«كەرىم-اۋ، ايداي» كىمنىڭ ءانى؟

جەڭىسحان ءنۇسىپ ۇلى

ورىنداعان: "دوس" توبى

ءسوز ونەرى مەن مۋزيكا ونەرى قازاق حالقىمەن عاسىرلار بويى جاساسىپ كەلە جاتقان ونەر. «ونەر الدى قىزىل ءتىل» دەگەندى ۇستانعان بابالارىمىز، ەردىڭ قۇنىن ەكى-اق اۋىز سوزبەن شەشسە، قازاق بالاسى شىر ەتىپ دۇنيە ەسىگىن اشقاننان جەر بەسىككە كىرگەنگە دەيىن ولەڭنەن ءبىر ءسات اجىراعان ەمەس. تۇركى-موڭعۇل حالىقتارىنىڭ مادەنيەتىن زەرتتەۋشى پوتانين شوقان ۋاليحانوۆپەن بىرگە ونىڭ سىرىمبەتتەگى اۋىلىنا بارىپ قايتقان ساپارىندا «بۇكىل قازاق دالاسى ءان سالىپ تۇرعانداي كورىندى» دەپ قايران قالىپتى. زاتايەۆيچتىڭ باس-اياعى بەس-التى جىل ىشىندە قازاقتىڭ ەكى مىڭنان كوبىرەك ءان مەن كۇيىن قاعازعا ءتۇسىرۋى الەمدىك ەتنوگرافيا، فولكلوريسيا تاريحىنداعى سيرەك كەزدەسەتىن كەرەمەت. بۇل تۋرالى فرانسۋزدىڭ ايگىلى جازۋشىسى رومان رولان «مۋزيكالىق فولكلور جيناۋىنداعى دۇنيە جۇزىلىكرەكورد» دەپ تاڭداي قاققان. «قازاقتىڭ اساباي ان-كۇيى شىندىقتى كوركەم بەينەلەۋدە، ادامگەرشىلىك نازىك سيپاتىمەن، ساپا تازالىعىمەن، ومىرگە قۇشتار كوتەرىڭكى لەبىمەن جانە تىرشىلىكپەن قويىنداسىپ جاتاتىنشىنايىلىعىمەن، حالىق جاراتىلىسىن ەرەكشە اسقاق ادامگەرشىلىكپەن تولعاعان، تەرەڭ فيلوسوفيالىق سينتەزگە تولى اسەرگە بولەيدى» دەيدى كورنەكتى مۋزيكا زەرتتەۋشى اسافيەۆ. ول شىنىندا دا جاقسى ايتقان، جەتكىزە ايتقان. راسىندا، قازاق حالقىنىڭ دىبىستان جارالعانداي انشىلىگى مەن كۇيشىلىگىنە وزگەلەر تامسانىپ سۇيىنە بىلسە ؛ ءوزىمىز دە جان-تانىمىزبەن سۇيە بىلدىك. سونىڭ ايعاعىنداي وسىناۋ رۋحاني اسىل قازىنامىزدى كوشپەندى حالقىمىزدىڭ كوكىرەك قويمالارىنا ساقتاپ، بۇزباي-شاشپاي بۇگىنگە جەتكىزۋى دە ۇلاعاتتىلىق. ارينە، كوشپەلى ءومىر سارپالداڭىنداعى بابالارىمىزدىڭ باسقان ىزىمەن بىرگە تاريحقا باسىلىپ، كوكىرەگىنە قاتتالعان وسىنداي مۇرامىزدىڭ بارىنا قاناعات. الايدا، حالىق مۇراسىنىڭ تاريحى قانشا تەرەڭىنەن باستاۋ الىپ، قىرتىسى قالىڭ بولعانىمەن، ونىڭ ينە، ساباق جىبىنە دەيىن ەلەۋسىز قالتىرماي جيناپ-تەرىپ، زەرتتەپ-زەردەلەپ وتىرۋ ءتىپتى دە ماڭىزدى. تۇپتەپ كەلگەندە عىلىمنىڭ ۇلى مۇراتى ۇرپاقتار تانىمى مەن تاجىريبەسىن ساباقتاستىرىپ وتىرۋ عوي. سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ سوناۋ 1913-جىلى «ايقاپ» جۋرنالىندا «… ءبىر ءحالىقتىڭانى كەتسە ادەبيەتى جەسىر قالادى، ءسانى كەتەدى، ءسانى كەتسە جانى كەتەدى» دەپ جازىپتى. ەندەشە عاسىرلار توعىسىنا تاياعان مىناۋ زىمىران زاماندا سولان-كۇي دەپ اتالاتىن اسىل قازىنامىزدىڭ قازىرگى حال-جايى تۋرالى وي تولعاۋ، سىندارلى پىكىر ايتۋ، عىلمي كوزقاراس ءبىلدىرۋ ادەبيەت-كوركەمونەر سالاسىنداعى ونەر ادامدارى ءۇشىن بۇلتارتپاس بورىش سانالادى.
ءان بارىنە كۋا، ءان ەشنارسەنى جاسىرمايدى، ءان-تاريح ايناسى. قازاق حالىق اندەرىنىڭ قاي-قايسىسىندا ۇلكەن تاريح بار. امال نە؟ ەل ىشىندەگى كوكىرەگى كۇي ساندىق دانا قارتتاردىڭ سيرەۋىمەن سول قۇندى تاريح قولىمىزعا تۇسپەي شالدارمەن بىرگە كەتىپ، اتتەگەن-ايعا قالتىرعانى قانشا! كىشىرەك كەزىمدە شينجياڭ حالىق راديو ستانسياسىنان حالىق اندەرى ەندى-ەندى جاريالانا باستاعاندا، كونە كوز اۋىل ادامدارى «مىناۋ ءاننىڭ ولەڭى ولاي ەمەس، بىلاي ەدى-اۋ» دەپ ىڭىرسىپ انگە قوسىلا جونەلگەنىن تالاي ەستىگەم. ءتىپتى كەي اندەردىڭ تاريحىن تامىلجىتىپ اڭگىمەلەپ تە وتىرۋشى ەدى.
قازىر شينجياڭ قازاقتارىنا تانىس حالىق اندەرىنىڭ توقسان ۇلەسى نەگىزىنەن راديونىڭ التىن قورىندا بار. ءبىر ءبولىمىن انشىلەرىمىز تەليەۆيزيادا ورىنداپ نەمەسە ءان تاسپالارىنا جازدىرىپ ۇلگىردى. ءبىراق كوبىنىڭ ءان مەلودياسى تۋرا بولعانىمەن ءان تەكستەرىندەگى اۋىس-كۇيىس شالاعايلىق تىم اۋىر. كەيىنىڭ ءان ءسوزى باياعى قازاقتىڭ قارا ولەڭى. مۇنىڭ باستى سەبەبى بىرىنشىدەن، بىزدە ءان تاريحىن زەرتتەيتىن ارناۋلى ماماندارىمىز جوقتىڭ قاسى ؛ ەكىنشىدەن، انشىلەرىمىز حالىق ءانىنىڭ اۋەنى تۋرا بولسا بولدى، قارا ولەڭمەن ورىنداي سالساق ودان كەلەر-كەتەر نە بار دەيسىڭ دەيتىن ءسىڭىستى يدەيانى قالىپتاستىرىپ العان ؛ ۇشىنشىدەن، راديو-تەليەۆيزيا سالاسىنداعى رەداكتورلار مەن رەجيسسەرلەرىمىز، انشىلەر حالىق اندەرىن نەمەسە حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ اندەرىن ورىندايمىز. دەسە ول ءاننىڭ كىمدىكى ەكەنىنە، انگە قالاي ساحنالىق سايكەسىم، بوياۋ بەرۋ جاقتارىنا ونشا زەر سالا قويمايدى. سونىمەن كەي اتاقتى كومپوزيتورلارىمىزدىڭ اندەرىنىڭ قۇتى كەتىپ، تىڭدارماندى «اتتەگەن-اي! » دەگىزەتىن جايىمىز دە جوق ەمەس.
ورايى كەلگەندە ايتا كەتەتىن ءبىر جاي، جوعارىداعى ويلاردىڭ جەتەگىمەن «كەرىم-اۋ، ايداي» دەگەن ءاننىڭ تاريحىنا توقتالىپ، ءان تەكستىندەگىاعاتتىقتارعا ايالداپ وتپەكپىن.
«كەرىم-اۋ، ايداي» ەلىمىز قازاقتارىندا حالىق ءانى دەلىنىپ، اسىرەسە، التاي وڭىرىندە كەڭ تارالعان. 1996-جىلى شينجياڭ دىبىس-كەسكىن باسپاسىنان قازاقستاننىڭ ايگىلى ءانشىسى روزا ىرىمبايوۆانىڭ «جاڭبىرلى ءتۇن» اتتى ءان تاسپاسى جارىق كوردى. وسى تاسپانى قۋانا قولىما الىپ، مۇقاباسىنداعى اندەردىڭ تىزىمدىگىنە كوز جۇگىرتسەمB بەتىندەگى 5ء-ان «كارىم-اي» قازاقتىڭ حالىق ءانى دەپ جازىلىپتى. ومىرىمدە ەستىپ كورمەگەن بۇل قاندايان بولدى دەپ، تاڭ-تاماشا كۇيدە ۇيگە بارا سالىپ، تاسپاداعى اندەردى بىر-بىرلەپ تىڭداسام «كارىم-اي» ەمەس، ءوزىمىز حالىق ءانى دەپ ايتىپ جۇرگەن «كەرىم-اۋ، ايداي» بولىپ شىقتى.
«كەرىم-اۋ، ايدىڭ» 1 – شۋماعىندا:
«اندەبايدىڭ بالاسى اتىم تۇرىم،
قىزبەن جولداس بولعام جوق بۇدان بۇرىن.
كەرىم-اۋ، ايداي،
كەرمارالداي،
ساعىندىم ساۋلەم ءبىر سەنى ويلاي.
كەرىممەنەن كەلىسىپ جۇرگەنىمدە،
قور بولدىم عوي موينىما ءىلىپ قۇرىم.
كەرىم-اۋ، ايداي،
كەرمارالداي.
ساعىندىم ساۋلەم ءبىر سەنى ويلاي. » اكاۋ مىناۋ ءبىز بىلەتىن تەكستكە ۇقسامايدى. بۇل ءان تۇرىم دەگەن ادامدىكى بولدى، اكەسى اندەباي، كەرىم-سۇيگەن قىزى، ءان ولەڭىنىڭ 3-، 4-جولدارىنان بىر-بىرىنە قوسىلا الماعان عاشىقتاردىڭ مۇڭ-زارى مەنمۇندالايدى. راسىندا وسى ءان اۆتورلى ءان بولعانى ما؟ -دەپ جالعاستى تىڭداسام 2-شۋماعى بىلاي ەكەن:
«سەن دەگەندە كەرىم-اي ويىم بولەك،
ون جاسىمنان ولەڭگە بولدىم زەرەك.
قايىرماسى:
باعالاسام باعاڭا جان جەتپەيدى،
اينالايىن كوزىڭنەن دوپ-دوڭگەلەك» دەپ حالىق ولەڭى بويىنشا ايتىلىپتى. سوندا روزا ورىنداعان 1-شۋماق «كەرىم-اۋ، ايدايدىڭ» ءوز تەكستى مە، بايىبىنا بارا الماي جۇرگەنىمدە «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ 1996-جىلعى 21-سانىن وقىپ وتىرسام، وندا ءان تاريحىن زەرتتەۋشى، عالىم ءىليا جاقانوۆتىڭ «بايان-ولگەي ساپارى» اتتى كولەمدى ماقالاسى جاريالانىپتى. وسى ماقالانىڭ 21-تاراۋشاسىندا مىناداي دەپتى: «بايان ولگەيگە كەلگەلى «كەرىم-اۋ، ايداي» ءانى جيى شىرقالدى. ول جايىندا از ءسوز ايتىلعان جوق. سەزىمحان دەگەن قاريا (ايتىس اقىنى) بۇل ءاننىڭ اڭگىمەسىن بىلاي دەپ شەرتتى: اباق كەرەيدە بالاشىق ەسىمدى اعىل-تەگىل باي بولعان. ونىڭ مالىن باعىپ، وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىققان اندەباي دەيتىن مالشىسى بار ەكەن. بالاشىق بايدىڭ كوزى كۇندەي كۇلگەن اي ٴديدارلى سۇلۋ قىزى كەرىم مەن ەسىگىندەگى جالشىسى اندەبايدىڭ ءانشى ۇلى تۇرىم كوڭىل قوسادى. بالاشىق باي قىزىنىڭ مىنا ىسىنە تاس-تالقان بولىپ: «قۇلدىڭ تەڭى قۇيقا، اندەباي ءسىڭىرى شىققان توباناياق، مەنىڭ تەڭىم بوپ پا؟ ! » دەپ اۋىلدان قۋىپ شىعادى. سونىمەن تۇرىم مەن كەرىم ەبىن تاۋىپ قول ۇستاسىپ قاشىپ كەتەدى. امال نە؟ ەركىندىك اڭساعان قوس عاشىق قاشىپ قۇتىلا المايدى. بايدىڭ جىگىتتەرى ەكەۋىن ۇستاپ الىپ، كەرىمدى اعاشقا كەرىپ تاستاپ قاتتى قينايدى. ال تۇرىمنىڭ موينىنا قۇرىم ءىلىپ «بارسا كەلمەس» دەپ قاڭعىراعان قۋ مەديان شولگە ايداپ قاڭعىرتىپ جىبەرەدى. تورعا ءتۇسىپ شەرمەندە بولعان كەرىم قۇسا دەرتكە شالدىعىپ، ماڭگىرىپ اقىرى ءبىر كۇنى التىباقانعا اسىلىپ ولەدى. ارادا نالالى كۇندەر، دەرتتى جىلدار وتەدى، «ولمەگەن قۇل التىن اياقتان سۋ ىشەدى» دەگەندەي، تۇرىم قايىرشى حالدە ەلىنە ورالادى. ەل كوشىپ كەتكەن. سارعايىپ قۇلازىعان سارى جۇرت، ءبىر كەزدە كەرىم ەكەۋى اي استىندا تەربەلىپ التىباقان تەپكەن جەر. ءتىرى پەندە جوق قۇلازىعان سۇرەڭسىز دالادا جالعىز بەيىت تۇر، بۇل-كەرىمنىڭ بەيىتى. وسى ەلدىڭ سالتى سولاي كىناكار جاندى كوپ ارۋاققا قوسپايدى، جەكە جەرلەيدى، قايران كەرىم.
كەرىم سۇلۋ جاپادان جالعىز جاتىر!
ءىليا تاعى دا بىلاي دەپ جازىپتى: «ءان بۇل وڭىردە جۇپ-جۇمساق بۇيىعى مۇڭ ەلەگياسى بوپ ايتىلادى. كەرىم مەن تۇرىم… بۇل بەيكۇنا قوس عاشىق قاي كەزدە بەي وپا ءومىر سۇرگەن؟ مۇنى ءقازىر ەشكىم بىلمەيدى. ول ەندى تەك اقيقات بولعان ءىستىڭ اڭىزى. … بايان-ولگەيلىك قالقاباي اقىن وسى اڭىزدان پوەما شىعاردى، مۇسايىپ قۇسايىن ۇلى پوەما نەگىزىندە وپەرا جازدى. ول 1991-جىلى بايان-ولگەيدە مۋزيكا-دراما تەاترىندە جۇرتپەن جۇزدەسىپتى. بۇعان قوسا شابدارباي قاتشانوۆتىڭ «كەرىم-اۋ، ايداي» اتتى «ءۇش پەردەلى، بەس كورىنىستى تراگەدياسى بار، ول 1980-جىلى سول بايان-ولگەيدەگى باسپاسىندا كىتاپ بوپ جارىق كورىپتى» . كورىپ وتىرسىزدار، بۇل وتە سەنىمدى دەرەك. ارينە، سازگەر حالقىمىزدىڭ سايىن دالادا سامالداي ەسكەن سيقىر-سازدى ءار ءاننىڭ ءوز توپىراعى، ءوز جەرى، ءوز ەلى، سول مەكەندە تۋعان، سودان وربىگەن ءوز اڭىزى بار. شىنىندا اڭىزتۇبى-اقيقات. ويتكەنى ءىليا «كەرىم-اۋ، ايدايدىڭ» تاريحى تۋرالى تەك قازاقستاندا عانا ەمەس، 1993-جىلى شينجياڭعا كەلگەندە دە كوپ سۇراۋ سالعان. ءبىراق ەشبىر دەرەك تابا الماپتى.
ولاي بولسا «كەرىم-اۋ، ايداي» ءبىز جاقتا نە كۇن كورىپ ءجۇر. ەندى ات باسىن وزىمىزگە بۇرايىق. 1981-جىلى شينجياڭ حالىق راديو ستانسياسى ادەبيەت-كوركەمونەر بولىمىنەن شاكەن قاليوللا ۇلى مەن مۋساتتار التايدان ان-كۇي جيناي بارعاندا، بۇل ءاندى جاس ءانشى ريزا قايىرباي قىزى تۇڭعىش رەت دىبىس تاسپاسىنا ءتۇسىرىپتى. ونداعى تولىق تەكستى مىناداي:
قارا قۋراي سىبىزعى كەسىپ الدىم،
ساعىنعاندا قالقانى ەسىمە الدىم.
كەرىم-اۋ، ايداي ؛
ساعىندىم ساۋلەم ءبىر سەنى ويلاي.
اۋىلىڭ الىس كەتكەندە قيماس قالقا،
اتىڭدى اتاپ ولەڭمەن انگە سالدىم.
كەرىم-اۋ ايداي،
ساعىندىم ساۋلەم ءبىر سەنى ويلاي.
اينالايىن كوزىڭنىڭ قاراسىنان،
حات جازايىن قاسىڭنىڭ اراسىنان.
قايىرما:
دۇريا مەشپەت ۇستىڭنەن شەشىپ بەرگەن،
اينالايىن قولىڭنىڭ ساراسىنان.
قايىرماسى ايتىلادى.
ءبىر مەشپەتىم ۇستىمدە قىل قارادان،
ءىنجۋ-مارجان تۇيمەسىن ءسىز قاداعان.
قايىرماسى:

اۋىلىڭ الىس كەتكەندە ەي، قاراعىم،
اينالايىن داۋىسىڭنان ىزبالاعان.
بۇل قازاقتىڭ بايىرعى قارا ولەڭى، ريزا وسى ءاندى تۋعان شەشەسى حالىق اقىنى قاليلا ىنتىقپاي قىزىنان ۇيرەنىپتى، الايدا روزا ورىنداعان ءان قايىرماسىنىڭ 2-جولىنداعى «كەرمارالداي» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى ريزا ايتقان نۇسقادا جوق.
ال تانىمال كومپوزيتور مۇقامەت ابدىقادىر ۇلىنىڭ قۇراستىرۋىمەن 1983-جىلى شينجياڭ حالىق باسپاسىنان جارىق كورگەن «قازاق حالىق اندەرىنىڭ» 1 – كىتابىندا «كەرىم-اۋ، ايدايدىڭ» تەكستى مىناداي:
مامىق تاماق، قالام قاس، ۋىز مويىن،
ءتىلىڭ بۇلبۇل، ءمولدىر كوز، الما مويىن.
كەرىم-اۋ، ايداي،
ساعىندىم ساۋلەم ءبىر سەنى ويلاي.
كوككە ۇشىرماي كوڭىلىمدى-ەي داۋالاشى،
الىپ ۇشىپ بارادى تۇلا بويىم.
كەرىم-اۋ، ايداي،
ساعىندىم ساۋلەم ءبىر سەنى ويلاي.
بيىك تاۋدىڭ باسىنان ەي اسىپ ءجۇردىم،
جاپىراعىن جايقالتىپ باسىپ ءجۇردىم.
قايىرماسى:
قاراساڭىز بۇل ولەڭنىڭ «كەرىم-اۋ، ايداي» ٴانىنىڭ تەكستى بولا قويار ەشبىر قيسىنى مەن نەگىزى جوق، ءتىپتى بىرەر ءسوزى دە جاقىندامايدى. ايتەۋىر كەزكەلگەن قارا ولەڭنىڭ ەكى شۋماعى. مۇندا دا ءان قايىرماسىنىڭ 2-جولىنداعى «كەرمارالداي» دەگەن ءسوز ءتۇسىپ قالعان. 1996-جىلى ىلە وبلىستىق تەليەۆيزياسى ۇيىستىرعان ناۋرىز مەرەكەسىنە ارنالعان ساۋىق كەشىندە، تالانىتتى جاس ءانشىمىز وتانبەك ەڭسەقان ۇلى وسى ءاندى ساحناعا ورىنداپ شىقتى. ايتۋىندا ءمىن جوق. وكىنەرلىگى سول ءان تەكستىندە ءبىرىنىڭ باسى، ءبىرىنىڭ اياعى ايتىلىپتى.
ىلدەبايدىڭ بالاسى اتىم تۇرىم،
ءسوز سالعام جوق قىزدارعا بۇدان بۇرىن.
كەرىم-اۋ، ايداي،
كەرمارالداي،
ساعىندىم ساۋلەم ءبىر سەنى ويلاي.
سەن دەگەندە كەرىم-اي ويىم بولەك،
ون جاسىمنان ولەڭگە بولدىم زەرەك.
قايىرماسى:
وتانبەك وسىلايشا باسقى ەكى جولىنا اياققى ەكى جولى قيىسپايتىن ءبىر شۋماقتى ەكى رەت قايتالاپتى. قايران انگە بولماسا قارا ولەڭنىڭ بىر-ەكى شۋماعى دا بۇيىرماي، تەلە ەكراندا تامام جۇرتپەن جۇزدەسكەنىنە ءىشىڭىز اشيدى!
ەندەشە «كەرىم-اۋ، ايدايدىڭ» تۋاداعى، تولىق تەكستى قايسى؟ ءبىز تاعى دا ءىليا جاقانوۆقاسوز بەرەيىك. «مەنىڭ قولىمدا 1965-جىلى جانە 1983-جىلى باسىلعان «موڭعۇل قازاقتارىنىڭ حالىق اندەرى» دەگەن ەكى جيناق بار ەدى، ەكەۋىنە دە «كەرىم-اۋ، ايداي» ءانى كىرگەن. البىر كۇندە ارماندا قالعان تۇرىمنىڭ:
اندەبايدىڭ بالاسى اتىم تۇرىم،
قىزبەن جولداس بولعام جوق بۇدان بۇرىن.
كەرىم-اۋ، ايداي،
كەرمارالداي،
ساعىندىم ساۋلەم ءبىر سەنى ويلاي،
كەرىممەنەن كەلىسىپ جۇرگەنىمدە،
قاڭعىرتتى عوي، مويىنىما ءىلىپ قۇرىم.
كەرىم-اۋ، ايداي،
كەرمارالداي،
ساعىندىم ساۋلەم ءبىر سەنى ويلاي.
دايىم مەنىڭ مىنگەنىم كەربالاعىم،
رەنجۋگە تارتادى سول قاباعىم.
قايىرماسى:
قولىم جەتپەي قور بولىپ جۇرگەنىمدە،
قيامەتتە قوسىلعىر، حوش قاراعىم،-دەگەن ءانى بايان-ولگەيدەگى ەل ىشىندە ەسكەن جەلدەي تارايدى… كەرىم مەن تۇرىم. بۇل تاعدىرعا اقان سەرى-اقتوقتى، ەستاي-قورلان، قايىپ-اقبوبەك، ساۋىتبەك-اقبوپە سەكىلدى مۇڭلىقتاردىڭ ەل جۇرەگىن ەلجىرەتەتىن ماڭگى ماحابباتىنىڭ جىرى، اباق كەرەيدىڭ ءبىر بەيكۇنا ءانشى، سەرىسىنىڭ دە پەشەنەسىنە جازىلعان تاعدىر سىيى وسىلاي بولعان. سوڭىندا ايتارىمىز: «كەرىم-اۋ، ايداي» كەلەشەك كۇندە ءوز تاريحىن، ءوز تاعدىرىن، ءوز تەكستىن، ءوز مازمۇنىن ساقتاپ، كەلە جاتقان جاڭا عاسىردىڭ تابالدىرىعىن امان-ەسەن اتتاپ، كەلەشەك ۇرپاقتىڭ رۋحاني قازىناسىنا «كولگە تامعان تامشىداي» تۇنىق، تازا قالپىندا قوسىلسا ەكەن دەگەن تىلەكتەمىز.