عارىشقا جەتكەن «قاراعىم-اي» ءانى
قۋانىش ءىلياس ۇلى
قوڭىر گيتاراسىن كوتەرىپ، كونسەرتتىك ساپاردا، سال داۋرەن سالبۋرىندا جۇرگەن نۇرلان ونەربايەۆقا جەركىندىككە دەرەۋ جەتۋ بۇيىرىعى ءتۇستى. ءيا، قازاق ىقىلىمدا «جەر كىندىك» دەپ اتاعان قاسيەتتى توپىراق، قىزىلورداعى بايقوڭىر. بۇگىنگى عارىش ايلاعى ەدى. بابالارىمىز جەردى «دومالاق» دەگەننەن گورى، «جۇمىر جەر» دەپ كوپ اتايدى. سونداعى جۇمىر جەردىڭ سەنتىرى، جەركىندىگى وسى بايقوڭىر ەكەن… بايقوڭىردان ۇشقان زىمىراننىڭ عارىشقا جەتۋى تەز ءارى حاۋپى از. ەكونوميكالىق جۇمسالىم دا تومەن ەكەنىن ايتادى عالىمدار. بايقوڭىردان ۇشقان زىمىرانعا قاراعاندا، امەريكادان ۇشقان زىمىران ون ءبىر ەسە ارتىق كۇش جۇمسايدى! مىنە، قاراڭىز كەرەمەتتى…
وسى جەر كىندىكتەن قازاق تاريحىندا ەكىنشى بولىپ، 1991-جىلى عارىشقا اتتانعان تالعات مۇسابايەۆ قازاقتىڭ قارا دومبىراسىن قولتىعىنا قىسا ۇشقان بولاتىن. باتىر ۇل عارىشتا ءجۇرىپ، جەرمەن تىلدەستى.
جەركىندىكتەن اننەن سالەم جولداندى. ءاندى، تۋ الىستان اسىعا جەتكەن نۇرلان ونەربايەۆ شىرقادى. ءان كەڭەس دۇيسەكەيەۆتىڭ ءانى "قاراعىم-اي "ءانى ەدى. عارىشقا جەتكەن "قاراعىم-ايمەن "تولقىپ، تەبىرەنگەن تالعات كوزىنە ىستىق جاس الدى. سىبىزعىداي سارىندى، سامالداي مايدا نۇرلان داۋىسى عارىش الەمىن شارلاپ كەتتى…
قازاقتىڭ عارىشكەر ۇلدارىنا جاراتۋشى ءوزى ەرەن قۋات بەرگەن-اۋ! توقتار، تالعات، ايدىن سياقتى ءۇش باتىر، قازاق داڭقىن عارىشقا جەتكىزدى. سولاردىڭ ىشىندە عارىش الەمىندە ەڭ ۇزاق اينالعان تالعات مۇسابايەۆ ەدى… ەندەشە، تالعات قۋات العان، كۇللى قازاق حالىق انىنە بالاعان "قاراعىم-اي "كىمنىڭ ءانى…؟
كومپوزيتور كەڭەس دۇيسەكەيەۆ كوپ بالالى وتباسىندا وسكەن ەدى. كوپ ۇل ىشىندە جالعىز وسكەن كۇلشات اپكەسى ۇستاز بولۋ ماقساتىمەن پەداگوگيكالىق جوعارى وقۋ ورنىندا وقىعان. وكىنىشكە قاراي، ون توعىز جاسقا قاراعان شاعىندا ول كەنەتتەن قايتىس بولادى. ارتىنان و دۇنيەگە اكەسى اتتانادى. كەيىن كەڭەس دۇيسەكەيەۆ ەرجەتىپ، ونەرگە بەت بۇرعان تۇستا، اپكەسىنىڭ رۋحىنا تاعزىم جاساۋ نيەتىمەن ءان شىعارۋعا بەل بۋادى. ءان ۇزاتىلىپ بارا جاتقان قىزعا ارنالعان ءان بولۋى ءتيىس دەگەن وي كەلەدى. «ەگەر دە اكەم مەن اپكەم ءتىرى بولعاندا، اپكەم ءوز سەرىگىن تاۋىپ، ءوز بوساعاسىنان ۇزاتىلىپ بارا جاتقاندا، اكەم اق باتاسىن بەرىپ، قىزىنا وسى ءاندى ايتار ەدى» دەگەن ويلارتولقىتادى.
– مەن "قاراعىم-ايدى "جازعان كەزدە ەلدىڭ ءبارى:
و، دۇيسەكەيەۆ قايتادان عاشىق بولىپتى-دەسىپتى. ال، نەگىزى بۇل تۋىندى اكەنىڭ قىزىن تۇرمىسقا بەرىپ جاتقان كەزدە ايتاتىن ءانى. قىزىمەن قوشتاسۋ رەتىندە ورىندالاتىن شىعارما. مەنىڭ دوستارىم قىزدارىن ۇزاتقان كەزدە وسى اندى ايتىپ، ەڭىرەپ جىلاعاندارىن كوردىم. كەيبىر كەزدە بۇل ءاندى قازاقتىڭ حالىق ءانى دەپ ايتىپ جاتادى. ول كومپوزيتور ءۇشىن ۇلكەن باقىت شىعار-ەديدى كەڭەس اعا. بۇل ءاننىڭ ءسوزىن اقىن شومىشباي سارييەۆ جازعان. العاش ورىنداعان ءانشى نۇرلان ونەربايەۆ.
يا، «قاراعىم-ايدى» نۇرلاننان كەيىن مۇراتىنا جەتكىزگەن ديماش قۇدايبەرگەن بولدى. بۇل تۋرالى كەڭەس اعا:
– ديماش "قاراعىم-اي "انىن ورىنداپ بولعاندا، قالاي تۇرىپ كەتكەنىمدى بىلمەيمىن. شاقىرىپ بەتىنەن سۇيدىم. وعان جاراتقان داۋىس عانا ەمەس، جۇرەك، زەيىن، اقىلدى باس بەرگەن. امان ءجۇرسىن! مەنىڭ جۇرەك ءۇنىمدى جەتكىزدى-دەگەن ەدى! ەندەشە، ءان يەسى كەڭەس دۇيسەكەيەۆ كىم؟
كەڭەس دۇيسەكەيەۆ 1946 جىلى 10 اقپاندا قىزىلوردا وبلىسىندا دۇنيەگە كەلگەن. كومپوزيتور، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ونەر قايراتكەرى. الماتى كونسەرۆاتورياسىن بىتىرگەن. 1974-1976 جىلدارى "گۇلدەر "ءانسامبلىنىڭ باس ديريجەرى جانە مۋزكا جەتەكشىسى، 1976-1979 جىلدارى "قازاقۆكونسەرت "گاسترولدىك-كونتسەرت بىرلەستىگىنىڭ مۋزكا جەتەكشىسى، 1975-1984 جىلدارى قازاق تەلەديدارى مۋزكا رەداكسياسىنىڭ باس رەداكتورى بولىپ قىزمەت اتقارعان. دۇيسەكەيەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن "تاماشا "، "حالىق-تالانت قاينارى "، "شابىت "، "جاستارعا ارنالعان مۋزىكالىق كەشتەر "، "مۋزكا الەمىندە "تاعى باسقا تەلەديدارلىق باعدارلامالار شىعارىلعان.
1984-1997-جىلدارى قازاقستان مەملەكەتتىك تەلەراديو كوميتەتى ەستر ادالىق-سيمفونيا وركەسترىنىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى جانە باس ديريجەرى بولدى. 1997 جىلدان "قازاق كونتسەرت "گاسترولدىك-كونتسەرت بىرلەستىگىنىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى. ول- "تولعاۋ "سيمفونياسىنىڭ، "ءجالاڭتوس باتىر "سيمفونيا پوەما-كارتيناسىنىڭ، "و، دۇنيە "كانتاتاسىنىڭ، "جىل مەزگىلدەرى "رومانستار تسيكلىنىڭ، "ءمادي "، "اققۋ جىبەك "ميۋزيكلىنىڭ، "الدار كوسە "وپەرەتتاسىنىڭ، سيمفونيا-كونتسەرتتەر، اسپاپتارعا ارنالعان كونتسەرتتەر، كامەرالىق وركەسترگە شىعارمالار، سوناتا، راپسوديا، ۆارياتسيالار جانە 200-دەن اسا ءاننىڭ اۆتورى. ونەر كوگىنىڭ ءبىر جۇلدىزى كەڭەس اعا 2020-جىلى باقيعا اتتاندى.
«قاراعىم-اي،
سۇلۋلىق وسىنداي بولادى ەكەن،
ءبىر باسقا ارمانسىز قونادى ەكەن.
ادامدار ومىرگە قوناق ەكەن،
شىنىمەن بۇل دۇنيە شولاق ەكەن.
قاراعىم-اي،
ەلىكتەر وسىلاي جوسادى ەكەن،
جولىڭنان سەنى كىم توسادى ەكەن؟
بۇل كوڭىل نەلىكتەن بوسادى ەكەن؟
بۇل تاعدىر سەنى كىمگە قوسادى ەكەن؟
قايىرماسى:
قاراعىم-اي،
قيىلىپ، ءۇزىلىپ قارادىڭ-اي،
قاراعان قانداي سۇلۋ جانارىڭ-اي!
قاراعىم-اي،
بۇل ءومىر وسىلاي وتەدى ەكەن،
سۇيمەسەڭ دۇنيە بەكەر ەكەن.
پاراقتاپ جيناساڭ، بار عۇمىرىڭ
ءبىر سۇيگەن كۇنىڭە-اي جەتە مە ەكەن؟
قايىرماسى:
قاراعىم-اي،
قيىلىپ، ءۇزىلىپ قارادىڭ-اي،
قاراعان قانداي سۇلۋ جانارىڭ-اي!
ءار سوزىندە ءمان، ءار سوزىندە قيماستىق، ساعنىش، وكىنىش، مۇڭ بار. اسا قۇدىرەتتى ءماتىن!
يا، عارىشقا جەتكەن "قاراعىم-اي "…سەن، حالىق انىندەي ىستىقسىڭ! سەن ءبىز ايتا الماعان، ايتساق تا جەتكىزە الماعان جان الەمنىڭ ءۇنىن جەتكىزدىڭ. مامىرلا، قالىقتاي بەر "قاراعىم-اي "!
2020. 10. 20
