1992 جىلدىڭ مامىر ايى ەدى. ءبىر شارۋامەن وسكەمەن قالاسىنا بارىپ، سونداعى «وسكەمەن» قوناق ۇيىنە تابان تىرەدىك. كەشتەتىپ دالاعا شىقساق، قوناق ءۇيدىڭ ماڭايى تولعان ساقشى-قوسشىلار. «نە بولدى؟» دەسەك، ءبىز جاتقان مارتەبەلى قوناق ۇيگە تۇركيادان اسا ءقادىرلى مەيمان كەلىپ ءتۇسىپتى. مىنا شاپقىن سول ادامنىڭ «قامى» كورىنەدى. بوپتى، دەدىك تە، ءوز جايىمىزعا كەتتىك... قونىسىمىزعا قايتا ورالساق ماناعى دالاداعى دۇرلىگىس ءبىز جاتقان قاباتقا كوشىپتى. ساقشى-قوسشىلار وسىندا ءجۇر. سەبەبى، ءقادىرلى قوناق بىزبەن كورشى بولمەدە ەكەن.
باستابىندا، قىزمەتتىك-ىسكەرلىك شارۋامەن جۇرگەن كوپ تۇرىكتىڭ ءبىرى شىعار دەپ اسا ءمان بەرمەدىك. دەسە دە، پەندەاۋي قىزىعۋشىلىق قالعان با، ءقادىرلى قوناقتى ءبىر كورمەككە ىنتامىز اۋىپ، اقىرىن بارىپ بارلاي-شولىپ بايقاساق... و، جاساعان، كۇللى جۇرت تۇرىك دەپ دۇرلىگىپ جۇرگەن قوناق كادىمگى ءوزىمىزدىڭ حاليفا التاي اتامىز ەكەن. جارىقتىق كوزىمە وتتاي باسىلدى. ءبىر كورۋگە ارمان بوپ جۇرگەن ارداقتى قاريانىڭ كەزدەسكەن جەرىن قارامايسىز با!؟ «اسسالاۋماعالەيكۋمدى» ازانداتا سوزىپ، ءيىلىپ بارىپ اتانىڭ ىستىق الاقانىن قوس قولداپ قىمقىرا ۇستادىم. اتامىز باسەڭ داۋىسپەن سالەمىمدى الدى. شۇيدەسى ەڭكىش تارتقان جۇقالتاڭ ادام ەكەن «بۇل كىم بولدى» دەگەندەي، بەتىمە باجايلاپ قاراپ الدى دا، ءۇنسىز وتىرا بەردى.
قاسىندا جارى ءباتىش اپا (ءبيباتىش ءجۇنىس قىزى) بار ەكەن. قايتا اپامىز: «تورلەت، قاراعام، قايدان ءجۇرسىڭ؟» دەپ، قازاقى ادەتپەن ءجون سۇراي قالعانى. ماعان دا وسى سۇراق كەرەك ەدى... قايدا تۋىپ، قايدان كەلگەنىمدى ايتىپ سارنادىم كەپ. اتامىز ءۇنسىز تىڭداپ وتىر. ءبىر كەزدە بۇرىلىپ قارادى. – ءجون، قاراعىم، قوبدا بەتىنىڭ قازاعى ەكەنسىڭ عوي... – دەپ اڭگىمە اۋانىن ءوزى كەڭىتىپ، انا-مىنانى سۇراپ... اڭگىمەنىڭ كوشى تۇزەلگەندەي بولعانى. مەن دە قاراپ قالماي، اقساقالدىڭ بۇل قالاعا نەگە كەلگەنىن سۇرادىم. جارىقتىق كوپتى كورگەن كورىك كەۋدەسىن ءبىر كوتەرىپ قويىپ، شاناعى كەپكەن كونە دومبىرانىڭ ۇنىندەي قوڭىر داۋىسىمەن ءسوز باستادى. مەنىڭ تۇسىنگەنىم: اتامىزدى بالا كەزىندە وقىتقان رۋى نايمان-سارىجومارت ۇستازى بولعان ەكەن. سول كىسى 1960-شى جىلدارى ارعى بەتتەن وسى جاققا ءوتىپتى. سونى ىزدەپ كەلگەن بەتى. ءتىرى بولسا كوزىن كورىپ باتاسىن الماق، جوق بولسا ءۇرىم-بۇتاعىن تاۋىپ باتاسىن بەرمەك.
وسى ماسەلە بويىنشا ەرتەڭىندە اتام ەكەۋمىز ىزدەۋدى باستادىق. الدىمەن وبلىستىق «ديدار» گازەتىنىڭ رەداكسياسىنا باردىق. ول جەردە قالانىڭ زيالى قاۋىم وكىلدەرى جينالىپ كۇتىپ وتىر ەكەن. بارلىعىمىز فوتوعا تۇستىك (سۋرەتتە). اقساقال ۇستازىنىڭ دەرەگىن دە تاپتى. ەرتەرەكتە كۇرشىم جاققا قايتىس بوپتى. كەيىن جارىقتىق سول ۇستازىنىڭ نەمەرە قىزىن ادەيى الماتىعا الدىرىپ، ءوزىنىڭ ۇيىندە تۇرعىزىپ، وقۋىن اياقتاتتى. ءوز باسىم ءالى كۇنگە دەيىن وسى وقيعانى ەسىمە الامىن. ۇستازعا دەگەن نەتكەن قۇرمەت، نەتكەن ادالدىق...
كۇن بەسىن اۋعاندا اتاممەن بىرگە قونالقى ورىنعا كەلىپ جايعاستىق. بۇل كىسىلەر تاڭمەن تالاسا جولعا شىقپاقشى. سودان قاراپ وتىرماي اڭگىمە ءوربىتتىم. ءبىر جىل بۇرىن وت ورنىمنان ۇشىپ اتاجۇرتقا قونىس تەپكەنىمدى ايتا كەلىپ، تۇرمىستىق جاعدايدىڭ ونشا بولماي تۇرعانىن، «اتامەكەن دەپ اڭساپ جەتكەندە...» وزىمشە ىشتەگى شەر-شەمەندى توگىپ جاتىرمىن. اتام جارىقتىق ءۇڭىلىپ بەتىمە قارادى (بۇل نە ايتىپ كەتتى دەگەندەي). ورىننان تۇرىپ كەلىپ قارسى الدىما وتىردى. – قاراعىم، - دەدى. – سەن باقىتتى ادامسىڭ، مەن سياقتى جەر الەمدى شىرق اينالىپ، ءتىسى بارعا تىستەتىپ، ازۋى بارعا الدىرىپ، ارمان بولعان اتامەكەنگە زورعا جەتىپ وتىرعان جوقسىڭ. مەنى تىڭدا، شىراعىم، 1930-جىلدارى التايدان اۋا كوشىپ گانسۋ ولكەسىنە كەلگەندە ءبىز 18000 ادام ەدىك. وسىلاردان 5000 ادام تيبەتكە ءتىرى وتتىك. 1941 جىلى ءۇندىستانعا 3000 ادام ءوتىپ، 1942 جىلى وسىدان 1000 ادام عانا ءتىرى قالدىق. اقساقال وسىنى ايتىپ، تەرەڭ كۇرسىندى. وتكەن ءومىرى، باستان كەشكەن قيىن كۇندەرى ەلەس بەرسە كەرەك. ءۇنسىز قالدى. ازدان سوڭ ەڭسەسىن قايتا تىكتەپ الىپ:
– 1941 جىلدىڭ كۇزىندە بوسىپ ءجۇرىپ ءۇندىستاننىڭ مۇزاپار-ابات قالاسىنا زورعا جەتىك. قالانىڭ اينالاسىن قالىڭ قاراعايلى تاۋ قورشاعان. ءبىز وزەننىڭ بەرگى شەتىنە شاتىر تىگىپ ورنالاستىق. كۇندە جاڭبىر. سۋ تامشىلارى باسپانامىزدان ءوتىپ، كورپە-جاستىق، كيىم-كەشەك تۇگەل كوگەرىپ كەتتى. الدى يىستەنىپ ءشىري باستادى. «جۇت جەتى اعايدى» دەگەندەي، ۇزاق جاۋعان جاڭبىردىڭ سالدارى ما، جاپپاي اۋرۋ-دەرتكە ۇشىرادىق. اۋرۋدىڭ سىرىن ەشكىم بىلمەيدى. كوپ ادامدار ەسىنەن اۋىسىپ جىندانىپ كەتتى. بىرەۋلەردىڭ بەت-اۋزى ءىسىپ، تۇلابويىنا جارا قاپتاپ، ءتىپتى تىرىدەي تىستەرى ءشىرىپ كەتكەندەر قانشاما. كۇن سايىن ونشاقتى ادام اجال قۇشادى. ولگەن ادامدارىمىزدى قالالىق زيراتقا نەمەسە قونىس سىرتىنا جەرلەتپەيدى، ۇلىقسات جوق. شاتىردىڭ سىرتىندا قارۋلى اسكەري كۇزەت. امالسىز ولگەن ادامداردى شاتىرلاردىڭ اراسىنداعى بوس جەرلەرگە كومىپ، ءوزىمىز ولاردىڭ زيراتىن جاستانىپ، ولگەندەرمەن بىرگە ءومىر سۇردىك. بىتىرەتىن جۇمىسىمىز كۇنى بويى تەك زيرات قازۋ. مۇلدە ءتۇتىنى ءوشىپ قالعان وتباسىلار دا بولدى... وسىلاي ءۇندىستان مەن پاكىستاندا 12 جىل تۇردىق. ەشكىم ءبىزدى ازاماتتىققا قابىلدامادى. جانىمىزدى جالداپ كۇن كوردىك. ەل بوتەن، جەر بوتەن، سالت بوتەن ەلدە ءومىر ءسۇرۋدىڭ قيىنىن باستان وتكەردىك. العاش بارعان التى جىلدا ايەل زاتىنىڭ جاتىرى شوشىنىپ، بىردە-بىر نارەستە دۇنيەگە كەلمەدى. ەگەر ءبىر جاققا كوشپەگەندە سول كۇيى تۇقىم-تۇياعىمىز قۇرىپ جوعالار ەدى... شىراعىم، قۇداي بەرگەن قۇتتى شاڭىراعىڭا رەنىش ايتۋشى بولما! قازىرگى ازاتتىقتىڭ ءقادىرىن بىلمەسەڭ، ەشقاشان ەل بولمايسىڭ، بالام! تىنىشتىق بار جەردە ب ا ق تۇرادى، دەپ اتالىق وسيەتىن ايتتى.
***
اتامنىڭ بۇل اڭگىمەسى سول كەزدە قاتتى اسەر ەتتى دەپ ايتا المايمىن. ءبىراق، ءبىر ءۇتىرىن قالدىرماي جازىپ الىپپىن (قولجازبا ءالى ساقتاۋلى). ءبىراق بۇل ءسوز كوكەيىمدە ءارقاشان جاڭعىرىپ ءجۇردى. كەيىن، ءتىپتى بەرتىندە تۇسىنگەندەي بولدىم. اتام جارىقتىق ازاتتىقتىڭ نە ەكەنىن، باسىندا ءوزىنىڭ جەكە شاڭىراعى بار تاۋەلسىز مەملەكەت بولۋدىڭ ءقادىرى قانشا قىمبات ەكەنىن، تەرەڭ دە، تولىق تۇسىنگەن ءھام سونى ءومىر بويى اڭساعان جان ەكەن. سوندىقتان دا قازاق ەلىنىڭ اماندىعىن تىلەپ، كوزى جۇمىلعانعا دەيىن ەل-جۇرتتى جاقسىلىققا شاقىرۋدان تايمادى.
سوناۋ 1992 جىلى تابانىنىڭ ءىزى قالعان وسكەمەندە بەرتىندە ءسان-سالتاناتى كەلىسكەن مەشىت تۇرعىزىلدى. سول مەشىتكە وقىمىستى ءدىندار، اعارتۋشى، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ تۇڭعىش لاۋراەتى حاليفا التايدىڭ ەسىمى بەرىلدى. قازاق ايتاتىن: «جاقسىنىڭ اتى، عالىمنىڭ حاتى قالادى» دەگەن وسى شىعار.
بەكەن قايرات ۇلى
"ەگەمەن قازاقستان" گازەتىنەن الىندى
6alash ۇسىنادى
