جايشىلىقتا ءبىزدىڭ، بىرەۋ تۋرالى ونى «تانيمىن» دەگەن ءسوزىمىز ونىڭ تۇر-تۇسىنە، اتى-جونىنە بايلانىستى عانا ايتىلاتىن ءاتۇستى ءسوز. جازۋشى تۋرالى «تانيمىن» دەي سالۋ، ءتىپتى ءۇستىرت بايلام ەكەنىن كورەمىز. ويتكەنى جازۋشىنىڭ بەتبەينەسىن تانىعانىڭىزبەن ونىڭ جانالەمىن تانۋ ءۇشىن شىعارماسىن وقۋ كەرەك. سوندا عانا ىشكەرىلەپ كىرىپ، بىلە باستايسىز.
مەن قالامگەر بولات قۇرمانعاجىنى ونبەس جىلدان بەرى بىلەمىن. وسىدان بەس جىل بۇرىن جازۋشىنىڭ «تەك» دەگەن تاريحي رومانىن وقىپ بەيمالىم تاريحتىڭ شۇڭەتىنە سۇڭگىپ مول مالىمەت ۇلكەن اسەر الىپ ەدىم. وندا ەجەلگى «وڭعىت» تايپاسىنىڭ جەتى عاسىر بويى جۇڭگو جەرىن بيلەپ، ءۇش حاندىق قۇرعانىن، ەڭ سوڭىندا ءوزى بيلەگەن ەلگە جۇتىلىپ بارا جاتقانىن سەزگەن وڭعىتتار باۋىر باسىپ، تامىرلانىپ بارا جاتقان ورتاسىنان سۋىرىلىپ شىعىپ اتا-باباسىنىڭ بايىرعى مەكەنىنە قايتا كەلىپ قوسىلادى. وسىلايشا ءبىراجولاتا جۇڭگو بولىپ كەتۋ قاتەرىنەن قۇتىلىپ قازاق دالاسىنا قايتا قوسىلىپ كەرەيلەرمەن قاناتتاسا تىرشىلىك ەتەدى.
انە سول وڭعىتتاردىڭ بۇگىنگى بىزگە جەتكەن جۇرناعى ارامىزدا جۇرگەن ۋاق دەپ اتالاتىن ىرگەلى رۋ ەكەنىن بايان ەتەتىن ەدى. ارينە، ونى جالاڭ تۇردە جەتكىزگەن جوق. قايتا كوركەم رومان ارقىلى سومدالعان كەيىپكەرلەرىمەن، سيۋجەتتى وقيعالارى ارقىلى سۋرەتتەپ بەرىپ ەدى. ارتىنان سول «تەك» كىتابى تۋرالى كولەمدى ماقالا جازىپ قازاقستان جازۋشىلار وداعىنان شىعاتىن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە جاريالاتقان بولاتىنمىن. سول كەزدە بولات قۇرمانعاجىنى ءبىرشاما ءتۇسىنىپ تەرەڭىنە بويلادىق. ونان بەرى دە ءتورت جىل وتە شىقتى. جۋىقتا باسپاعا دايىنداپ جاتقان «جىلىپ وتكەن دۇنيە» دەپ اتالاتىن اڭگىمەلەردەن تۇراتىن كوركەم پروزاسىن وقىپ شىعۋىما بەردى.
قاربالاس تىرلىك، قىم-قۋىت جۇمىستاردىڭ اراسىنان ۋاقىت شىعارىپ، ەبىن تاۋىپ وقۋعا كىرىستىم. جيناققا 43 اڭگىمە توپتاستىرىلىپتى. ءبىر اڭگىمەسىن، ءبىر جولىن قالدىرماي مۇقيات ءسۇزىپ شىقتىم. سوندىقتاندا جازۋشى بولات قۇرمانعاجىنى تانيمىن دەپ ايتۋىما قۇقىم بار.
قالامگەر بولات قۇرمانعاجى ءۇش جانر بويىنشا جازىپ جۇرگەنىن بۇرىننان بىلەمىن. قىرىق جىلدان بەرى ونىڭ قالامىنان ولەڭدەر، داستاندار تۋىنداپ كەلەدى. ول ەڭبەكتەرى مەرزىمدى باسپاسوزدە، الەۋمەتتىك جەلىدە جارىق كورىپ ءجۇر. بۇيىرتسا وسى كىتاپپەن پارالەل ونىڭ «وركەش» اتتى ولەڭدەر جيناعى دا شىعىپ جاتىر. ونان سوڭ سىن-زەرتتەۋ ماقالالارى وزىنشە ءبىر توبە. ول قازاقستانعا كەلگەن سوڭ، ءالفارابي اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ اسپيرانتۋراسىنا ءتۇسىپ ونى تامامداعان زەرتتەۋشى عالىم.
ول عىلىم دوكتورى، پروفەسسور باۋىرجان جاقىپتان انە-مىنە قورعايىن دەپ جۇرگەنىندە عىلىم سالاسىنا رەفورما كەلىپ، جاڭا جۇيەگە اۋىسىپ كەتتى دە، جازىپ دايىنداپ وتىرعان «قىتايداعى قازىرگى قازاق پۋبليستيكاسى: دامۋ پروبلەمالارى» دەگەن تاقىرىبى قورعالماي قالدى. ارينە، وكىنىشتى!... كەيىن سول ەڭبەگى وزگەدە تاڭداۋلى ماقالالارىمەن قوسىلىپ «زەردە» دەگەن مونوگراپيالىق جيناق 460 بەت بولىپ جارىق كوردى. مىنە بۇل، بولات قۇرمانعاجىنىڭ عالىمدىق سيپاتى ەدى. ايتا كەتەتىن جاعداي، ونىڭ تاعى ءبىر سىن ماقالالارى مەن ەستەلىك-ەسسەلەردەن تۇراتىن «تاسجارعان» اتتى ەڭبەگى دە شىعۋ الدىندا.
جۇڭگو بەتىندە جارىق كورگەن قازاق جازۋشىلارىنىڭ «دوڭگەلەنگەن دۇنيە» اتتى تاڭداۋلى اڭگىمەلەر توپتاماسىندا جازۋشىنىڭ «ەكى سايتان»، «ۇرەي» اتتى ەكى اڭگىمەسى جارىق كورىپتى. «ءبورى ۇلىعان تۇندەر» جازۋشىنىڭ 1999 جىلى «ىلە حالىق باسپاسىنان» جارىق كورگەن جەكە جيناعى. وتان قۇشاعىنا ورالعان سوڭ «جارقىراي بەرمەك» دەگەن كىتابى باسىلىپ شىقتى. ونان وزگە كولەمدى ادەبيەتتانۋ بويىنشا «زەردە» جانە كوركەم رومان «تەك» دەگەن كىتاپتارى وقىرمان قولىنا جەتكەنىن جوعارىدا ايتتىم.
ەندى قالامگەردىڭ ءۇشىنشى قىرى پروزا جانرى دەپ ايتار ەدىم. وعان كۋا قولىمىزداعى «جىلىپ وتكەن دۇنيە» دەپ اتالاتىن اڭگىمەلەر جيناعى. جازۋشىنىڭ قالامىنان تۋعان اڭگىمەلەرگە زەر سالا قاراساق، ەلۋ جاسىنا دەيىن قىتايداعى كەزىندە جازعاندارى جانە 15 جىلدان بەرگى وسىندا جازىلعان شىعارمالارىنىڭ باسى قوسىلىپ اۋقىمدى كىتاپقا اينالىپتى. دەنى ەكى مەملەكەتتىڭ مەرزىمدى باسپابەتىندە جارىق كورگەن. اۆتوردىڭ قالامىنان تۋعان اڭگىمەلەردىڭ اۋانىنان بايقاعانىمىز اڭگىمەلەرىندە بىرنەشە تاقىرىپ كوتەرىلگەنىن كورەمىز.
1-قورشاعان ورتا ەكولوگيا ماسەلەلەرى اسا ءبىر جاناشىرلىقپەن، ىجداعاتتىلىقپەن جازىلىپتى. ادام بالاسى جەرشارى دەگەن مەكەنىندە جاساپ كەلە جاتقاندىقتان ونىڭ ءومىرىن، ءورىسىن تابيعات دۇنيەسىنەن بولە جارىپ ەلەستەتە المايمىز. اۆتور دالادا تۋىپ، دالادا ەسەيىپ اتجالىن تارتىپ مىنگەندىكتەن وعان دەگەن سۇيىسپەنشلىگى مەن ايالاۋ سەزىمى ەرەكشە.
ول ونىڭ اڭگىمەلەرىنەن بوي كورسەتىپ قىلاڭ بەرەدى. «قوڭىر قاز»، «سۋلى اشادا»، «ماس تۇلكىلەر» تۋسىعان تابيعاتپەن ادام اراسىنداعى اجىراعىسىز بايلانىستى ادەمى ءورىپ شىعادى. بۇل جەردە قازاق حالقىنىڭ تابيعات دۇنيەسىندەگى وسىمدىك، ورمان-توعاي، جان-جانۋارلاردى قورعاي بىلەتىنىن، ايالاپ اسىرايتىنىن العا تارتادى. كەيبىرەۋلەر سياقتى قاراعايعا شىعىپ ءوزى وتىرعان بۇتاعىن ءوزى كەسەتىن اقىماقتىقتان ادا ەكەنىن اڭعارتىپ، ءار قازاقتىڭ تابيعات قورعاۋشىسى ەكەنىنە كوز جەتكىزەدى. تۋعان جەرىن، وسكەن ولكەسىن، تىرشىلىك كوزىن ارداقتايتىن دارقان مىنەزىن جارقىراتا جازادى.
2-ۇلتىمىزدىڭ اسىل قۇندىلىقتارى، ءسالت-داستۇر، مەنتاليتەتى بارىنشا اسپەتتەلە جەلى تارتىپتى. قازاقتىڭ ەرجۇرەك باتىرلىعىن، جومارت كەڭدىگىن، قيىننان جول تاباتىن تاپقىرلىعىن، دوسقا ادال، جاۋعا قاتال نامىستىلىعىن، قوناقجاي جومارتتىعىن جەرىنە جەتكىزىپ سۋرەتتەگەنىن بايقادىم. بۇعان قولىمىزداعى «قوڭىر قاز»، «سارشىنتاقتاعى شايقاس»، «جىلىپ اققان سىرداريا»، «قاسقااتتىنىڭ ارالىندا»، «ايۋشال»، «ءبورى ۇلىعان تۇندەر»، «تەڭبىلكوك»، «اراش العان جولبارىس»، «قاسقىر سوققان حاديشا» اڭگىمەلەرى اتى ايتىپ تۇرعانداي ەرلىكتى، نامىستى، وجەتتىكتى وردەن كورسەتە وزگەشە سۇيىسپەنشىلىكپەن جەرىنە جەتكىزەدى.
3-ادام بويىنداعى پەندەشىلىك دۇنيەقوڭىز مىنەزدى ساتيرانىڭ جەبەسىمەن اتىپ، اياۋسىز اشكەرەلەيدى. كىتاپتاعى «الامويناق»، «قىستاۋدا»، «كەزەك ەكى»، «سەل» دەگەن اڭگىمەلەر ۇيلەسىمدى قۇرىلعان سيۋجەتى ارقىلى، سەنىمدى سەلكەۋسىز شيراتقان ەفيزوتتارمەن كوڭىلگە قونىپ يلاندىرادى. ونداعى كەيىپكەرلەردىڭ جۇتاعان پيعىلىن، تارتىلعان ىندىنىن، ءوز دۇنيەسىن وزىنە قيمايتىن قاراۋلىعىن قاتتى سىنايدى. كەيىپكەر وبرازى ارقىلى كەلىستىرە بەينەلەيدى.
4-قوعامنىڭ جاعىمسىز ىندەتتەرى جامىراعان جامان ادەتتەر نىساناعا الىنادى. ادامداردىڭ اشىلعان ارانىن، جيىركەنىشتى جات مىنەزدەردى، ادامگەرشىلىكتەن اتتاپ اقشانى ارداقتاپ قۇنىققان، شەكتەن شىعىپ حايۋاندىق دورەكىلىككە بەيىمدەلگەن بەيپىلدەردى اشا تۇسەدى. كەرى كەتكەن جالقاۋلىق پەن اڭقاۋلىقتى، تاكاپپار قاس ناداندىقتى ايامايدى.
ونداي اڭگىمەلەر كىتاپتىڭ نەداۋىر بولەگىن قامتيدى. «بالىق باسىنان»، «ىدىستار شرەتكە تۇرعاندا»، «ءبىر ۇيدەگى ەكى ۇرى»، «تەلەفون شىرىلدايدى»، «ەشكىلەر»، «باتىر»، «ازعىن»، «مۇيىستە»، «قارىز»، «كوكتايعاقتا»، «ايەل تۇيسىگى»، «سىر شەرتكەن سىزبالار»، «قىزىلبەت شوفەر»، «شاراسىزدىق»، «قايىرشى»، «وراۋلى بالا»، «جالعىز قاربىز» سەكىلدى اڭگىمەلەر ءوزى قىسقا، ءوزى شىمىر، كوزدەگەن وندىققا ءدال تيگەن دۇنيەلەر.
5-اڭگىمەلەرىنىڭ تاعى ءبىر جۇلگەسى دەدەكتيۆ جانرىنا بەت تۇزەيتىنىن كوردىك. اۆتور دەدەكتيۆ جانرىنا وتە بويلاپ كىرمەسە دە، «قىستاۋدا»، «جوعالعان جومارت»، «ۇرلانعان بۇيرەك»، «وراۋلى بالا»، «قايىرشى»، «كەك» سەكىلدى اڭگىمەلەرىندە كادىمگىدەي بارعانى بايقالادى. بۇل جانردا جازاتىن ادامنىڭ لوگيكاسى مىقتى، قيالى جۇيرىك، ءار دەتالدى قيسىنداستىرا قىيۋىن كەلتىرەتىن بولۋ كەرەك. ول تالاپتاردى وزىنشە بايىپتاپ كوركەمدەپ كوپكە جەتكىزگەن ەكەن.
6-قالامگەردىڭ قايتا-قايتا سوعا بەرەتىن تاقىرى بالالار ادەبيەتى جانرى ەكەنىنە كوزىمىز جەتتى. جيناقتاعى «جوعالعان جومارت»، «قاسقىر سوققان حاديشا»، «ەكى سايتان»، «ۇرلانعان بۇيرەك»، «ۇرەي»، «اتامنىڭ جىلانى»، «سۇراساڭ بىلەسىڭ»، «قارلىعاشتىڭ ۇياسى»، «تەك»، «كىشكەنتاي مامان»، «بالتاسى مۇنان، سابى قايدان»، «جالعىز قاربىز» اڭگىمەلەرى بالا كەيىپكەرلەردىڭ قاتىسۋىمەن ءوربيدى. وسى اڭگىمەلەردى وقىپ وتىرىپ شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ «مەن بالالاردى جازىپ وتىرىپ، ۇلكەندەردى نىساناعا الامىن» دەگەن ءسوزى ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى. ش.ايتماتوۆتىڭ «اق كەمەسى»، بەردىبەك سوقباقبايەۆتىڭ «مەنىڭ اتىم قوجاسى»، «بالالىق شاققا ساياحاتى» سەكىلدى ەڭبەكتەرى انە سونداي ماقساتپەن جازىلعان شىعارمالار. ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز بولات قۇرمانعاجىنىڭ بالالارعا ارناعان ەڭبەكتەرى دە سول تاقىلەتتەس. ول تۇتاس قوعامنىڭ دەرتىن، اقشاعا قۇنىعىپ اردان بەزگەن بەزبۇيرەكتەردىڭ كەسىرىن كورسەتە بىلەدى. بالا ارقىلى بارشا وقىرمانعا باعىتتالعان تۋىندىلاردى ومىرگە اكەلىپتى.
ەكىنشى جاعىندا وتباسىنىڭ تاربيەسىن، اعا بۋىننىڭ ونەگەسىن العان سابيلەردىڭ ۇلكەندەرشە قيمىلداپ، ەستىلىك تانىتقان تاپقىرلىقتارى دا ءسوز بولادى. «اكە كورگەن وق جونادى، انا كورگەن تون پىشەدى» دەگەن دانالىقتىڭ ناتيجەسىن كولدەنەڭ تارتادى. بالا تابيعاتىن تۇسىنگەن، بالا مىنەزىن بايقاعان قالامگەر شەبەرلىگىمەن وقىرمانىن سەندىرە بىلەدى. ول بالا كەيىپكەرلەرى ارقىلى بالانى دا، ەرەسەكتى دە ەلىكتىرىپ، دىتتەگەن ماقساتىنا جەتكەن.
جازۋشىنىڭ ءتىلى جاتىق، شۇرايلى تىركەستەرمەن كەستەلەنىپ وتىرادى. كوتەرگەن تاقىرىبى مەن ۇسىنار يدەاسىن كومبەگە قويىپ، تۋ ەتىپ تىگەدى دە، سوعان جەتۋدىڭ جولىندا ساناعا سيىمدى وقيعالار مەن اقىلعا قونىمدى تاسىلدەردى قاتار قولدانىپ وربىتەدى. پايدالانعان ءسوز تىركەستەرى پارمەندى جانە قۋاتتى. سوزدەرىندە كەيدە كۇردەلى ۇعىمداردا كەزدەسەدى. ونى ادەيى كىرىستىرە وتىرىپ وقىرمانىن تاربيەلەۋدىڭ قۇرالى ەتكەنىن اڭعاراسىڭ. كەي تۇستاردا بۇگىندە قولدانىستان قالىپ بارا جاتقان سوزدەر جولىعىپ ويعا باتىرادى. ول قاتەلىك ەمەس، قايتا، تىلىمىزدە ارحايزمگە اينالىپ بارا جاتقان سوزدەردى ءتىرىلتىپ، قاتارعا قوسادى، قولدانىسقا ەنگىزەدى. ەگەر ول سوزدەر جازۋشىنىڭ شىعارمالارىندا قولدانىلماسا مۇلدە بوتەندەنىپ، ۇمىت بولار ەدى.
ايتالىق «تۇڭكەلى» (شۇرايلى، شالعىن)، «جىنتىكتى» (جيناقى، ىڭعايلى، تۇجىرىمدى)، «شالاڭعىر» (شالاڭ، سەلدىر)، «الامىش» (الا-قۇلا، تەڭبىل)، «كوكشۋلان» (كوكسۇر، كوكشۋلان ءتۇس)، «بودىرەت» (فوتو سۋرەت)، «بۇيىنتاق» (ءوز ءىسىنىڭ شەبەرى، پىسىق، ىسىلعان) سوزدەرى قولدانىلعان ورنىمەن ايتىلىپ جاتقان وقيعاعا بايلانىستى مازمۇنى اشىلىپ، ماعىناسى وقىرمانعا جەتەدى. مۇنداي سوزدەر جيناقتىڭ ونداعان جەرىنەن ويقاستاپ الدىڭنان شىعادى. وسى ارقىلى شەتەل قازاقتارىندا كەڭ قولدانىلاتىن، وتاندىق وقىرمانداردىڭ جادىنان وشە باستاعان سوزدەردى ءتىرىلتىپ، ادەبي اينالىمعا شىعارادى.
نەگىزى مەن بىلەتىن بولات قۇرمانعاجى ۇلى ءجاي سويلەسىپ وتىرعاندا بارىنشا كوركەم سويلەۋگە، ءتىرى تەڭەۋلەر مەن وبرازدى سۋرەتتەردى قوسىپ اڭگىمە وربىتەتىن ادام. كوركەمدەۋ امالدارىنىڭ نەشە ءتۇرلىسىن اۋىزەكى اڭگىمەسىنىڭ وزىندە ورنىمەن قولدانىپ وتىراتىن جان. وسى مىنەزى ونىڭ جازعان شىعارمالارىنىڭ ءون بويىنان بوي كورسەتەدى. ومىردە ورنىقتى، سوزگە سىرباز، جۇمىستا تياناقتى بولات قۇرمانعاجى سۇڭعىلا، قۇيماقۇلاق.
ءوز سوزىمەن ايتقاندا زامانداستارىنىڭ الدىندا كەلە جاتقان «بۇيىنتاق» كىسى. ول ەستىگەن سونى، تىڭ دۇنيەلەردى ساراپتاپ كوركەم شىعارماعا اينالدىرا بىلەتىن سۋرەتكەر. عيبراتتى وقيعالاردى وسىرە دامىتا الاتىن، قاعازدان قاعازعا جان ءپىتىرىپ كوشىرە دارىپتەيتىن، كوسىلە تولعايتىن زەردەلى ادەبيەتشى. جازۋشىنىڭ شىعارماسىن وقىعاندا عانا ونىڭ قارعىسى مەن العىسىن، قابىلەتى مەن تالانتىن، شەبەرلىگى مەن مۇمكىندىگىن بايقايسىڭ.
ونىڭ ىشكى دۇنيە تانىمىن، فيلوسوفيالىق وي تارازىسىنىڭ دالدىگىن سەزەسىڭ. سوندىقتان دا جازۋشىعا جاسالار قۇرمەت ونى وقۋ. ءۇنسىز سىرلاسىپ، قيالىمەن قاناتتاسا قالىقتاۋ دەر ەدىم. سول ارقىلى وقىرمان كەرەگىن تاۋىپ، كەمشىلىگىن تۇزەپ، كوكجيەگىن كەڭىتەدى. بولات قۇرمانعاجى وقۋعا تاتيتىن، ءوسىپ كەلە جاتقان ۇرپاققا رۋحاني ازىق بەرەتىن پسيحولوگيالىق يىرىمدەرى تەرەڭ جازۋشى.
اقىن، اۋدارماشى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى
مادەنيەت پورتالى
