الماتىداعى «ءۇشقيان» باسپاسىنان، بىرەۋگە ءمالىم، بىرەۋگە بەيمالىم بوقى باتىر اتتى تاريحي تۇلعا زەردەلەنگەن ءبىر كىتاپ شىقتى. تاريحشىلار مەن وتكەندى زەردەلەۋشى جالپى وقىرمان ءۇشىن بۇل كىتاپ اسا قۇندى دەپ باتىل تۇردە ايتار ەدىك. اتالعان ەگەي تۇلعانىڭ «اق جۇلىن باتىر» دەگەن داڭقتى يەلەنۋىندە دە تۇڭعيىق تىلسىم جاتىر. كىتاپتىڭ ايقارا بەتىنە ءۇڭىلىپ مىناداي مالىمەت الۋعا بولادى:
قازاقتىڭ XVIII عاسىردىڭ ورتا شەنىنەن باستاپ، ەرتىستى ورلەي كوشىپ، اتا مەكەن التايعا قايتا قونىستانۋ بارىسىنداعى جوڭعاردىڭ قالدىق كۇشتەرىمەن جانە قالقا موڭعولدارىمەن شايقاسى دا عاسىرعا سوزىلدى. كوپتەگەن ءىرى باتىرلاردى، تاريحي تۇلعالاردى ومىرگە اكەلگەن سول عاسىر تولىق زەرتتەلمەي كەلەدى. اتاپ ايتقاندا، XVIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ، حح عاسىر باسىنا دەيىنگى سين يمپەرياسىنا قاراعان قازاقتاردىڭ «ءتورت بي-تورە» تۇسىنداعى تاريحى تۋرالى اڭىز-دەرەكتەر مول بولعانىمەن، عىلىمي اينالىمعا تۇسكەن نانىمدى جازبا كىتاپتار از دەۋگە بولادى.
اقجۇلىن بوقى باتىر (1810-1867)
سۋرەتتى تولقىن تابىسبەك ۇلى سىزعان
بوقى باتىر اتالعان كەزەڭدە ءومىر سۇرگەن قولباسشى تەڭدەسسىز تۇلعا. اقجۇلىن باتىر اتانعان، ءومىرى اڭىز بەن اقيقاتقا تولى بىرەگەي بابا جونىندە جازىلعان تۇڭعىش كىتاپ وقىرمانعا ۇسىنىلىپ وتىر. اۆتور اتالعان كىتاپتا قازاقتىڭ وزگەشە جارالعان تاعى ءبىر تاريحي تۇلعاسىن – ەگەي ەر بوقى باتىر جونىندە ايتىلعان، جازىلعان دەرەكتەردى، تىڭنان تابىلعان قولجازبا مۇرالاردى سارالاي وتىرىپ، بۇل كىتاپتى جازىپ شىققان. كىتاپتىڭ تاريحىمىزدىڭ تۇگەندەلۋىنە، اسىرەسە شىعىسقا قايتا كوشكەنىنە ءۇش عاسىر بولعان التاي قازاقتارىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋدە قوسار ۇلەسى زور.
كىتاپ جالپى كوپشىلىك وقىرمان قاۋىمعا ارنالعان.
كىتاپتىڭ العى سوزىندە اۆتور تىڭنان تۇرەن سالعان ەڭبەگى جونىندە كىشپەيىلدىلىكپەن بىلاي دەپ كورسەتەدى:
وسىدان بىرەر جىل بۇرىن «توقاي شەجىرەسى» اتتى شاعىن كىتابىمدى باسپادان شىعاردىم. توقاي – ورتا ءجۇز اباق كەرەيدىڭ ءبىرى جادىكتەن تارايتىن، تاريحى ۇزاق، الايدا سانى شاعىن رۋلاردىڭ ءبىرى. سول شەجىرەدە شامامنىڭ كەلىسىنشە بۇگىنگى وقىرمانعا بەلگىلى-بەلگىسىز تاريحي تۇلعالاردىڭ ءبىرتالايىنا توقتالىپ وتكەن بولاتىنمىن. سولاردىڭ ءبىرى قازاقتىڭ «اق جۇلىن باتىرى» اتانعان بوقى باتىر ەدى. اتالعان شەجىرەنى وقىپ شىققان ءبىر ءىنىمىز: ««بابالار ءسوزىنىڭ» ءجۇز تومدىق جيناعىنىڭ 27-تومىندا «بوقى باتىر» اتتى ۇزاعىراق داستان بار. ءسىزدىڭ بوقى باتىر جايىندا باسپا بەتىندە بۇرىن جاريالاعانىڭىز بار، جاريالانباي قالعان ماتەريالدارىڭىز بار، سولاردىڭ ءبارىن جيناقتاپ، بوقى باتىر تۋرالى ءبىر كىتاپ جازىپ حالقى مەن ۇرپاعىنا ۇمىت بولماي تۇرعاندا ۇسىنعانىڭىز ءجون بولار!» – دەگەن ەدى.
ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەندە بوقى باتىر جايىندا جازىلعان قۇندى قولجازبا ەستەلىك قولىما ءتۇستى. ول 70 جىلدىڭ ۇستىندە ساقتالعان جازبا ەدى. بوقى باتىر تۋرالى ەل اراسىندا نەبىر قۇندى دەرەكتەر بار. مىنە وسىلاي «اق جۇلىن بوقى باتىر» كىتابى جازىلىپ ءبىتتى.
مەن ىسىلعان جازۋشى دا، كەمەل تاريحشى دا، مويىندالعان شەجىرەشى دە ەمەسپىن. ەل اۋزىنداعى دەرەكتەر مەن تابىلعان جازبالارعا سۇيەنە وتىرىپ جازعان ەڭبەگىمنىڭ تاريحشىلار مەن زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىنا ىلىگىپ، بوقى باتىر تۋرالى زەرتتەۋلەرگە سەپتىگىن تيگىزىپ جاتسا ايىرىقشا قۋانار ەدىم.
ابىلاي حاننىڭ پارمەنىمەن التاي، ىلە، تارباعاتاي اسقان قازاقتار ءبىر-اق كۇندە ورنىعا سالعان جوق. سول كەتكەننەن كۇنى كەشەگە دەيىن ەرەۋىل اتقا ەر سالىپ، تۇلپارىنىڭ تەرلىگى قۇرعاعان جوق. ەسە-تەڭدىك جولىندا تولارساقتان قان كەشكەن ارعى بەت قازاقتارىنىڭ تاريحىنىڭ ءبىر كەتىگىنە كىرپىش بولىپ قالانعالى تۇرعان «اقجۇلىن بوقى باتىردىڭ» الار بيىگى اسقار بولسىن دەيمىز.
كىتاپتا تاريحي دەرەكتەر مەن قوسا ەتنوگرافيالىق قۇندىلىقتار مولىنان كەزدەسەدى. كىتاپ ەكى نۇسقادا – كيريلل جانە توتە جازۋدا باسىلىپ وتىر. الداعى ۋاقىتتا كىتاپتىڭ تۇساۋى كەسىلىپ، كىتاپحانالارعا ۇسىنىلادى.
اۆتور تۋرالى ايتا كەتەلىك:
تەمىرحان قايىرحان ۇلى 1962 جىلى التايدا دۇنيەگە كەلگەن. 2001-2003 جىلدارى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى كۇيتۇن قالاسىنان ۋنيۆەرسيتەت وقىدى. 1983-2010 جىلداردى وقىتۋشى بولدى.
2005 جىلى قازاق ەلىنە قونىس اۋدارعان. بۇگىنگى تاڭدا استانادا تۇرادى.
بالا كەزىنەن ادەبيەت پەن تاريحقا، اتاتەك شەجىرەسىنە اۋەستەنىپ، كوپتەگەن تاريحي قۇندى دەرەكتەر جيناعان. شاعىن ماقالالار جازىپ، ءتۇرلى باسىلىمداردا جاريالاعان. اتا مەكەنگە كوشىپ كەلگەننەن بەرى، جيناعان رۋحاني قازىنالارىن ۇرپاققا ۇسىنۋ ءۇشىن قالام تەربەپ ءجۇر.
ادىلەت احمەت ۇلى
