتىق شاماسىنداعى جازىقا جەرلەنەدى. مارقۇمنىڭ جانازاسىنا بۋرىلتوعاي، شىڭگىل قاتارلى ات اياعى جەتەر جەردىڭ بارىنەن ەستىگەن حالىق جينالىپ توپىراق سالىپتى. ءمايتى بي كوز جۇمارىندا ون ەكى كەرەيدىڭ اقساقالدارى مەن ەل اعالارىنا : «مەن ەلىمدى جۋانعانعا تاپسىردىم، جۋانعاندى بارلىق حالىققا تاپسىردىم، بەرەكە بار جەردە، مەرەكە بار»،_ دەپ يمان ايتىپ، وسيەت قالدىرىپتى. ون ەكى كەرەيدىڭ جانە ءوز اۋىلىنىڭ زاڭگى، زالىڭدارى ، اۋىل اقساقالدارى ءمايتى ءبيدىڭ جەتسىن وتكىزىپ، اۋلدارىنا قايتار كەزدە ءدۇيىم جۇرتتى جيناپ، كەزەگىمەن ءسوز الىپتى. «ءمايتى بي كوزى تىرىسىندە مولقى بالاسىن بالاپانداي باۋلىپ، قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقىتتىرماي، ءار قانداي قيىن ساتتەردە جول تابا ءبىلدى. بۇگىن ءدام-تۇزى تاسىلىپ فانيدەن باقيعا اتتانعان ءمايتى ءبيدىڭ جەتىسىنە جينالىپ وتىرمىز، كەلگەن قادامدارىڭىزدى ءساۋاپتان جازسىن. ەندىگى ماسەلە ورنىندا بار وڭالار»،- دەپ ءدۇيىم جۇرتتىڭ الدىندا: «ءمايتى وسيەتى بويىنشا جۋانعاندى ەل يەسى ەتىپ، قالعان ەلگە تياناق ەتەيىك»،- دەپ ءبىر اۋىزدان ماقۇلداسىپ تاراسىپتى.

17 جاسىندا بيلىك العان جۋانعان بالا كۇنىنەن اكە ءتالىمىن كورىپ وسكەن ءمايتى ءبيدىڭ قارا قىلدى قاق جارعان جولىن جالعاستىرادى. ءبىر جىل بويى ءمايتى ءبيدىڭ تورى اتىن تۇلداپ (ولگەن ادامنىڭ جاقسى كورىپ مىنگەن اتىنا كوشكەن سايىن ەرىن ەرتتەپ، تىماق، كۇمىس بەلبەۋ، قامشى، ىشىك، دۋلىعا، ساۋىت-سايمان، اساتاياق، سالدە، وقشانتاي، مويىن سالى ت.ب زاتتارىن ات ۇستىنە ءىلىپ، جاۋىپ جىل سوڭىندا جاقىن سيلى ادامدارعا تاراتادى، اتىن اسىنا سويىپ، قارالى تۋ تۇسىرلگەن)، كوش الدىندا جەتەلەپ، ەكى ايەل ادام كەزەگىمەن ساي سۇيەكتى سىرقىراتىپ جوقتاۋ ايتىپ وتىرعان. جىل ۋاعىندا ات شاپتىرىپ، اسىن بەرىپ، قارالى تۋ تۇسىرگەن. وسىدان باستاپ جۋانعان - جۋانعان اتالىپ ەل تىزگىنىن قولىنا الادى.

ءار قانداي ىسكە ءادىل شەشىم جاساپ، داۋ شارلاردى الدىنا ەكى كەلتىرمەي شەشىپ، ءور التاي ەلىنە تانىلا باستايدى.موڭعىلدار ءمايتى بي قايتىس بولعانسوڭ، بۇرىنعى شارتتى بۇزىپ، ادام مەن مالعادا تيىسە باستايدى. جوتاقاجى قانشا ناسيحاتتاپ توقتاتسادا، موڭعىلدار ەسكى ادەتىنە قايتا باسادى، مال ۇرلانۋ ءورشي باستايدى. ونىمەن قوسا جاۋ جاعادان العاندا، ءبورى ەتكتەن الادى دەمەكشى، جىلقىعا سەكىرەتىن، دوڭبەكشيتىن جانە ماڭقا قاتارلى بىرنەشە ىندەت ءتيىپ جىلقى قىرىلا باستايدى. ەل ىشىندەگى ەمكوستەر بالا كىندىگى، بالانىڭ كىشى دارەتى(كىشەنە جاستاعى ەربالانىڭ كىشى دارەتى، جۇيرىك اتتاردىڭ اياعى ىسكەنگە قۇيسا، ارا شققان جەرگە جاقسا شيپالى، ءتىپتى ۋ دىڭدا ۋىتىن قايتاراتىنىن كوردىك... )، جىڭعىل، قان الۋ، كەۋجىرىنەن بۇزۋ، الماس، ۋ قورعاسىن، قارا قورعاسىن قاتارلى قانشالاعان ەم ىستەتىپ بىراز شىعىندى ازايتادى، توبەگەيلى توقتامايدى ونىڭ ۇستىنە التاي، كوكتوعايدىڭ قىسى قاتتى سۋىق بولىپ، كەيدە يت قاتىپ ولەتىندەي سۋىق بولىپ، مال مەن ادام شىعىنى بولا باستايدى. مال شارۋاشىلىعىن ارقاۋ ەتىپ وتىرعان ەل-جۇرتتىڭ اۋ جايىن بايقاعان جوتاقاجىعا شەشۋگە ءتيستى ۇلكەن ماسەلەنىڭ ءبىرى وسى ەدى. جىلقىنى ءبىر جىل سىناق رەتىندە موڭعول جەرىنە قىستاتۋعا مارقادىق، قومشاباي، ىرازدىق قاتارلى كىسلەردى جىبەرىپ جىلقى كۇيلى قايتادى. وتكەن-كەتكەندى بولجاي وتىرا “قاشقان جاۋدان، كوشكەن جۇتتان قۇتىلادى”،-دەگەندى تۇيىندەي كەلە مىسىردىڭ رۋيانشاھي پاتشا تۇسىندا 12 جىلدىڭ التاۋ جۇت بولىپ، التاۋى بەرەكەلى جىل بولىپتى.ولار ءۇيسىپ پايعامباردىڭ ايتۋى بويىنشا بەرەكەلى التى جىلدا استىقتى مول قامبالاپ، سوڭعى التى جىلدا سونى ءىشىپ جەپتى. كەيبىر ەلدەر مىسىردان استىق سۇراپ جان باعىپتى. جۇت ۇنەمى بولمايدى، 12 جىلدىڭ التاۋ جۇت بولسا، التاۋى ونداي بولمايدى. جۇلدىز عىلىمىنىڭ دا بايانداۋىندادا ءبىر جىلدا تۋىلىتىن جۇلدىز، ءۇش جىلدا ءبىر تۋىلاتىن جۇلدىز، بەس، ون... جەتپىس جىلدا، جەتى مىڭ جىلدا تۋاتىن جۇلدىز بولادى دەلىنگەن. اۋارايىنىڭ ىستىق، سۋىعى سول جۇلدىزعا بايلانىستى بولعاندەيدى. ءبىزدىڭ “ۋت” دەپ جۇرگننىمىز اراپشا “ ۋھىت ”،“سارى اتان زاۋزا” “جاۋزا ”دەگەن جۇلدىزدار. «سارى اتانعا مىنگەن زاۋزا قىز ءۇسىپ ءولىپتى»،- ندەگەن اڭىز بار امال رەتىندە ايتىلادى بۇل شىندىققا جاناسپايدى .

وسىنداي سەبەپتەرگە بايلانىستى جوتاقاجى باستاعان ەل 1842 ءىنشى جىلى موڭعوليا جەرىنە قونىس اۋدارىپ، جىلقى ىندەتى توقتاعاننان كەيىن، 1856 ءىنشى جىلدارى كوكتوعايعا قونىس اۋدارادى. الايدا موڭعولدار قونىستانۋعا قارسى شىعىپ، ءمايتى بي مەن سار زالىڭنىڭ كەلىسىمىن ەلەمەي، موڭعولدار سارتوعايدىڭ بايگە توبەسىنە جينالىپ سوعىسامىز دەگەنسوڭ، جوتاقاجى باستاعان ازاماتتار قان توگىسكە جول بەرمەي، اقىل مەن شەشۋدى ورتاعا تاستايدى. «سوعىستا ادام مەن مال مۇلىك شىعىن بولادى، جەسىر مەن جەتىم كوبەيەدى، شىعىننىڭ ءبارىن كوتەرسىڭدەر» سوعان كەلىسسەڭدەر قول قويىڭدار»،- دەپ. شىڭ پاتشالىعى بەگەن تاڭبانى كورسەتەدى. سونىمەن بايگە توبە باسىندا ءۇش قازاق، ءۇش موڭعول جەكپە-جەككە شىعىپ، ەلدىڭ جۇگىن ارقالاپ الدىعا شىعادى. سونىمەن قازاقتاردان مارقادىق، شانا، ساعىندىق قاتارلى سايدىڭ تاسىنداي مىقتى ازاماتتار سۋرىلىپ ورتاعا شىقسا، موڭعولدان سورعۋل، ورالتا قاتارلى سورپا بەرتىنە شىعاتىن مىقتىلارى ورتاعا شىعادى. مارقادىق سويىلدى ءتوس جارا قۇلاشقا جەتپەيتىن(قىسقا سويىل يكەمدى ات ۇستىندە)، ال سورعۋل ۇزىن ەتىپ دايىندالىپ ورتاعا شاعادى، ا دەگەندە مارقادىق سورعۇلدىڭ ۇزىن سويىلىن قاعىپ ۇشىرىپ، ءوزىن جاۋرىننان ۇستاپ كوتەرىپ، الدىنا وڭگەرىپ شابا جونەلگەندە سورعۇل قان قۇسىپ، ەكى قابىرعاسىنا ەردىڭ قاسى كىرىپ، ىرعاپ قالعاندا قابىرعاسى كۇيرەپ كەتىپتى. دۇشپاننىنا قان قۇستىردى دەگەن سودان قالسا كەرەك. سول قالپى توبەنىڭ باسىنا شاۋىپ شىعادى. ءدۇيىم جۇرت سۇيىنە قاراپ ەلى ءۇشىن تۋعان ەرگە باتاسىن جاۋدىرىپتى. دۇشپاننان بايگەنى ۇتىپ العان ازاماتتاردىڭ قۇرمەتىنە وسى توبەنى “بايگە توبە” دەپ اتاپتى. ەكىنشى شىققان شانا قامشىگەر ەكەن ورالتانى قامشى مەن ءبىر تارتقاندا ول ورىننان تۇرماي قاپتى. ەكى رەت ۇتىلعان موڭعولدان ورالتاعا ەشكىم شىقپاي ەڭسەلەرى ءتۇسىپ كەرى قايتىپتى. بايگە توبە سارتوعايدىڭ شاتىرتاس ەلدى مەكەنىنىڭ اياق جاعىندا ەكى شاقىرىمداي جەردەگى توبە. وسىلاي جەر ماسەلەسى شەشىلىپتى.

كەيىن تاعى ۋادەدە تۇرماعان موڭعولدار، تاعى قيعىلىق سالا باستاعاندا جوتاقاجى موڭعولدىڭ لامجا تورەسىنە بارىپ، كوپ اڭگىمەلەسىپ، ەڭ سوڭىندا جاسى 8دەن تومەن، 5تەن جوعارى 100 قارا ءتۇستى اتتى موڭعولدار سۇرايدى، قازاتار تابا الماي ۇتىلادى،-دەپ شارت قويادى دەپ. ەلدىڭ قامىن ويلاعان جوتاقاجى بۇعان كەلىسىم بەرەدى، ءبىراق 99 ات تابىلىپ ءبىر ات تابىلماي تۇرعاندا، ماشاننىڭ ءبىر بالاسى مالقارانىڭ ۇرپاعى سارسەنبى ءبىر قارا اتتى جەتەلەپ الىپ كەلەدى. سىنالار شاقتا قاسىنان تابىلعان سارسەنبىگە جوتاقاجى 100 تۇساق قوي ايداتىپ قايتارىپتى. وسىلايشا جوتاقاجى لامجا تورەنىڭ تاماق ىستەيتىن قازانىنىڭ وشاعى ءۇش تاستان ەكەنىن قىراعى كوزى شالىپ، اۋرلىعى جوتقاجىنىڭ سارى اتانى ارەڭ كوتەرەتىن ۋىزباي مەن وشاقپايعا وسى وشاقتى سوقتىرىپ، 100 قارا اتپەن وشاقتى ەل مەن جەردى ۇرپاققا يەلەپ قالۋ ءۇشىن سەرتىندە تۇرىپ لامجاعا تابىستاپى. وسى مەن بۇل ماسەلە شەشىمىن تابادى.

جايلاۋ تاۋدان باسى شىڭگىل اياعى بالەرتىس ارالىعى، كوكتوعاي، تۇرعىن، سۇپتى، كۇرتى، قاراتۇڭكە، جالعىزقۇدىق، سارباستاۋدىڭ اياق جاعىنداعى جالعىز قۇدىقتى نۇحىيلعا قازدىراپ، سۋ شىعارعان. جالعىزقۇدىقتان ءوندىرقارا، سارتوعاي كىلەمتاسىنا دەيىن، بايتىكتەن ارالقۇم، اشتىسۋعا دەيىن، قارامايلى، كۇرەڭ، اعدالا قاتارلى جەردى يەلەگەن.

كەيىن شاقاباي مەن مولقى اراسىندا ءبىر رەت جەر داۋى شىعىپ، مارقادىق اتىك اسقاردى ۇرىپ جىعىپ سارتوعاي وزەن شەگاراسىن بەكىتۋ مەن بۇلدا شەشىمىن تاپقان. ەكى ەل اراسىنداعى داۋعا قاراقاستان دوعالى، كونساداقتان ىرگەشپاي باستاعان باستاعان كىسىلەر، اراشا بولىپ، ءادىل تورەلىگىن ايتقان.قونىس شەگاراسىن ءبولىپ، قارا توبەنىڭ بەتىنە اق تاسپەن جازۋ زازعان، الىستان قارعاندا كىلەم سەكىلدى كورىنگەندىكتەن «كىلەمتاس» اتانىپ كەتكەن. مىنە وسىنداي ەل ارسىنداعى ارازدىقتى جوتقاجى كەڭى مەن تولعاپ شەشىپ وتىرعان. دوعالى مەن ىرگەشپايعا وى ەڭبەكتەرى ءۇشىن قىستاۋلىق جەر ءبولىپ بەرگەن. بەرى كەلگەندە قاراقاستان وسپان، سىدىق، قاراجىگىت . كونساداقتان ءتورتباي، سادىر، ىرگەشباياۋىلدارى شاقاباي مەن مولقىنىڭ اراسىنا ورنالاسۋ سەبەبى وسىلاي ەكەن. قارامايلىدان قىستاۋ بولىسۋگە دوعالى قالىم مەن قاسىمدى شىعارعان. جوتاقاجى كونساداقتان 17 جاستاعى بايىرپاندى شىعارعان، جوتاقاجى قارامايلىدان مال قىستايتىن ءبىر نەشە قورا العان. بايىرپان «جامان ادىردىڭ» «كوڭ قوراسىن»، قاراقاس قاسىم «قاسىم قاراسىن» العان. عالىم دا سول جەردەن ءوز ۇلەسىن العان. قالعان ون ەكى كەرەي جەردى كەيىن العان. مۇنىڭ سەبەبى ەل موڭعول جەرىنەن ىلگەرىندى-كەيىندى كەلگەن. جوتاقاجى باستاعان اۋىلدار 1856 جىلدار ، قالعانى 1922 جىلدارى كەلىپ بولعان. ونىڭ سەبەبى 1922 جىلعا دەيىن سىرىت موڭعول شىڭ پاتشالىعى وكىمەتىنە قارايتىن. 1922 جىلى التاي كوكتوعاي ءبىر ايماق بولىپ قۇرىلىپ، شينجياڭعا قاراعان. سىرت موڭعول ءوزى دەربەس مەملەكەت بولىپ كەتەدى. كەيىن موڭعولدان اسىپ شىڭگىلگە كەلگەندە شىڭگىلباي تۋىلىپ، اتى وسىنداي تاريحقا بايلانىتى قويىلىپ، كەيىن زاڭگى اتانادى. 1940 جىلى بۇلعىن سوعىسىندا تۇردىباي، قاقىش، شاكەر بي زاڭگىلەر مەن بىرگە موڭعوليانىڭ ماحانتاس شەگاراسىنا (جاستابىنا) ەلشىلىككە بارىپ قولدى بولعان. قازاقتاردىڭ التايڭا كەلگەنى سياقتى، موڭعولداردا سىرتقى موڭعولعا كوشىپ بىرتە-بىرتە ازايىپ كەتكەن. شاڭحان دەگەن جەردە تارى بيدىڭ اسىن جوتاقاجى باسقارعان، وسى استا بايگە بولىپ لامجا تورە كۇرەڭ ات، شۇبار ات، كەرتوبەل ات ، كوكباس ات قاتارلى ءتورت ات قوسقان، ات ايداۋعا دوعالىدان سەگىز، لامجاداندا ەكى ادام بارادى. جولدا دوعالى جىبەرگەن ادامدار، شاڭحاننىڭ قىساڭىندا موڭعولداردىڭ كوپتەن بەرى ادىلەتسىزدىن، ءوزى ىستەگەنىن وزىنە كورسەتۋ ءۇشىن، ەكى موڭعولدى، كوكباس ات پەن كەرتوبەل اتتى ۇرىپ جىعىپ، شۇبار اتتى ۇستاپ الىپ كەتەدى. نەگىزى شۇبار اتتى قۇنان كەزىندە جوعالتىپ العان دوعالىنىڭ اتى ەدى تانىسادا موڭعولدار مويىنداماي، بەرمەي كەتكەن. وسى بايگەدە لامجانىڭ كۇرەڭ اتى الدىمەن كەلىپ، باس بايگەنىڭ جۇلدەسىنە تىگىلگەن 9 ءتۇي باستاعان جۇلدەنى الادى، كوپ ۇزاماي بۇل جەردىڭ وزدەرىنە جايلى بولمايتىنىن سەزىپ لامجا تورە باستاعان كوپ ساندى موڭعولدار سىرتقى موڭعولياعا ءبىر جولا قونىس اۋدارادى. كەيبىرى التايعا قونىستانعان. ازساندىسى كوكتوعاي، شىڭگىل قاتارلى جەرلەرگە شاشىراپ قونىستانعان. وسىنداي جوتاقاجىنىڭ جول نۇسقاۋىنىڭ ارقاسىندا كەڭ جەرشگە ەركىن يەلىك ەتىپ، جايلاپ، قىستايدى. ماشان مولقى ىشىندە ايتۋعان تولەس باستاعان 30 ادام جوتاقاجى اۋىلىنا، كەلىپ ءۇش كۇن جاتىپ، ەكى تۇيە سويىپ قوناق ەتكەن، قايتاردا 30كىسىگە، 30 بيە جەتەلەتىپ، ءوندىرقارانى، بالەرتىس پەن جىڭگە- قايىرتى ەكى ارالىن، وڭتۇستىكتە قۇم قىستاۋىنا دەيىن مەكندەڭدەر دەگەن. شىڭگى ەلى كەلگەندەدە 100 جىلقى، 300 قوي ەرۋلىك ايداتىپ جىبەرگەن. باسقا دا اۋلىنا كەلىپ، كومەك سۇراعان جاندارعا سي-سياپات جاساپ قايتارىپ وتىرعان، نەتكەن سابىرلىلىق، نەتكەن مارتتىك ەكەن دەپ تامسانباي تۇرا المايسىڭ.

جوتاقاجىنىڭ شاراپتى

جۋانعاننىڭ جوتاقاجى اتانۋى بەكەر ەمەس، ەكى ءتۇرلى جاعداي نەگىز بولعان. ءبىرىنشى: ۇنەمى جوتاعا شىعىپ كەڭەس قۇرۋى. ەكىنشىدەن: جاۋىرىن شىعىڭقى جوتاسى كۇرجيىپ شىعىپ وتىراتىندىعى. ادامدارعا تىكە قاراماي وتىراتىعىنان جوتاقاجى اتانىپ كەتكەن. ول كىسى ادامعا تىكە قارامايدى، سۇق ساۋساعىن كورسەتىپ سويلەمەيدى ەكەن. بۇعان دۋشار بولعان ادام دۇرىس بولمايدى ەكەن. كوزىنىڭ دە ءسوزىنىڭ دە كيەلى ەكەنىن سەزىپ، سودان ساقتانۋ ءۇشىن كەپەش ىشىنەن ساقتىق ءۇشىن شىت پەن كوزىن كۇلەگەيلەپ جۇرەدى ەكەن.

التى جاسىندا اكەسى ءمايتى ءبيدىڭ نۇسقاۋى بويىنشا، مەدىرەسە وقىعان، اراپ، تۇرىك، پارسى تىلدەرىن ەركىن مەڭگەرگەن، ون ءۇش جاسىندا ەل ىشىندەگى داۋ-شارالارعا ارالاسقان، قاشقار، تۇرپان، تاشكەنت قالالارىن ءوزى كوزدەن كەشىرىپ، وسى قالالاردان ۇستاز الدىرىپ كەيىن قايىرتى، تۇرعىن، كۇنگەيتى وڭىرلەرندە مەدىرەسە اشىپ حالىقتىڭ ساۋاتتى بولۋىنا ۇلەس قوسقان. كەيبىر جاعدايى كەلمەگەن ادامداردى ءوز قاراجاتىمكەن وقىتقان. مىنە سول ءتالىم العان شاكىرتتەرىنىڭ، بىرەگەيى اعارتۋشى، اقىن، ءدىن كوسەمى اقىت ءۇلىمجى ۇلى قارىمساق تەگى ەدى.

1882 جىلى قاڭتاردا قىتايدىڭ ءمانشىڭ ۇكىمەتى ارقىلى باتىس ءسىبىر گۋبەرناتورىنا حات جولداپ، ءوزى مەن جاڭگىر ەسىمدى مولداعا التى ايلىق مەرزىممەن مەككەگە بارىپ قايتۋ پاسپورتىن سۇراعان. ءوتىنىشى ءۇش اي ىشىندە قابىل بولىپ، ءتولقۇجاتىن الىپ قۋانعان جۋانعان 1883 جىلى قاجىلىق ساپارعا اتتانادى. قاجىلىقتان قايتىپ كەلگەننەن كەيىن كورگەن، بىلگەندنرىن ءور التاي حالقى مەن ءبولىسىپ حالىقتى حاق جولىنا شاقىرادى. جوتاقاجى قاجىعا باراردا ماشاننىڭ ءبىر بالاسى مالعارا رۋىنداعى سارسەنبى «مەندە قاجىعا بارام »،-دەپ ءوتىنىپتى. ءبىراق سارسەنبى قاجىعا اتتاناردا تومەنگى التايداعى ۇزاتقان قىزىنا بارام دەپ ، قاجىعا بارا الماي قالادى. ۇلكەن قاجىعا بارعاندار كۇز كەتىپ، جازدا ەل قاشقىرتى جاياۋىندا وتىعاندا قايتىپ كەلەدى. ەل جۇرىت قۋانا قارسى الادى. ءبىراق سارسەنبايدىڭ باقيلىق بولعانىن ەستىپ، جۋانعان قۇربان ايتتىڭ ءبىرىنشى كۇنى كاعباعا بارىپ قۇلشىق ىستەيدى، سول كۇنى تۇسىندە سارسەنبايدى كورەدى. تور ايعىرىن ءمىنىپ«اي قاجى مەندە كەلدىم »،-دەپ قۋانادى، بايتوللانىڭ بوساعاسىنا «التاي كوكتوعايلىق مالقارا سارسەنبايقاجى» دەپ جازىلعانىن تۇسىندە كورىپ ويانادى. «سارسەنبايدىڭ تىلەگىن بارماسادا اللا قابىل ەتتى»،- دەپ دۇعا قىلىپتى. ءبىر كەزدە ءمامي بەيسى اباي اۋىلىنان ءبىر وقىمىستى اكەلىپ، بالا وقىتىپ جاتىر دەگەندى ەستىپ، جوتاقاجى «ءوز كوزى مەن كورەيىن، ۇناپ جاتسا مەندە بالامدى وقىتۋعا بەريىن»،- دەپ كەلسە، الگى سەيقامزا ەسىمدى مولدانىڭ ءبىر قولىندا كىتاپ بالا وقىتىپ، ءبىر قولىنداعى تەمەكىنى كورىپ، جوتاقاجى ماميگە «مەن ونى ءبىلىم جاققالى كەلگەن عادىم با دەسەم، تەمەكەنىڭ ءتۇتىنى مەن ۋلاعالى كەلگەن زالىم ەكەن. اناعان امانداسپايمىندا، بالادا وقىتپايىم. مۇندايلار حالىقتى ۋلايدى»،-دەپ اتتانىپ كەتىپتى. ول كەزدە تەمەكى تارتىپ، اراق ىشكەندى بىلە بەرمەيتىن، وسىندايلاردىڭ كەسەلىنەن بەلەڭ الا باستاپتى.

جوتاقاجى ايتقانى كەلەتىن ءبىر ءسوزدى، اۋليەلىگىمەندە ەل ەسىندە قالعان. شاقاباي تارى ءبيدىڭ اسىنان ءبىر كۇن بۇرىن جەر وشاق قوڭىرسىتار كۇنى، موڭعىلدار ءبىر پالۋانىن قازاقتارعا سەس كورسەتىپ، اۋىزىنان كوبىگى شاشىراعان شىنجىرلاپ نوقتالاعان، ەكى جاعىنا ۇش-ۇشتەن التى ادامدى جۇلقا تارتقان پالۋاندارىن الىپ كەلىپتى. قازاقتار جاعىنان: «بۇعان كىم ساي كەلەر ەكەن»،- دەپ ادام تاپپاي ابدىراپ، ساسىپ قالىپتى. سوندا جوتاقاجى 19 جاستاعى قاجىبالا بايجۇما ۇلى دەگەن پالۋاندى شاقىرپ، باتاسىن بەرىپ، اتقا مىنگەسىرىپ، ۇرانداتىپ شرشى توپتىڭ ورتاسىنا الىپ كەلدىرىپتى. قاجىبالا بەلدەسكەننەن-اق كوپ ايلاندىرماي موڭعول پالۋانىن الىپ سوعىپتى. جىعىلعىنى سونشالىقتى اناۋ ورىنىنان تۇرا الماي جاتقاندا ، نامىستانعان موڭعولدار تەپكىنىڭ استىنا الىپ ءوز پالۋاندارىن تاستاپ كەتىپتى. ۇلكەن اس كۇنىدە موڭعولدىڭ تاعى ءبىر شىنجىرلاعان پالۋانىنىن جوتاقاجىدان باتا العان قاجىبالا تاعى قاڭباقشا الىپ سوعادى. ەلدىڭ نامىس تۋىن جەلبىرەتكەن قازاق پالۋانىنا موڭعول پالۋانى ايتادى دەيدى: «سەن مەنى كۇشىڭ جەتىپ جىققان جوقسىڭ، جوتاقاجىنىڭ باتاسى مەن جىقتىڭ، مەندە وسال ەمەس ەم، وس كۇنگە دەيىن جاۋىرىنىم جەرگە تيمەپ ەدى، جوتاقاجىدا شارپات بار ەكەن»،- دەپ ءۇاستىڭ ءۇشىنشى ات شاۋىپ بايگە بەرەتىن كۇنى قاجىبالانىڭ اناسىنا ءبىر قورجىن كويلەك، ورمال سيلىعى بار، وزىنە ءبىر جيرەن ات مىنگىزىپ ءبىر قونىپ جاتىپ ەرتەسى اتتانار الدىندا ءشاي ءىشىپ وتىرعاندا اناسىنىڭ ءبىرتاي قازان قايناپ تۇرعان قۇرتتى كوتەرىپ قاپقا قۇيا سالعانىن كورىپ: «پالۋاندىق سەندە ەمەس اناڭدا بار ەكەنعوي»،- دەپ دالا زاڭىن ۇستاعان ساحارنىڭ ۇلدارى ەكەنىن دالەلدەپ، دوستاسىپ اتتانىپتى.

ءمامي بەيسى ءتورت بي تورەنى سايلاۋ ءۇشىن 12 كەرەيدىڭ بيلەرىن شاقىرىپ ۇلكەن جينالىس اشادى. جينالىستىڭ سالماعىن شامالاعان بيلەر ءۇنسىز وتىرىپ قالادى. سوندا بوساعادا وتىرعان جاس بالا سىلتىدەي تىنعان ۇنسىدىكتى بۇزىپ: «رۇقسات بولسا بارىڭىزگە اسسالاۋماعالايكوم دەپ سالەم بەريىن»،-دەپ ارتىنشا سويلەي جونەلەدى.

يا اتالار تەگىس جايلانىپ وتىردىڭىزدار،

ايتار سوزگە نەلىكتەن توسىلدىڭىزدار.

ءتورت بي تورە بولاتىن كىسىنىڭ،

كوپ قارادىڭىزدار بەتىنە.

بەتىنە كوپ قاراماي،

قاراساق ءجون ىسىنە.

ادىلدىگىن ايتا الماي،

اۋىتقىعان كسى مە؟

اسقار تاۋداي الدىدا،

وتىرعاندا اتالار.

اتا تۇرىپ سويلەگەن،

سوزىمدە ۇلكەن قاتە بار.

«مەنىڭ ءسوزىم ءبىتتى»،-دەپتى وجەت جاس جىگىت.

سوندا ءمامي:

اسەم بولساڭ اسپاققا اسىلاسىڭ،

باسەڭ بولساڭ بايگەگە قوسىلاسىڭ.

بۇل جاس جىگىت كىم بولدى ەكەن،-دەيدى.

وترىعانداردىڭ ءبارى قايراقانعا باتاسىن بەرىپ، بولاشاعىنان كوپ ءۇمىت كۇتەدى. قايراقان شەشەن دەگەن ات وسىدان باستاپ ەل ەسىندە قالىپتى.

ەكىنشى ءسوزدى بازارقۇل بايقادام الادى.

ءسوز اياعىن جوتاقاجى الىپ:

سوندا قۇل مولقى دونەن بي ءبىلاي دەيدى:

مولقىنىڭ ءبيى جۋانعان،

تۇلپار ءمىنىپ تۋ العان.

بىتىراپ جۇرگەن مولقى اتاڭ،

التايعا كەلىپ قۇرالعانعان.

ءبىر ۇيگە ءبارى جيىلسا،

كەڭەسى سوندا داميدى.

شەرۋشى ءبيى اقتايدى.

ال ارعىندى جاقتايدى.

ءور دەپ سويلەپ بەرەدى دەپ،

جىلقىشىنى ماقتايدى.

قاراقاس ءبيى تاسىباي،

باسىنان تۇمان اشىلماي.

تەكە، سوكە بيلىگى،

كەتەر بولدى باسىلماي.

يتەلى ءبيى تۇرىمدى،

ۇرىنباسقا ۇرىندى.

ءوز ۇرلىعى شىققانسوڭ،

كىمگە ايتارسىڭ سىنىڭدى.

شىبار ايعىر وسەرباي،

سارسەركەدەي كوسەم اي.

داريادان سەركە وتپەي،

ايداعان قوي وتەرمە -اي

كەي بيگە ايتتىم توتەسىن،

جەتىلىتسىن اللا جەتەسىن.

ءبارىن ايتىپ نەتەسىڭ،

ەل ءۇشىن ەڭبەك وتەسىن.

دەپ ءسوزىن توقتاتىپتى.

وسى رەتكى ماجىلىستە القالار جوتاقاجىنى ءتورت ءبيدىڭ ءبىرى بولدى دەگەندە، ءبىزدىڭ وتباسىلىق سانىمىز از دەپ وزدىگىنەن بي بولۋدان باس تارتىپتى. جوتاقاجى 12 كەرەيدىڭ جينالىسىنىڭ سوڭىن تۇيىندەپ، توبە بيگەدە، ءتورت بيگەدە باسقا بيلەرگەدە بويسىنۋ بارىسىندا كىمنىڭ ايتقانى شىندىق، سونى قولدايىق. اقىل مەن ءىس قىلساق حالىقتىڭ ناعىز ۇيتقىسى بولامىز،- دەيدى.

كەيىن ايتۋعان مولقى دودانقاجى 1790 جىلى قۇل مولقى ءمانشىڭ ۇكىمەتى تايتاسقا بەرگەن شەن-شەكپەنىن جوتاقاجىعا الىپ بەرىپتى. وسىدان باستاپ جوتاقاجى ءتورت مولقىنى بيلەگەن، ءمانشىڭ وكىمەتىنە حات جازىپ كىسى جىبەرىپ سايلاعان ءور التاي حالقىنىڭ سەركەسىندەي ەل باستاعان ەلەۋلى بولىپ اتاعى اسپانداي بەرىپتى. تاڭبانى مولقىدان جانتورى، جانتەكەيدەن بارلىباي، شەرۋشىدەن شوباش، قاراقاستان بايقان جانە ابىلپەيزدىڭ كىشى ايەلى تۇمار حانىمنان (سامەن، جاباعى ابىلپەيزدىڭ تۇمار حانىم مەن بىرگە جىبەرگەن بالالارى) تۋعان 12 جاسار كوگەدايدى اباق كەرەيدىڭ تورەسى ەتىپ سايلايدى. سين يمپەرياسىنىڭ استاناسى پەكيننەن سامەن مەن جاباعى ەجەنحاننان تاڭبا الىپ كەلەدى. حالىق اۋىزىندا:

كوگەدايدى كوتەرىپ،

كوكتەمەنىڭ كەزىندە.

كوكپەكتىدە وتىرعاندا،

كوك قاسقا تاي سويىپ.

كوپ تىلەۋ تىلەپ ،

حان جولىنا اتتاندى.

دەسەلىنسە، كونساداق احىمەت اقىن مۇنى:

بارلىباي ، شۇباش ەرگەن كوگەدايعا،

جانتورى، بايقاندا بار وسى جايدا.

ەجەنحان كوگەدايعا ءمانساپ بەرىپ،

ۇقسادى اباق ەلى تۋعان ايعا.

جوتاقاجى تورت-تۇلىكتىڭ اتالىقتارىن اۋىستىرىپ مال تۇقىمىن ساپلاندرۋعا ارقاشان كوڭىل ءبولىپ وتىرعان. جىلقى ءۇيىرىنىڭ تۇقىمىن الماستىرۋ ءۇشىن كوگەداي تورەگە حات جازىپ، ءۇمىتقالي مەن ايتپايدى جىبەرىپ اسىل تۇقىمدى ايعىر سۇرايدى. كوگەداي جوتاقاجىنىڭ بۇل ويىن قۇپ كورىپ ، كوكقاسقا ايعىردىڭ مىنەر جاعىنا تورە تاڭباسىن باسىپ، ءارى جىلقىعا باساتىن ءبىر تاڭبا سيلاپ ، ول تورە تاڭبانى (سۋرەتى بار... )

جوتاقاجىنىڭ مالىنا باسىپ ءجۇرۋدى ايتادى. (وسى تورە تاڭبانى ءبىزدىڭ اۋلەتىمىزدە دە ءىرى قارا مالىنا باساتىن، سەبەبى جاقسى ىرىمعا بالاسا كەرەك. قارا شاڭىراعىمىزدا بار وسى تاڭبا) .

ال قويدى وڭ قۇلاعىنىڭ ارتىنا سىدىرعى، سول قۇلاعىنىڭ الدىڭعى جاعىنا ويىق ەن سالاتىن، سول جاعاىنا توتەشە

ءارىپتى تاڭبا باساتىن. ى.م). كوكقاسقا ايعىردان كوپتەگەن اسىل تۇقىمدى جۇيرىكتەر تارايدى. سالىق ءبيدىڭ ەكى كوك ايعىر ءۇيىرى، ءناسىپتىڭ كوك ايعىرى، تاتاي ءتايجىنىڭ كوك ايعىر ءۇيىرى... جوتاقاجى كەڭ مىنەزدى، وتە ءمارت بولعان ەكەن، ىزدەپ كەلگەن پانا سۇراپ كەلگەن جانداردى قاي رۋدان بولسادا جاردەم بەرە بىلگەن جومارت بولعان ەكەنى جالپىعا جاريا ەدى. «جادىك، جانتەكەي كىسى ولتىرسە ، قاراقاس، مولقى قۇن تولەيدى» دەگەن ماقال شىعادى. بۇل ماقالدى توعىز ساققا جۇگىرتەتىندەر بار، بۇلدا جوتاقاجىنىڭ كەيبىر زيانعا ۇشىراپ، ءتىپتى كىسى ولىمىنەدە سەبەپشى تۇتقىندالعان ادامداردى اقىسىن، قۇنىن تولەپ شىعارىپ الىپ ، جازالاسا باسقالاي جازالايتىن، قايتا قاتارعا قوسۋعا تىرىساتىن. وسىنداي جاعداي جانتەكەي مەن جادىك رۋىنىڭ ادامدارىنان دا شىققان. رۋلار اراسىنا جىك سالۋدىڭ قاجەتى شامالى دەپ ويلايمىن. ءار نارسەنىڭ شىعۋ تەگى بار، «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار»،- دەگەن وسىداندا.

كوسەمدىگى مەن شەشەندىگىنەن بولەك تابيعاتتىڭ دا قىر-سىرىنا قانىق جوتاقاجى ەلدىڭ كوشىپ-قونۋىندا رەتكە كەلتىرىپ كۇن رايى مەن ۇشتاستىرىپ قاي قونىستىڭ مالعا ءجايلى ەكەنىن باعامداي بىلگەن، مالدى جۇتتان، تابيعىي اپاتتاردان امان الىپ قالىپ، كۇيىن ساقتاپ وتىرعان. سونى مەن قاتار بوكەننىڭ قاي كەزدە ۇيىرگە تۇسەتىن ۋاقىتى مەن قاراسان بولىپ سول ورنىندا قالاتىن ەرەكشەلىكتەرىندە ەكشەي ءبىلىپ، اڭشىلىق، ساياتشىلىقتا قۇرا بىلگەن.

ۇلتاراق دەگەن كىسى جەر اۋدارىپ، قايدا قونىس تەبەم دەپ باسى قاتىپ تومەنگى التاي ەلىندەگى قاريالاردان اقىل سۇراعاندا، ءور التايداعى جوتاقاجىنىڭ قامقورلىعىندا بولۋدى ايتادى. ۇلتاراق ءور التايعا جول الىپ، قاباعا كەلگەندە قايتىس بولادى. بايبىشەسى ماي اپاڭ دەگەن كىسىا لتى ۇل، ەكى قىزىن، ءبىر كەلىنىن الىپ، جوتاقاجىعا بولعان جايدى ايتىپ، مۇڭىن شاعادى. سوندا جوتاقاجى:

وسى ەلگە كەلىپ جاتقان ءسىز عانا ەمەس، تالايلاعان جاندار كەلىپ تۋىس، باۋىر بولىپ قونىس تەۋىپ، ءوسىپ- ءونىپ جاتىر،- دەپ ىستىق ىقىلاسىن بىلدىرەدى. سىزدەردى سىرتقا تەپكەندەرگە ات-شاپان ايىپ سالام . جايلاۋىڭىز ءبىزدىڭ جايلاۋدىڭ تۇسىنداعى دارا بولسىن، كۇزەۋلىگىڭىز بىزبەن بىرگە قايىرتى، قارابۇلعىن، كوكتوعاي، قاراتۇڭكە بولسىن، قىستاۋىڭىز سارتوعايداعى ماقىش سوفىنىڭ قاراتالى بولسىن،- دەپ. ماي اپاڭدى اسىن بەرىپ اتتاندىرىپ قويادى. ماي اپاڭ بۇل جاقسىلىقتىڭ وتەمى رەتىندە ون ساۋساعىنان ونەر تامعان ەكى سۇلۋ قىزىنىڭ ءبىرى جاميعانى جوتاقاجىنىڭ قارسى بولۋىنا قاراماستان كىشى ايەلدىككە بەرەدى. ەكىنشى قىزىن جوتاقاجى مولقى ىشىندەگى قابانباي دەگەن كىسىگە بەرىپتى. جانتەكەيدەن جوتاقجىنىڭ كەڭ قولتىق ەكەنىن ەستىپ ىزدەپ كەلىپ، جەر سۇراعاندا جەتىمدى جىلاتپاي، جەسىردى قاڭعىتپايتىن قاسيەتتى جولدى ۇستانعان جوتاقاجى قاشقىرتىدان جايلاۋ بەرەدى، سول جايلاۋ بۇگىندە جانتەمىر جايلاۋى اتانىپ كەتكەن.

«جول سالساڭ جوتاقاجىداي سال» دەگەن ەل ىشىندە ءتامسىل بار. «ءساۋاپتىڭ ۇلكەنى جول مەن كوپىر سالۋ»،- دەيتىن ۇلكەندەر. بۇرىن ءمايتى بي قايىرتىدان جايلاۋعا شەيىن جول سالعان، اكە كورىپ وق جونعان جوتاقاجى اكەسىنىڭ ءبىر رەت سالعان جولى سايدان كەزەڭگە شىعاتىن، بۇل جولدار حالىققا قولايلى بولعانىمەن الىدە قيىن- قىسپاقتارى كوپ ەدى. كەي جەرىنەن مال شىعىنى بولىپ تۇرادى ەكەن، ءبىر جولى قاقپا تاستان ءبىر كەلىنشەك (بوتاقارا رۋىنىڭ ادامى دەگەندى ايتاتىن اقساقالدار) ات ەرتوقىمى مەن ۇشىپ كەتىپ كىشى كۇنگەيتىنىڭ شاتقالىنا قۇلاپ ءبىراق تۇسەدى، سۇيگىن الۋعا دا جاراماعان ەكەن. وسىنداي جاعدايلاردى كوزبەن كورە تۇرا، جول سالۋ قانشا قيىن تاۋقىمكەتتى بولسادا، جالاما جارتاس، ۇلكەن قورىم تاستار مەن بوگەتتەلگەن بولسادا، ادام شاماسى كەلمەيتىن، سۇيمەننىڭ دە قاۋقارى جەتپەيتىن ۇلكەن تاستاردى قىزىل قاراعايدى ورتەپ قىزدىرىپ جارىپ، شولاقسايدىڭ شاتقالىنا ءتۇسىپ، قاشقىرتىنىڭ قاراسازىنىڭ قۇيعانىنان قايقايىپ شىعاتىن ءارى ۇزاق، ءارى قاۋىپتى جولدى توتەلەپ بيىكتەن تۇسكەندە يرەكتەپ تۇسەتىن قورىمنان جول سالعان. نايىنتى اسۋىناندا جول سالعان. دالەتىنە اقىلى ، بىلىمىنە ايلاسى جوتاقاجىنىڭ جانىندا مارقادىق، قالەل، سەيتباتتال ، قانجىعا ت.ب مىقتى ازاماتتار بولماسا مۇنداي جولداردى تەحنيكاسىز زاماندا سالۋ، كەڭ جەرلەرگە يە بوۋ ارتنە تولعاناتىن ءتۇيىن ەدى. ەل اراسىندا: « مارقادىقتىڭ قامشىگەرلىنەن ، قالقابايدىڭ قالەلىنەن، سەيتيتپاتتالدىڭ سەلت ەتكىزەرلىگىنەن قۇداي ساقتاسىن»،- دەگەن ءتامسىل تاراعان. قالقاباي جايلاۋ نەگىزى قاشقىرتى توڭىرەگى ەدى. وسى جولداردىڭ اشىلۋ قوس كۇنگەيتى، جانپەيىس، كۇمپەيىس، نايىنتى، جىڭگە جايلاۋلارى، اقتىشقان، كەڭقارىن ايتابەرسەك قازىرگى موڭعوليا شەگەراسىنا دەيىنگى جەرلەردىڭ قازاق جەرىنە تاۋەلدى بولۋىنا ۇلەسىن قوستى دەسەكتە ارتىق ەمەس. وسى جەرلەر موڭعولدىڭ اسىپ سارالاقاز اسۋى جاقتان كەپ اسىپ جايلايتىن جەرى ەكەن ، جول سالىنىپ قازاقتاردىڭ ەكپىنىن سەزگەن موڭعولدار تاۋدىڭ ارعا بەتىنە اسىپ كەتكەن. بەرگى بەتى قازاقتارعا قالدى. قازىر جۇڭگو تەيتوريااسىندا قالدى بۇل جەرلەر.

1858 جىلى التايدا قۇران ساۋداسى مەن اينالىساتىن ۇيعىرلار پايدا تابۋ ءۇشىن: «قايتىس بولعان ادامعا قۇراندى قوسا جەرلەۋ» دەگەن ءپاتۋاى ويلاپ تابادى.قۇراننىڭ قۇنىن بەس جىلقىعا دەيىن ساكتقار بولىپتى. بۇل دىنىمىزگە قايشى بولىپ قالماستان، ءوزى قارالى وتپاسىنا اۋىر سالماق سالادى. وسىنداي سۇمدىقتى دەر كەزىندە سەزگەن جوتاقاجى جەر-جەردەن ءدىن ماماندارىن شاقىرىپ، حالىققا تۋرا جولمەن ءتۇسىندىرىپ،توقتاتادى. بۇل جاعدايدىڭ ارتىندا كىم تۇرعانىن انىقتاپ، وڭدىرماي جازالايدى.

جوتاقاجى بۇحارا مەدىرەسىندە بالا وقىتىپ ءجۇرىپ، ورىس پاتشالىق وكىمەتىنەن باسىنا قاۋىپ ءتونىپ، جانساۋعالاپ التايعا كەلگەن مىرزا باقا (لاقاپ اتى مىقپۋبوللا ، مىقپۋمولدا)مولدانى اۋىلىنا الىپ كەلىپ،بالا وقىتتىرادى. كوپتەگەن ءدىن قايراتكەرلەرى جەتىلىپ شىڭادى. اقىت قاجى، ءلاتىپ، ورداشى، ءابدىرازىق ( ءابدىرازىق مەنىڭ اتام، ۇلى اكەم ) ايىنتى، ورىس ت.ب مىقتى ءدىندار وقىمىستى تۇلعالار وقىپ ءبىلىم الادى. سول ءبىلىم ءابىرازىقتان كاماليگە ، ودان ماعان جەتىپ وتىر. مىنە جوتاقاجى اتامىزدىڭ شاراپاتى بىزدەردەي ۇرپاققا جەتىپ تيپ جاتسا قالاي العىس ايتىپ، دۇعا باعىشتامايسىڭ، ەڭبەكتەرىن قالام تەربەپ، قاعاز بەتىنە تۇسىرمەيسىڭ. بىزدەن كەيىنگى ۇرپاق وسىنداي ۇلى تۇلعا اتالارىمىزدى ۇلىقتاپ جۇرسە بىزدە جامان بولماسپىز. تومەنگى التايداعى ون ساۋساعىنان ونەر تامعان شوقى قاجىنىڭ قىزى ءاقجۇنىس ەسمدى قىزىنىڭ كەستە تىگىپ، قۇر مەن باۋ توقىعان قولونەرلەرىن كورىپ، سىپايى ارەكەتىنە كوڭىلى تولعان جوتاقاجى «ءابدىرازىققا جار ەتىپ بەرسەك»،- دەگەن ۇسىنىسىن ءابدىرازىقتىڭ اكە- شەشەسى مۇستافا مەن زەكىم قۋانا قارسى الىپ ەكى جاقتا دۇركىرەتىپ ات شاپتىرىپ، اقىنداردى ايتىستىرىپ ءور التاي مەن تومەنگى التايدىڭ اراسىن تويعا ۇلاستىرادى. تاىلدەگى ءابىرازىق پەن ءاقجۇنىستىڭ تويىدا كەرەمەت ەل اۋىزىندا قالاتىنداي وتەدى. ەكەۋىنەن تۋىلعان ۇلدارى: كامالي اقىن، ۇستا، تامىرشى، ەمشى، دومبىراشى ، ابىلاي جاستايىنان جاۋدىڭ وعىنان قازا تاپسا، ءشامسيا قىزى، ودان تاراعان جيەندەر كەيىن اقساي، موري جاقتا تۇرادى، مەمەلەكەت دارەجەلى كەستەشى بولىپ ، ونەر جالعاستىعى بولادى.

جوتاقاجى تۋرالى اقىت ءۇلىمجى ۇلى دا ەرەكشە ءقادىر تۇتىپ، باعالاعان. اقىت قاجىنىڭ بۇلاي العىس ءبىلدىرۋى تەگىن ەمەس. ساۋات اشۋى، ءدىني ساباق، الۋى، كوپ ءتىل ءبىلۋى، شەتتەن كەلگەن كىتاپتارى مەن سۋسىنداۋى، ءتىپتى قارجى جاعىنان كوپ كومەك الۋى بارى-بارىنە جوتاقاجىنىڭ شاراپاتى تيگەن. جاقسى ۇساتازدىڭ شاكىرتى وزادى دەگەن وسىدان قالعان. اقىتتىڭ اتاعىنىڭ اسپانداۋىن جوتاقاجىدان ايىرۋعا بولمايدى. اقتتىڭ ۇستازى كىم دەگەن ۇلەكن سۇراققا جاۋاپ بولادى.

ءمايتى بي تىلەۋلى باتىر كوبەش،

بايبولسىن شەشەندىكتەن بەرگەن ەمەس.

التايدان جوڭعارلاردى جۇنشە ءتۇتىپ،

بارلىعى زامانىندا قىلعان كەڭەس...

جىلقىشى بەرەكەلى قايران جوتا،

بالەكەڭ ، ءبىتىمشى مەن جۇيرىك تىرقاي.

قىلعان جوق وسىلارعا دۇنيە وپا...

ءمايتى بي، بايبولسىن بي مولقى جاقتان،

ۇستەمباي، سەرىكباي مەن مايدا زالىڭ.

وسىلار كەم بولعان جوق بىتكەن باقتان،

ولشەۋلى بار تاعدىرىڭ بيلىك بايلىق.

جىگىتتىڭ ءبىرى تايلىق، ءبىرى شايلىق.

قاي دوس بار جوتا بارلاش ەسكەندىردەي،

وزگەنىڭ دوستىعىنا تەڭ كەلەتىن.

مولقىدا جۋانعان بي قوبدا تاراپ،

كوپ ويلاپ تۇپتەن تارتقان كارى ءماناپ.

قاجىعا اتتاناردا جوتاقاجىعا ارناعان قوشتاسۋ ولەڭى

ارتىق تۋعان جان اعام،

جۇرت اۋىزىنا قاراعان.

ءوزىڭدى مىڭعا بالام،

التاي، قوبدا ءاز حالقى.

پاناڭىزعا سايالاپ،

ءورىسىن الىپ تاراعان.

قونىسىڭ بايتاق جەرىڭ بار،

بايلىعى مول ەلىڭ بار.

سولارعا دىڭگەك بولىپ ەڭ،

الالاپ كورمەي بارلىعىن.

ەلىڭدى بارلاپ شامالاپ،

مەكەن ەتكەن دالادي.

ءور التايدى سالالاپ،

ەرتىس بويىن جاعالاپ.

عالامعا ماشھۇر اتىعىز،

بيگە لايىق زاىڭىز.

اتاعىمىزدى اسىتىپ،

دۇشپانىمىزدى جاسىتىپ.

شاتتاندىردىڭ بالاداي،

تىڭداڭىز تاقسىر داتىمىز.

سيلى بىزگە باسىڭىز،

ەركىن جەتكەن الىسقا.

ءوتىنىش جازعان بارىستا،

ەجەنحانعا حاتىڭىز.

كەدەي پاقىر جيىلىپ،

ساناڭىزعا سيىنىپ.

تۋرا جولعا باستادىڭ،

ەلىڭدى ايداپ سەركەدەي.

الدىڭىزدا سويلەۋشى ەك،

اتامىزداي ەركەلپ.

قادىرىڭدى ءبىلۋشى ەك،

ءامىرىڭ مەن ءجۇرۋشى ەك.

عايبات قىلىپ كەي نادان،

ارتىڭىزدان مىنەۋشى ەدى.

اشۋلانىپ كورمەۋشى ەڭ،

كولدەلەڭدەپ تۇرسادا.

قابىرعاسى بەرىك ەر ەدىڭ،

اقىلىڭ شالقار كول ەدىڭ.

التايدىڭ بيىك تاۋىنداي،

جەر جىلجىسا جىلجىماس.

اسقار سارى بەل ەدىڭ.

نيەت قىلدىڭ جۇرەم دەپ،

بايتوللانى كورەم دەپ،

ەنشاللا ءبىر ساپارعا،

ءبارىن وتەپ كەلە دەپ.

مەدينەگە بارام دەپ،

كوپ ساۋاپتى تابام دەپ.

راسۇلعا كىرسەم دەپ،

ورازانى كۇتسەم دەپ،

پاتشا قۇداي ساقتاسا،

وت كەمەنى مىنسەم دەپ.

قابىل قىلعان نيەتكە،

وسى قىلعان نيەتكە.

سالامات قىلسىن قۇدايىم،

دۇعا قىلىپ تۇرايىن،

ەل ويلايدى ۋايىم.

امان ەسەن بارىڭىز،

زيرات قىلىپ راسۇلعا،

روزاعا ءجۇز ءسۇرتىڭىز،

كوڭىلىڭىزگە توقىڭىز.

ەنشى اللا امانات ،

ماقۇل بولسا وسىمىز.

پاقىر اقىت ءسوزى دەپ،

پاقىر ناشار ءسوزى دەپ،

راسولعا قىلسىن شاپاعات.

تىلەىڭىزدى تىلەپ جاناعا،

دۇعا قىلىپ تۇرايىن.

سالەم ايتپاي نە دەيىن،

قولىمىز قىسقا بارۋعا،

اقىت اتامىزدىڭ بۇل ولەڭ جولدارىنان ناعىز حالىق شىن نيەتىمەن جاقسى كورىپ ۇلىقتايتىن، ەش قاشان ۇمىتپايتىن ۇلى تۇلعا ەكەنىن، قازىرگىدەي ەمەس قاجىعا بارۋدىڭ ماشاقاتىن، شارتتارىنىڭ قيىندىعىنا قاراماستان الىس جول، ساۋاپتى جول تارتىپ كەتىپ بارا جاتقانىننان وي قوزعايدى.ءبىر جاعى كورەم، كورمەيمىن بە دەپ اللاعا امانتتاعان، قوشتاسۋ جىرى ەدى.

جيىپ كەلگەندە حالىق بار جەردە،

عارىپتار بار اسىل ءجۇزدى الىپتار بار.

ادام بەينەلى ماسىلدار بار،

كوزگە سۇركەي، بەتى كونشارىقتار بار.

تۇرا المايتىن كوتەرەم ارىقتار بار،

قاراڭعىنىڭ ىشىندە جارىقتار بار.

قاي ءبىر زاتقا قاي ىسكە قالىپتا بار.

تارازىعا ولشەمىن سالىپ تابار،

بار قاسيەت قارا ورمان حالىقتا بار.

ءبىز ەس بىلگەلى كۇمىس ساقال قاريالاردان ەستيتىنىمىز ماشان باتىر، ءمايتى بي، جوتاقاجى ت.ب ومىرگە كەلىپ ادامدىق پارىزىن وتەپ ارتىنا ولمەس ونەگە قالدىرعان ۇلى تۇلعالاردىڭ ەرەن ەرلىگى ەدى. جوتاقاجى اكەسى ءمايتى ءبيدى كوزى تىرىسىندە ەلگە ەلەۋى، اتاق-داڭقى اسقاقتاعان تۇلعا بولعاندىقتان ءبىر كۇمبەز ورناتۋدى ويعا الادى. ەسىكپەن ءتور ارالىعى 12 ادىم، توبەسىنە قىزىل قاراعاي سالىپ، ەسىك سالىپ، سىرتىن باران جىلقىنىڭ قىلىن لايعا قوسىپ كوپ ۋاقىت ءجاۋىن-شاشىنعا ءتوزىمدى بولاتىنداي سىلايدى. اتا-بابالارىمىز وسىنداي سەمەنت جوق كەزدەدە تاپقىرىق جاراتقان. بۇل كۇمبەزدىڭ سالىنۋىنا الىس جۋقتان ات سالىستى. بىرەۋ تۇيسىمەن اعاش تاسىسا، بىرەۋى ارا بالتالارىن الىپ شىعىپ جۇمىلا جۇمىسقا كىرىستى. وشاقباي مەن ۋىزباي باستاعان شەبەرلەر اعاشتان ءتۇيىن ءتۇيىپ كۇمبەزدى سالىپ شىقتى، جوتاقاجى جىل سايىنعى ادەتى بويىنشا تاڭەرتەڭ ەرتە قاسىندا وتىزداي ادام مەن شىعىپ كۇن قىزا كۇمبەزگە جەتەدى. ءمايتى ءبيدىڭ باسىنا قۇران وقىتىپ بولىپ، كۇمبەزدەن ونبەس قادامداي الىستاپ جولعا شىعاردا قاسىنداعى كىسىلەرگە، قۇران وقۋعا ءتورت مولدا كەلگەن ەكەن، ءبارى بىرگە تۇرعاندا : « سىزدەرگە ايتارىم، ءبارىمىزدىڭ دە ءومىرىمىز شەتەۋلى، ەگەر فنيدەن باقىيعا اتتانىپ جاتسام، مەنى دە اكەمنىڭ قاسىنا جەرلەڭدەر»،- دەپ وسيەت قالدىرىپتى. كەيىن اۋىلى كوشىپ كول جاعاسىنا كەلگەندە، الدىندا ايتقان ءسوزىن تاعى قايتالاپ، اۋىلى كوشىپ بەلعايىڭعا شىققاندا اتىنان ءتۇىسىپ، ءمايتى بي باستاعان ارۋاتارعا، ايات وقىپ قۇران باعىشتايدى. ورىننان تۇرىپ جايلاۋ جاققا ۇزاق قاراپ، قارابۇلعىن، قايىرتى، كول جاعاسى مەن قوشتاسقانداي كوز ۇشى مەن ۇزاتىپ سالادى. بالالىعى، جىگىت شاعى ، ەل اعاسى بولعان تۋعان جەرى مەن ەلى قالىپ بارا جاتقانداي سەزىلەدى. تۇرعىنعا ءبىر اپتا كوشىپ كەپ وتىرعاننان كەيىن، شالعىردىڭ كولدەلەڭ باستاۋىنا كەپ قونادى. كەشقۇرىم اۋىل شەتىندەگى قىراتقا ءبىراز وتىرىپ، وتكەن-كەتكەندى كوز الدىنان ءبىر وتكەرىپ، ابايدىڭ: «بۇل ومىردە حالىق ءۇشىن نە بەردىم، نە تىندىردىم؟»،- دەگەن ءسوزىن سالماقتاپ، اۋىر ويدىڭ ۇستىندە، ۇيگە قايتىپ ەكىنتى نامازىن وتەپ بولا سالا «باسىم اۋرىپ بارا جاتىر، سۇيەي بەرىڭدەر،- دەپ تۋىس-تۋعان، ەل-جۇرتى مەن باقۇلداسىپ ، كاليمانى قايلاپ كوز جۇمادى. 1904 جىلى قىركۇيەك ايىندا باقيعا اتتانىپ، وسيەتى بويىنشا اكەسىنىڭ قاسىنا جەرلەنەدى.

«اتادان ۇل تۋسا يگى ەدى، اتا جولىن قۋسا يگى ەدى» دەگەندەي. جوتاقاجى اتامىزدىڭ جولىن قۋعان، ءتالىمىن ۇلىقتاعان ۇرپاقتارىن ايتا كەتكەندى ءجون كوردىك. داباشىقاجى، قانجىعا بي، مارقادىق پالۋان، زامزام، قالەل ءتايجى، قايراقان بي، قۇمار ءتايجى، قۇلي ءتايجى، سالىق ءتايجى، اپشۇكىر ءتايجى، ءابدىرازىق مولدا، زەرىگەر، ايىنتى مولدا، كالمەن مولدا، قاپۋرىش باتىر، كامالي مولدا، زەرىگەر، ءورىمحان وراز، اكىمجان مولدا، قاپان ءمۇجىن ۇلى، شوكەي ساحاريا ۇلى زەرىگەر، تاتاي ءتايجى، ءمانجۋ (قوندىباي شاڭيا)، ساحاريا ساۋەن ۇلى زەرىگەر ت.ب قاتارلى ۇرپاقتارى ەلدىڭ ەلەۋلى، حالاقتىڭ قالاۋلىسى بولىپ ىزگىلكتىڭ ءىزىن جالعادى.

يت جىلى ياعىني 1905 جىلى جازعىتۇرىم جوتاقاجىنىڭ كۇمبەزىدە اكەسى ءمايتى ءبيدىڭ قاسىنان بوي كوتەرىلەدى. سودان باستاپ 1947 جىلعا دەيىن وتاۋباي باستاعان 69 ەر، 50 ايەل، 70تەي بالا، 1952جىلدان كەيىن كامەل مولدا، تاتاي ءتايجى، ابدىلدىك بايبىشەسى ساقىپجامال قاتارلى كىسىلەر قويىلىپ، جالپىسى 180 شاماسىندا قابىرلەر بار بولعان ەكەن.

كوكتوعاي كولى 1930 جىلى تامىز ايىندا (تامىز ايىنىنىڭ تامىز ايىنىنىڭ 31 جۇلدىز دەگەن مالىمەت بار) اسا جوعارى بالدا جەر سىلكىنىسى بولىپ قارا سەڭگىر تاۋىنا ۇلكەن بەلدەۋ جارىق پايدا بولادى، كوكتوعاي باسىنان، جىڭگە-قايىرتىنىڭ باسىنان بۇلاق بولىپ وزەنگە اينالاتىنىن مۇزدى مۇقيتقا قۇياتىن سىرتقى اعىس ەرتىس وزەنىن قۇرايتىن وزەن وسى ارادان وتەدى. وزەن اعىسى ەكى تاۋ اڭعارىنان وتەتىندىكتەن ،تاۋ تاسى قۇلاپ، ول جەر بىتەلىپ، سۋ كەرى قايتىپ كول پايدا بولعان. الايدا «ۇلكەن وتكەل» مەن ادام، مەن مال وتە الاتىن. كەيىن 1962 جىلدارى جۇڭگو ۇكىمەتى ەلەكتىر ستانسياسىن سالۋ ءۇشىن وزەنگە بوگەۋ سالعان. وزەن سۋى كەرى شەگىنىپ كولگە اينالىپ ءمايتى بي، جوتاقاجى باستاعان مارقۇمداردىڭ جاتقان جەرلەرىن سۋ باسىپ كەتتى. قالقاباي بالاسى ءتايتىنىڭ ، ءمايتى ءبيدىڭ بالاسى قانجىعانىڭ كۇمبەزدەرى، سول جەردە جاتقان قابىرلەردڭىڭ ءبارى كوكتوعاي كولى استىندا قالىپ قويدى. بەرتىنگى ۋاقىتقا دەيىن كۇمەزدىڭ مۇنارسى كورىنىپ تۇراتىن ەدى. كۇن سۇيگەن كۇمبەزدەرىڭىزدى، سۋ باسقانى مەن ۇرپاقتارىڭىزدىڭ جۇرەگىندە ماڭگى بيكتە مۇناراداي بولىپ قالا بەرەسىزدەر.

1885 جىلى مونعىليانىڭ قوبدا ايماعىنا قونىس اۋدارىپ، كوشپەلى مەكتەپ اشىپ جۇرگەن جەرىندە ءبىلىم نۇرىن شاشا جۇرەدى. ءمانشىڭ ۇكىمەتى جۋانعاننىڭ اسا بەدەلدى ادام ەكەنىن اڭعارىپ، 1886 جىلى ءور التاي بيلىگىن قولانا الۋ ۇسىنىسىن جاسايدى ، وسىلايشا حالىقتىڭ اراسىنداعى داۋ-داماي شەشىمىن تابا باستايدى. ەل ءىشى جاقسارىپ، وركەندەيدى. وسىنداي اتالارى بار ۇرپاقتاردى وزگە رۋلى ەل «قارا كوكتىڭ ۇرپاعى» دەپ اتاپ كەتكەنى بارشاعا كۋا.

جەرگە قاعىلعان زيانى تيەتىن قازىقتى سۋىرىپ، مال بايلاپ بۇرالىپ قالعان ءشيدى قالپىنا كەلتىرىپ جازىپ، ات مىنسە كەكىلىن سيپاپ، ساۋىرىنا اياعىن تيگىزبەي مىنەدى ەكەن. كوبىنە تاسپيح تارتىپ وتىرادى ەكەن. مالقارا جىلباي دەگەن كىسى جوتاقاجىنى قاشقىرتى دەگەن جەردە ءبىر مالىن سويىپ قوناققا شاقىرىپتى، باتا سۇراعان جىلبايعا جاقسىلاپ شىن نيەتپەن باتاسىن بەرىپتى. از كۇننەن سوڭ جىلىبايدىڭ ءتۇن ورتاسىندا قواداعى قويى تاس-تالقان بولىپ ۇركىپتى، ءىنىسى ەكۋى شىعىپ قاراسا، قورانىڭ ورتاسىندا ءبىر استاۋداي التىن كولكىلدەپ تۇرىپتى، كوپتى كورگەن جىلىباي دەرەۋ ءبىر مالدى باۋىزداپ كوشپەلى التىنعا قان تامىزىپ بولعانشا التىننان ءبىر ساپتاياقتاي قالىپتى، التىن التاي دەگەن وسى شىعار جىلىباي وسى التىندى قۇيىپ الىپ، وزىدە باسقالاردا، «جوتاقاجىنىڭ اللادان تىلەگنەن دۇعسى قابىل بولدى»،- دەپ جوتاقاجىنىڭ اللا سۇيگەن قۇل ەكەنىن جالپاق جۇرتقا جايىپتى. نەگىزى كونەنىڭ كوزىن كورگنەن كىسلەر وسىنداي توسىننان كەلگەن اللانىڭ سيىنا قۇربان شالىپ قان اعىزباسا توقتاماي كوشىپ كەتكەن ەكەن.

20.09.2007.ج التاي كوكتوعاي جازۋشى: مەدەن كامالي ۇلى ءابدىرازىق تەگى

اۆتوردان

مەنىڭ قولىما قالام الۋداعى باستى ماقساتىم: ەل ءۇشىن، جەر ءۇشىن، ۇرپاق ءۇشىن ەتكەن ەسەلى ەڭبەگىن ۇلىقتاپ، قاعاز بەتىنە، تاريح قويناۋىنا التىن ارىپپەن ءتۇسىرۋ. كىتاپ كەۋدە قاريالاردان سۇراپ، ونى تاريحي دەرەتەرمەن سالىستىرىپ، تاريحي شىندىق بويىنشا حاتقا ءتۇسىردىم. كەمشىلىكسىز پەندە جوق، سوندادا ۋاقىت پەن ادام اتتارىنىڭ تۋرا بولۋىن باستى نازاردا ۇستادىم. ىزدەندىم ، اياعىم جەتىپ، دەنساۋلىعىم كەلگەنشە ىزدەپ باردىم.

دەرەكتەر: «مولقى شجىرەسى»، «مولقى رۋى قاقاباي شەجىرەسى» 2012ج، «شەتەلدگى قازاق تۇلعالار» 20،12،2018 ، ت.ب كىتاپتار . جانە ءاۋىلدىى قاريالارى، اقساقالدارى، اللوڭعار ماسايت ۇلى، جەكباي قاۋايا ۇلى، باقىت كاماسيا ۇلى...ت.ب ەل اعالارىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا سايكەستىرىلۋ مەن جازىلدى.

دايىنداۋشىدان:

(بۇل قولجازبالاردى كومپيۋتەردە تەرىپ وتىرىپ، ول كەزدە مەن الماتىدا ونەر اكادەمياسىندا وقىيتىن ستۋدەن ەدىم. اكەمنىڭ بىلەدى دەگەن قاريالار مەن كوپ اڭگىمە دۇكەنىن قۇراتىنى، اياعى جەتكەن جەرگە بارىپ سۇراپ قويىن داپتەرىنە تۇرتە ءجۇرۋى،ءبارى- ءبارى كوز الدىمدا كينو لەنتاسىنداي ءوتىپ جاتتى. بالا كۇنىمدە اكەممەن بىرگە جۇرگەن جەرلەرىمعوي، تۋعان جەر، قاراعاي ءيسى، شوقىلارى، ير- قيىر جولدارى، قاراعاي ءيسى....بۇل جازبالاردى ءبىر دەمالىستا قازاقستانعا ءبىر نارسەنى جۇرەگىم سەزگەندەي الىپ كەلدىم. كەيىن قىتايلار «ساياسي ۇيرەنۋ لاگەرلەرىن» باستاپ ءبارىن تەكسەرىپ، تىمىسكىلەدى. تاريحتا نە ءبىر تۇلعالار وتكەن، ارتىنا وشپەيتىن ءىز قالدىرعان وسىنداي تۇلعالاردى ۇلىقتاۋ جانعا جاعىمدى ءىس ويلايمىن. وسى شىعارماعا كوپ وزگەرىس ەنگىبەۋگە تىرىستىم، سەبەبى: اكەمە دەگەن قۇرمەت دەپ بىلەرسىدەر، ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان دام بالاسى بولعانسوڭ كەمشىل تۇسارى بولسا كەشىرىم ۇتىنەمىز. اكە الدىنداعى تيتتەيدە بولسا پەرزەنتىك پارىزىمعوي كادەگە جارايدى دەگەن ۇمىتپەن ىرعىنبەك مەدەن ۇلى 2020.ج ءساۋىر. الماتى)

مەنىڭ اتام جانە اكەم تۋرالى

بۇل سۋرەت مەنىڭ اكەمنىڭ جالىندى جىگىت شاعىندا تۇسكەن سۋرەتى. باسىندا التايدىڭ القازىل تۇلكى تىماعى، ۇستىندە ەلتىرى ىشىگى مەن قاراعايدىڭ قابىعىنا بويالعان تەرى شالبارى، اياعىندا ساپتاما ەتىگى، ءبىر جاعىنان التايدىڭ ازۋلى ايازىنا اۋىزدىقتاتقىزبايتىنىن ايقىنداسا، ءبىر جاعىنان قازاقى سال – سەرىلىكتىڭ جالعاسىن جالعاپ تۇرعانداي.

مەن اتام كاماليدى كورمەدىم، ءبىراق اكەمنىڭ اسىل تۇلعاسىنا قاراپ اتامدى ەلەستەتتىم. اتام جۇرەگىنە يمان ۇيالاعان اۋىلىنا العاش مەكتەپ اشىپ اسىل ءدىنىمىزدى ۇرپاق جۇرەگىنە ۇيالاتاقان ۇستاز بولعان، سونىمەن قاتار ون ساۋساعىنان ونەر تامعان كۇيشى، التىن مەن كۇمىستى قاقتاپ، قارا تەمىردى قامىرشا يلەگەن شەبەر ۇستا بولىپتى. ءبىرسوزدى، ايتقانىن ىستەيتىن، قاتال مىنەزدى ، قايتپاس، قايسار، ءور رۋحتى جان ەكەن.

ال اكەم اتامنىڭ جولىن جالعاپ جەتى جاسىندا قۇراندى جەتتىك ءبىلىپ، ەلگەزەكتىگىمەن دومبىرا تارتىپ، ولەڭ جازاتىن، شەشەن سويلەپ شەشىم قابىلداي بىلەتىن قاسيەتتى قابىلەتىنىڭ ارقاسىندا ەل القاۋىنا بولەنەدى. ون ءۇش جاسىندا اكەسىنەن ايرىلسادا ءور رۋحى ءوزىن ورگە سۇيرەدى. اكەم 63 جاسىندا دۇنيەدەن وزدى. ءابدىرازىق، كامالي، مەدەن بولىپ ءۇش اتادان ءدىن وقۋى جالعاسىن تاۋىپ، ەندى كىشى ۇلى الدياربەك الماتىلاعى نۇر-مۇباراك اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتىندكە ماگيستىرى بولىپ ءدىني وقۋدى جالعاسترۋدا. قاجىلىق پارىزىندا 2020جىلى وتەپ، اكەسى ارمانداعان بارا الماعان قاسيەتتى كاعىباعا ءتاۋ ەتىپ قايتتى.

التايدان الماتىعا وقۋعا اتتاناردا انام اق ءدامىن الدىما قويىپ، اقتىلەگىن اق جۇرەگىنەن اقتارسا، اكەم اق باتاسىن بەردى. انام اۋىلدان ەكى اتقا مىنگەن اكەلى بالالى ەكەۋىمىزدى كوز ۇشىنان كورىنبەي كەتكەنگە دەيىن كۇن ساپ قاراپ تۇردى، ال اكەم مەنى جايلاۋدان ويعا ءتۇسىرىپ، كولىككە سالىپ ءوزى مەنىڭ استىمداعى اتتى اۋلعا الىپ قايىتپاق. جول بويى نە ءبىر اڭگىمەلەر، ءومىر جولىما ازىق بولاتىن اقىل كەڭەستەر ايتىلىپ كەلەدى. ەتەككە تۇستىك قوشتاسار ءسات جاقىنداعان سايىن جۇرەگەىم ەگىلە باستادى. تەمىر تۇلپارلار اعىلىپ جاتىر، مەن اكەمە – “ اۋىلعا قايتا بەرىڭىز، امان بولىڭىز ”، دەپ قوشتاسپاق بولىپ ەدىم، اكەم _ “ۇلىم ، بۇل جەر ويپاڭ جەر ەكەن، اناۋ بيىك جوتانىڭ باسىنان بيىك جەردەن قوشتاسايىق” - دەدى. اكەلى بالالى ەكەۋىمىز قيماستىقپەن ەكى جاققا جول تارتتىق. اكەم اق باتاسىن بەردى. كەيىن ويلاسام، اكەم سول كەزدە ناۋقاستانىپ ءجۇرىپتى، مەن الاڭداماسىن دەپ اۋرۋىن جاسىرىپتى. كوپ ۇزاماي بارىمىزبەن ماڭگىلىككە قوشتاستى. مەنىمەن بيىك جوتانىڭ باسىندا قوشتاسقانى ەندى ويلاسام ابىز كەۋدە اكەمنىڭ “ ولسەم ءبىر شۇڭقىردامىن، ءتىرى بولساق ءبىر توبەدەمىز” دەپ ءوزىنىڭ سىرقات ەكەنىن كوپ ۇزامايتىنىن سەزدىرگىسى كەلمەي مەنى الاڭداماي اتا جۇرتقا اتتانسىن دەپ ىرىمداعانى ەكەن عوي. اكەمنىڭ بۇل ەسكى سۋرەتى جۇرەگىمنىڭ تورىندە ساقتاۋلى تۇر، كورگەن سايىن كوڭىلگە اكەمە دەگەن ساعىنىشىم باسىلعانداي بولادى.

ىرعىنبەك مەدەن ۇلى