الاشتىڭ احمەتىنىڭ، ۇلت ۇستازىنىڭ ۇرپاققا قالدىرىپ كەتكەن باي مۇراسىن حال-قادارىمىزشا زەردەلەۋ بارىسىندا نە سەكىلدى تاريحي قۇندى دەرەكتەردى كورەمىز، نەشەلەگەن كونەرگەن سوزدەرگە كەزدەسەمىز. قولعا العالى وتىرعان كەزەكتى جازبامىزدا احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ 1926 جىلى سەمەيدىڭ گۋبەرنيالىق (كىتاپتا: گۇبىرنەلىك. – ءا.ا) باسپاسىنان قازاقستان وقۋ كوميسسارياتى (كىتاپتا: قازاقىستان وقىۋ كامەسەرىيەتى – ءا.ا) جاعىنان 7400 دانامەن باسىلعان «ساۋات اشقىش» (ساۋاتسىز ۇلكەندەر ءۇشىن 1-كىتاپ) اتتى وقۋلىقتىڭ ىشىندە كەزدەسەتىن بىرنەشە سوزدەن وربىگەن ويدىڭ وزەگىن ويلى وقىرمانعا ۇسىنعالى وتىرمىز. ماقالامىزدا عالىمنىڭ اتالعان وقۋلىعى تۋرالى تولىق قامتىپ سويلەمەكشى ەمەسپىز. تەك ۇلكەندەرگە ارنالعان وسى وقۋلىقتىڭ 53-بەتىندەگى «ءوربۋ» اتتى تانىمدىق ماقالا توڭىرەگىندە سىزبەن سىر بولىسەمىز. 90 بەتتەن عانا تۇراتىن شاعىن وقۋلىقتان سانالى كىسىنىڭ ويىن سان ساناققا جەتەلەيتىن نەبىر عاجاپ ۇعىمدار مەن سان ءتۇرلى تاريحي دەرەكتەر كەزدەسەتىنىن ءبىز بۇعان دەيىنگى ماقالالارىمىزدا جازدىق. اتاپ ايتار بولساق، اتالعان وقۋلىققا ەنگەن احاڭنىڭ ءوزىنىڭ «يتتەر دوستىعى» اتتى اۋدارماسىندا كوزىمىزگە شالىنعان ءبىر عانا «كەمپىرناز» اتتى ءسوزدىڭ جەتەگىمەن كولەمدىرەك ماقالا جازىپ وقىرمانمەن وي بولىسكەنبىز. ونان كەيىن، وسى وقۋلىققا شىعارمالارى ەنگەن بۇيرا ۇلى مەن مالاباي ۇلى اتتى اۆتورلاردىڭ كىم ەكەنىن دە كوپتەگەن ماتەريالداردان ىزدەپ تاۋىپ، التى الاش بالاسىنان ءشۇيىنشى سۇراعان دا ەدىك. ال، بۇگىن عالىمنىڭ «ساۋات اشقىشىنداعى» «وربۋىننەن» نەندەي ءسوزدى وربىتپەكپىز، ەندەشە، كوكىرەك كوزىمىزدى مىنا سوزدەرگە جۇگىرتەلىك!
بايتۇرسىن بالاسى ءوزىنىڭ وقۋلىقتارىنا ەنگىزگەن حالىقتىق جانە اۆتورلىق ماتەريالداردىڭ كەلۋ قاينارىن كوبىنەسە كورسەتىپ وتىرعان. ءبىراق، بۇل وقۋ قۇرالىنا ەنگەن 40 ماتەريالدىڭ التاۋىندا يەسى كورسەتىلمەگەن. ونىڭ سەبەبىن ءبىز قازىرشە، بۇل ماتەريالدار احاڭنىڭ ءوزىنىڭ قانىق بىلەتىن دەرەكتەرى بولعاندىقتان سىلتەمەسىز بەرگەن نەمەسە ءوزىنىڭ جازىپ جۇرگەن ماقالالارىنىڭ ءۇزىندىسى بولعاندىقتان، كىتاپ اۆتورى ءوزى بولعانى ءۇشىن، شاعىن ماتىندەرگە ءوز ءاتى-جونىن قايتا-قايتا كورسەتۋدى ابەس كورگەنىنەن بولار دەپ كەڭ-مول ءپىشىپ بولجال ايتا تۇرالىق. وقىرماننىڭ كوڭىلىندە كۇدىك قالماسى ءۇشىن، وسى «ساۋات اشقىشتا» كەلۋ قاينارى كورسەتىلمەگەن شىعارمالاردى اتاي كەتەيىك: «اتاقوزى بي»، «الدار كوسە»، «قوجاناسىر»، «مۇڭكە بي (موڭكە)»، «كوسەم بالا»، «قوجاناسىر اقىلى» جانە «ءوربۋ».
مىنە وسى تانىمدىق اڭگىمەلەردىڭ اۆتورىن احاڭ كورسەتپەگەن. ءبىر قىزىعى، وسىعان دەيىن احمەت مۇرالارىنىڭ جاريالانىپ شىققان كوپتومدىقتارىندا: «اتاقوزى بي»، «الدار كوسە»، «قوجاناسىر»، جانە «مۇڭكە بي (موڭكە)» التىنسارى بالاسىنان؛ «كوسەم بالا» ابۋباكىر ديبايەۆتەن؛ «ءوربۋ» اتتى تانىمدىق ماقالا «اۋىل» دەگەن اۆتوردان الىندى دەپ كورسەتىلگەن. ءبىراق، ءبىز ى.التىنساريننىڭ بارلىق كىتاپتارىنان اتالعان ءتورت اڭىزدى كەزدەستىرە المادىق.
بىزشە، بۇلاردى احمەت بايتۇرسىن ۇلى ءوزى جازىپ كىرىستىرگەن. سەبەبى، بۇل شاعىن وقۋلىقتا عانا ەمەس، ءوزى باس بولىپ شىعارعان «قازاق» (1913-1918) گازەتىندە دە گازەتتىڭ ەڭ سالماقتى، ەڭ وزەكتى تاقىرىپتارى سانالاتىن باسماقالانى جانە باسقارما اتىنان وقىرماندارعا بەرىلگەن جاۋاپتاردى احاڭ ءوزى جازىپ وتىرعان. ءبىراق،ولاردىڭ بارىنە اۆتور رەتىندە ەسىم-سويىن تىركەي بەرمەگەن. سودان دا بولار، بۇگىنگى تاڭدا وتكەن عاسىر باسىندا «قازاق» باستاعان باسپاسوزدەردە اۆتورسىز جازىلعان اسا قۇندى جازبالاردىڭ قايسى تۇلعاعا (اسىرەە، احمەت، ءاليحان، ءمىرجاقىپتىڭ) تاۋەلدى ەكەنىن تۇراقتاندىرۋعا دا ۇلكەن زەرتتەۋلەر كەرەك بولىپ وتىر. بۇل باسقا ۇلى تاقىرىپ بولعاندىقتان، ءبىز بۇل ارادا ايالدامايمىز.
ەندى ءبىز «وربۋگە» ورالايىق:
«ءوربۋ» ءسوزىن كەز-كەلگەن قازاق ءتۇسىنىپ وتىر. قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە ءوربۋدىڭ – وركەن جايۋ، ءوسۋ، كۇشەيۋ، اسقىنۋ، دامۋ، ورلەۋ ماعىنالارى بارلىعى جازىلعان. ارينە بۇعان تالاس جوق. ەندى اۆتوردىڭ (مەيلى احاڭ بولسىن، باسقا بولسىن) شەبەرلىگى وسى ءوربۋ اتتى ءسوزدى جازبانىڭ تاقىرىبى ەتىپ العانىندا دەۋگە بولادى. سەبەبى، الاقانداي كىتاپتىڭ ەكى بەتىنە تولىق سىيىپ كەتكەن وسى «وربۋدە» اۆتور جەرشارى جارالعان ميلليون جىلدار بۇرىنعى عالامدىق وزگەرىستەن باستاپ، ادامزاتتىڭ بۇگىنگى وركەنيەتتى داۋىرىنە دەيىنگى دامۋ باسقىشىن جازعان. باسقالارعا قالاي اسەر ەتەرىن بىلمەيمىن، مەن اياسىنا ميلليون جىلعى بارىستى سىيعىزعان شاعىن جازبانىڭ تاقىرىبىن «ءوربۋ» (ءتۇپنۇسقادا: ءوربۇۋ. – ءا.ا) دەپ قويا سالعان قالام يەسىنە ءتانتى بولدىم. بۇگىنگى تاڭدا قالام ۇستاعان بىرەۋ بولسا بۇعان "جەر جارالعاننان بەرگى ادامزاتتىڭ ءوسىپ-ونۋ بارىسى" نەمەسە «ميلليون جىلداردان بەرگى ءبىزدىڭ دامۋ بارىمىسىز قالاي بولدى»، ت.ب. دەگەن سياقتى سالاقۇلاش تاقىرىپ قويارى مۇندا تۇر ەدى.
ەندى وسى ماقالاداعى ءبىزدى ەلەڭدەتىپ، قولعا قالام الدىرعان سوزدەردىڭ سىرىن اشۋعا تىرىسايىق: ماقالا بىلاي باستالادى. تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن ءتۇپنۇسقا بويىنشا كورسەتىپ وتىرامىز:
دۇنىيەدە وزگەرمەيتۇن نارسە جوق. دۇنىيەنىڭ تابىيعىي، نەگىزدىك جولى وزگەرىس، وزگەرگەندە كەر كەتىپ، كەمىپ وزگەرىۋ ەمەس، ىلگەرى باسىپ، جەتتىگە، جەتىلە، وسىپ-ونە وزگەرىۋ. مۇنى عىلىم تىلىندە «ەۋولۇتسىيا» (تابىيعات تاعدىرى) دەيدى.
ەندى، وسىنداعى جەتتىگۋ سوزىنە توقتالايىق. ءبىر قىزىعى، وسى «جەتتىك» ءسوزى اتالعان شاعىن جازبادا ءۇش رەت قولدانىلادى. بۇگىنگى تاڭدا «جەتتىك» ەمەس، «جەتىك» جانە «جەتىلۋ» قولدانىستا. ال، ارعى بەت (قىتايداعى قازاقتار) «ءتىلدى جەتتىك بىلەدى» دەسە، ەلىمىزدە «ءتىلدى جەتىك بىلەدى» نۇسقاسىن قولدانادى. وسى «جەتتىك» ءسوزى وسىدان عاسىر بۇرىن اسا بەلسەندى قولدانىستا بولعان ءسوز ەكەنىن «ءوربۋ» اتتى وسى ماقالادا ءۇش رەت قولدنىلعانى دا ايقىنداي تۇسەدى. ءبىر قىزىعى حح عاسىر باسىندا (1920-1930) جاسالعان تەرمينولوگيالىق سوزدىكتەردىڭ بىرىندە بۇل ءسوزدى ورىسشا «سوۆەرشەننايا ― جەتتىككەن» دەگەن اتاۋعا بالاما رەتىندە بەرەدى. قاراۋىمىزشا، بۇل اۋدارما قۇپ جاراسىپ تۇر. ال، بۇگىنگى سوزىدىكتەرىمىزدە اتالعان سوۆەرشەننايانى نە دەپ قولدانىپ ءجۇر ەكەنبىز دەپ، سوزدىك اقتارىپ كورسەك، بۇعان تىكەلەي اۋدارما كورسەتىلمەدى. باسقا سوزدەرمەن قوسىلعان اۋدارمالارىنا قاراپ وتىرىپ: سوۆەرشەننايا جيدكوست – جەتىلگەن سۇيىقتىق، سوۆەرشەننايا گرۋپپا – كەمەل گرۋپپا دەگەن بىرنەشە سوزگە تىرەلدىك. ەندى، و زاماندا بۇ زامان سۇيىقتىڭ جەتىلگەنىن، گرۋپپانىڭ (ءبىر توپ ادامنىڭ) كەمەل (ءدى) بولعانىن كورمەدىك قوي. قالاي ويلاساق تا بۇل سوزدەردىڭ قولدانىسى «جەتتىگىڭكىرەمەي» تۇر. ەندەشە، وسى «جەتتىگۋ» ءسوزى بۇگىنگى كوركەم ادەبيەتتە بار ما ەكەن دەپ تە ءبىراز جەرگە «بارىپ كەلدىك». بەلگىلى ءتىلشى، عالىم بايىنقول قالييەۆتىڭ سوزدىگىنەن مىنانداي دەرەكتى كورىپ، كوزىمىز جارق ەتتى:
جەتتىگۋ – جەتتىك ەتىستىگىنىڭ قيمىل اتاۋى. حالقىمىزدىڭ رۋحاني ومىرىندە نەبىر سونى جاڭعىرۋلار مەن جەتتىگۋلەر توعاناعىن ارتقان دا وسى عاسىر (XIX ع.) بولدى (قاز. ادەب.، 15. 11. 1985، 12).(ب.قالييەۆ. قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى. الماتى، 2014. - 728 ب).
دەمەك، 1985 جىلدارى ادەبيەت وقيتىن ءار كىسى بىلەتىن بۇل ءسوزدى دە قولدانىستان ىسىرىپ بارا جاتقاندايمىز. قالامگەر، عالىم اقسەتەلۋ سەيدىمبەكتىڭ ءبىر ەڭبەگىندە «جەتتىگۋگە» بايلانىستى مىناداي سويلەم بار:
مۇنداي تاريحي-الەۋمەتتىك ارالاردا قالىپتاسقان ۇرپاق، قوس ەنەنى تەل ەمىپ تەز جەتتىككەن ءتول سياقتى، وتكەن مەن بۇگىندى سالعاستىرۋعا، ەل ومىرىندەگى ساپالىق وزگەرىستەردى پاراقتاۋعا مەيلىنشە جۇيرىك، تاريحي زەردەسى سەرگەك بولىپ قالىپتاستى.
ەندى ەكىنشى تەرمين «ەۋولۇتسىياعا» كەلەيىك. بۇل ەندى سول كەزدەگى شەتتىلدىك اتاۋلاردى قازاقشا دىبىستاۋعا «سىندىرىپ جازۋ» قاعيداسىنا ساي جازىلعان ەۆوليۋسيا دەگەن ءسوز. ەۆوليۋسيانىڭ ماعىناسى وقىرمانعا بەلگىلى. وزگەرۋ، دامۋ، قالىپتاسۋ. ءبىراق، بۇلاردىڭ ءبارى تابيعي زاڭدىلىقتارعا ساي بولادى. وسى تۇرعىدان العاندا احاڭداردىڭ وسى ءبىر كىرمە ءسوز بولعىسى كەلىپ تۇرعان اتاۋدى الدىمەن قازاقشا سىندىرىپ، جاقشا ىشىنە «تابىيعات تاعدىرى» دەپ ەسكەرتە كەتۋىنىڭ ءوزى «جەتتىككەن» ءبىلىم يەسىنىڭ تالعامى دەۋگە ابدەن بولادى.
ءۇشىنشى ءسوز: شەن.
ماتىنگە قارايىق:
ۇستىمىزدەگى شەنى، شەتى جوق كوك، كۇندىز بولسا دۇنىيەنى جارىق ەتكەن كۇن، ءتۇن بولسا اسپاندا كۇلىمسىرەپ تۇرعان اي مەن جۇلدىزدار، ىزدەسەڭ تىرشىلىگىڭە كەرەك نارسەنىڭ ءبارى تابىلىپ، اناشا اسىراپ وتىرعان مىناۋ جەر، ول جەردىڭ ۇستىندەگى جاندى، جانسىز ماقلۇقتار ءبارى وسى تۇرىندە، وسى كۇيىندە، وسى قالپىندا بولماعان.
بۇگىنگى تاڭدا بىزگە شەن دەسە، لاۋازىم، «شەندى-شەكپەندى» ۇعىمى كەلە قالادى. الايدا، وتكەن عاسىر باسىندا ادەبيەتتەردە جۇرگەن «شەن» ول ەمەس.
شەن – اربانىڭ دوڭگەلەگىنىڭ سىرتىن قورشاپ تۇراتىن، ءيىلىپ كەلگەن تەمىر (قازاق ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ەنسيكلوپەديالىق سوزدىگى. - الماتى: "سوزدىك-سلوۆار". 1997.- 368 ب.).
بۇدان سىرت بۇل شەن «ماڭ، تۇس، ماڭاي» ماعىنالارىن بىلدىرەدى ەكەن.
سۇرانشى، ساۋرىق باتىرىم،
شەنىنە دۇشپان كەلمەگەن.
قامىن ويلاپ حالىقتىڭ،
جەرىن جاۋعا بەرمەگەن (جامبىل جابايەۆ)، - دەپ كەلەتىن رۋحتى جىردا دا وسى وسى «شەن» قولدانىلىپ وتىر.
ءتورتىنشى ءسوز، اقتىعىندا. «ساۋات اشقىشتاعى» «ءوربۋ» اتتى جازبادا بۇل ءسوز بىلاي قولدانىلعان:
ءبىر-اق ىلگەرىنىڭ اقىلى، ءبىلىمى كەيىنگىگە قالىپ، كەيىنگىلەر وعان قوسىپ جاماي كەلىپ، تىرشىلىك ءادىسى ارتىلىپ، اقتىعىندا ونەر-بىلىم اۋدانى ۇلعايا، كەڭىي بەرگەن.
بۇل قازىرگى «اقىرىندا، سوڭىندا، ناتيجەسىندە» دەگەن ءسوز. قازاقتىڭ اقتىق ساپارعا شىعۋى دەگەنى سوڭعى ساپاردى مەڭزەيدى. الايدا، اقتىعىندا اتتى بۇل ۇستەۋ قازىرگى تاڭدا قولدانىستا جوققا ءتان. حح عاسىر باسىنداعى كوپتگەن وقۋلىقتاردان بۇل ءسوزدىڭ بەلسەندى قولدانىستا بولعانىن كورۋگە بولادى.ال، اقىن جىرىنان:
اقىرىپ ۇرعاننان سوڭ وتە قاتتى،
بارماننىڭ ءوزى تۇگىل جانىشتى اتتى.
جابىسىپ قالقان باسقا، باس كەۋدەگە،
كۇل-كۇل بوپ اقتىعىندا ءبارى جاتتى (ت.ىزتىلەۋوۆ (1882-1939)، رۇستەم.) ولەڭىنەن كەزىگەدى.
بەسىنشى ءسوز. قالىنىپ. «ءوربۋدىڭ» ماتىنىندە بىلاي سويلەم بار:
كۇن كورىس ءتاسىلى مولايا بەرگەن. پايدالى ءتاسىل الىنىپ، پايداسىز ءتاسىل قالىنىپ، تىرشىلىككە كەرەك بىلىمدەر اتادان بالاعا، ۇلكەننەن كىشىگە، ناسىلدەن ناسىلگە قالىپ، ءبىلىم ساباسىنا قويىلىپ وتىرعان.
وسى كۇنى قازاق تىلىندە قالۋ بار دا، قالىنۋ جوق. كەيبىر كىسى بۇل جەردە اۆتور ءسوزدى ۇيقاستىرا پايدالانا سالعان دەپ كۇمان ارتۋى مۇمكىن. ءبىراق، مۇلدە ولاي ەمەس. قازاق تىلىندە قالىنۋدىڭ بىرنەشە قولدانىسى بار. الدىمەن احاڭنىڭ وزىنە جۇگىنسەك:
قالىنۋ – تاسىمالداعان كەزدە ءسوزدىڭ وسى جولدا قالدىرىلۋى. (احمەت بايتۇرسىن ۇلى. ەنسيكلوپەديا / باس رەد. تويبايەۆا ج. - الماتى: قازاق ەنسيكلوپەدياسى، 2017. - 744 ب.).
ەلىمىزدىڭ باتىسىندا بۇل ءسوز قازىرگى قالۋ ءسوزىنىڭ ورنىندا دا قولدانىلادى. مىسالى، ءتۇزۋ تابان ەتىك ءقازىر قالىندى (گۋر.، ماڭع.). (قازاق ءتىلىنىڭ ايماقتىق سوزدىگى /قۇراست. ع.قالييەۆ، و.ناقىسبەكوۆ، ش.سارىبايەۆ، ا.ۇدەربايەۆ جانە ت.ب. – الماتى: «ارىس» باسپاسى، 2005. - 824 ب.).
ال، تۇركىمەن ەلىندەگى قازاقتاردا بۇل قالىنۋ ءسوزى توقتاتۋدى بىلدىرەدى. سۇراۋ قالىنسىن دەگەندەرىڭ قول كوتەرىڭ (تۇرىكم.، تەدج.).(قازاق ءتىلىنىڭ ايماقتىق سوزدىگى /قۇراست. ع.قالييەۆ، و.ناقىسبەكوۆ، ش.سارىبايەۆ، ا.ۇدەربايەۆ جانە ت.ب. – الماتى: «ارىس» باسپاسى، 2005. - 824 بەت).
تۇمەن بالتاباس ۇلىنىڭ (1884-1957) «اداي تەگى» اتتى جىرىندا:
الشىندا جۇيرىك اتانعان،
ابۋباكار كەردەرى
جەتىرۋدىڭ تاماسى.
قالىنىپ تۇرعان قازاقتا
قارتتاردىڭ بار-دى شالاسى، - دەگەن جولداردا «قالىنىبىمىز» ءجۇر.
قاراقالپاق اعايىننىڭ بۇگىنگى تىلىندە دە «قالىنۋ» قارشا بوراپ ءجۇر. «كارانتين شەكلەўلەري 1-اۆگۋستقا شەكەم ساقلانىپ قالىنادى» دەپ جازىپتى «قاراقالپاقستان حابار اگەنتليگي» رەسمي سايتى. مۇنداي ەتسىتىكتەرگە كەلگەندە قاراقالپاق كىم، ءبىز كىم دەيمىز.
جوعارىداعى كەلتىرىلگەن دەرەكتەردىڭ ءبارىن جيناقتاعاندا قازاقتا الىنۋمەن بىرگە قالىنۋ دا قاتار قولدانىلعانىنا كوزىمىز تولىق جەتەدى. حح عاسىر باسىنداعى باسقا ادەبي ۇلگىلەردەن دە قالىنۋدى كەزىكتەرگەنبىز.
ەندى وسى جەرگە كەلگەندە، قازاقتىڭ زاڭعار جازۋشىسى مۇحتار ماعاۋين اقساقالدىڭ ءبىر ماقالاسى ەسكە تۇسەدى. «تۋىلعان» مەن «ولىنگەن» ماقالاسىندا ابىز قالامگەر قازىرگى ءسوز قولدانىسىمزدا بەلەڭ العان قاتە سوزدەر تۋرالى كەڭ كولەمدە وي بولىسكەن ەدى. ارينە، قازاق ەشۋاقىتتا «تۋىلعان كۇن»، «تۋىلعان جەر» دەپ قولدانبايدى. ءبىز جازۋشىنىڭ «تۋىلعان» باس بولعان كوپتەگەن ءسوزدى تۇزەتىپ، دۇرىسىن اشىپ كورسەتكەنىنە بەك قۋانىشتىمىز. دەگەنمەن، وسى جەردە ءبىر تۇيتكىلدىڭ شەتى شىعا باستايدى. م.ماعاۋين وسى «تۋىلعان» ءسوزىن قولدانىپ جۇرگەندەردى قايمىقتىرۋ ماقساتىندا «ولىنگەن» دەگەن ءسوزدىڭ دە جوق ەكەنىن كولدەنەڭدەتەدى. جانە، ءولىم ۇعىمىن تەرەڭىرەك تارقاتىپ كەلىپ، ءبارىمىزدى بىلاي شىقپىرتادى:
«تۋىلعانعا» داۋا جوق ەكەن. ەندەشە، كەلەسى ساتى – «ولىنگەن!». ادام ادەتتە ءوز ىرقىمەن ولمەيدى عوي. اۋرۋ-سىرقاۋ ما، كولدەنەڭ پالە، نەمەسە اشتىق پەن كارىلىك پە – «ولىنەدى!». اباي: «ادام جىلاپ تۋادى، كەيىپ ولەدى» – دەپ ەدى، شاكەرىم قاجى: «تۋعان جان ولمەك، – تاعدىرعا كونبەك!» – دەگەن، ال كۇنى كەشەگى قاسىم: «و داريعا، التىن بەسىك تۋعان جەر!.. سەندە تۋدىم، سەندە ءوستىم مەن، سەندە ولسەم، – ارمانىم جوق بۇل دۇنيەدە دەر ەدىم…» – مۇلدە قاتە: «…جىلاپ تۋىلادى، كەيىپ ولىنەدى»، «تۋىلعان جان ولىنبەك»، «تۋىلعان جەر… سەندە تۋىلدىم، سەندە ءولىنسەم…» – دەپ ايتۋلارى شارت ەكەن.
اڭگىمە جوق، بۇل سىنعا كەلىسەمىز. ەندى وسى ارادا، حاكىم ابايدىڭ:
دۇنيە - ۇلكەن كول،
زامان - سوققان جەل،
الدىڭعى تولقىن – اعالار،
ارتقى تولقىن – ىنىلەر،
كەزەكپەنەن ولىنەر،
باياعىداي كورىنەر، - دەپ كەلەتىن سالماعى قورعاسىننان اۋىر وي تولعانىسىندا «ولىنەر» قايدان ءجۇر دەگەن ساۋالدىڭ ساۋساعى قىلتيا قىلادى. اباي اتامىز بۇل جەردەن ۇيقاس ءۇشىن الا سالماعانى بەلگىلى. سول سەبەپتەن دە «قالىنۋ» ءسوزى بار تىلدە «ءولىنۋ» ءسوزى بار بولماسىنا كىم كەپىل؟ بۇل ەندى ءسوز توركىنىن ىندەتە زەرتتەۋگە اڭسارى اۋعان اعايىنعا ساۋال كۇيىندە قالاتىن ءسوز بولىپ تۇر.
التىنشى ءسوز. بارلىق قاقپاسى. «وربۋدە»: كۇن كورىس ءىسى وعان وڭاي، بارلىق قاقپاسىنىڭ نەشە ەسىگى، نەشە تەسىگى وعان ءمالىم، - دەپ كەلەتىن سويلەم بار.
مۇنداعى بارلىق دەگەنىمىز ءبارى، قانشا بولسا سونشا، تۇگەل دەگەن ماعىنانى ءبىلدىرىپ تۇرعان جالپىلاۋ ەسىمدىگى ەمەس. بىرلىك، تىرلىك، باتىلدىق، عاشىقتىق جانە بايلىق سياقتى زات ەسىم كۇيىندە كەلىپ وتىر. مۇندا، عالامدا بار قۇبىلىستىڭ ءبارىن قالاي زەرتتەۋدى ول بىلەدى دەگەندى مەڭزەپ وتىر. ءدال وسى سويلەمدە بۇل بارلىق قاقپاسىن عىلىم قاقپاسى دەپ تۇسىنۋگە دە بولادى.
جەتىنشى تىركەس. سۋدى بالىقتاي كەزىپ. جىلدىق جەردەن كوز اشىپ جۇمعانشا جىلدام قابار الىپ وتىرعان، اتسىز اربامەن ءجۇرىپ، سۇۋدى بالىقتاي كەزىپ، قۇستاي اسپانعا ۇشىپ وتىرعان جۇرتتار عىلىم مەن ونەر ارقاسىندا، دۇنىيەنىڭ ەسىك-تەسىگىن بىلگەندىكتەن ىستەپ وتىر.
بۇل جەردە سۋدا بالىقتاي ءجۇزىپ بولار، سۋدى كەزگەنى نەسى دەگەن سۇراقتار تۋىنداۋى دا ابدەن مۇمكىن. ءبىراق، بۇل جەردە بالىقتاي سۋ كەزۋ دەگەن استە اسەرلەپ ايتىلعان ءسوز ەمەس. بالىق سۋدى كەزەدى. ءبىزدىڭ تۋعان اۋىلدا (قحر، ءور التاي) ەرتىستىڭ بالىعى جايساڭنان (زايسان كولى، شىعىس قازاقستان وب.) وزەننىڭ ىشىمەن ورلەپ، ءور التايداعى ەرتىستىڭ باسىنا دەيىن جەتىپ ۋىلدىرىق شاشادى ەكەن، ول بالىقتاردىڭ كۇش-قايراتىنىڭ مىعىمدىعى سونداي، اق كوبىگىن اسپانعا اتىپ جاتقان اعىندى وزەندى دە ورلەي جۇزەدى دەپ ەستيتىنبىز. ەندى جايساڭنان ەرتىستىڭ باسىنا دەيىن مىڭ شاقىرىم. بالىق سۋ ىشىندە ءوزى ءوزى جاي عانا جۇزبەيتىنىن «ءوربۋدى» جازعان عالىم ابدەن بىلەدى. بالىق سۋدى كەزەدى. وسىنىڭ سىرىنا ءۇڭىلۋ ءۇشىن بالىققا قاتىستى عىلىمنىڭ جازعان ماقالالارىنا دا كوز سالدىق. ءبىزدىڭ اۋىلداعى ۇلكەندەردىڭ ايتقانىمەن يحتيولوگيا (بالىقتى زەرتتەيتىن عىلىم سالاسى) عالىمدارىنىڭ جازعانى ءبىر جەردەن شىعىپ وتىر. قازاق ەنسيكلوپەدياسىندا: «بالىقتار جىل ماۋسىمىنا سايكەس قورەگىن، قىستاۋىن نەمەسە ۋىلدىرىق شاشاتىن جەرىن ىزدەپ، كەيدە مىڭداعان كيلومەترگە دەيىن ورىستەيدى»، - دەپ جازىلعان.
سەگىزىنشى ءسوز. ادىستىنىكى. بايگە ونەرلى جۇيرىكتىكى، ادىستىنىكى، - دەپ بەرىلگەن «وربۋدە». بۇل سوزگە كوپ توقتالمايمىز. ءبىلىمدى، بىلىكتى، ءادىستى، ايلالى، كۇشتى، پاراساتتى سياقتى جۇرتقا تۇسىنىكتى ءسوز. دەگەنمەن، بۇگىنگى تاڭدا وسى ءادىستى ءسوزىن قولدانىپ جۇرگەندەر ساناۋلى. سوندىقتان، قالام ۇستاعان اعايىنعا حح عاسىر باسىنداعى قالامگەرلەر سياقتى انا ءتىلىمىزدى سان قۇبىلتىپ پايدالانايىق دەگىمىز كەلىپ كەتتى.
توعىزىنشى ءسوز. ءسىرى. ءسىرىنى ءسىز دە ءبىلىپ وتىرسىز. قاتتى كون بولىپ قاتىپ قالعان نارسەنى ايتادى. ءبىراق، كىتاپتا سىن ەسىم رەتىندە زاتتىڭ سىنىن ەمەس اتىن ءبىلدىرىپ تۇرساقايتەر ەدىك؟!
بىرەۋ ىلگەرى، بىرەۋ كەيىن، بىرەۋ كوككە ۇشاتۇن، سۇۋدى كەزەتۇن ماشىينەلەر ىستەۋگە جەتكەندە، بىرەۋلەر تەرىنىڭ دە جوندەپ ىيلەۋىن بىلمەي، قاۋدىرلاعان تەرى مەن ءسىرى كىيىپ وتىر، - دەپ وقىرمانىن ويعا قالدىرىپ، اڭگىمەنىڭ نۇكتەسىن قويادى اۆتور.
بۇل جەردەگى تەرى دەگەنى ۇساق مالدىڭ تەرىسى دە، ال ءسىرى دەگەنى ءىرى قارا مالدىڭ تەرىسى. تەرىدەن تىككەن كيىم كيىپ وتىر دەي سالماي، تەرى مەن ءسىرىنى بولەك ايتۋىندا دا ءمان بار.
احاڭ وقۋلىعىنا ەنگىزگەن ەكى بەتتىك شىعارمادان وسىنشاما كوپ تۇيتكىلدىڭ سۇراعىن ىزدەپ تاپقان بولدىق. ەكى بەتتىك اڭگىمەنىڭ ايتارى وسىنشاما مول بولعاندا، ءبىر احاڭنىڭ جيناقتاي كەلگەندە بىرەر مىڭ بەتتەن تۇراتىن مۇرالارىن تاپتەشتەپ قاراۋدىڭ ماڭىزى قانشاما زور ەكەنىن بىلگەن بولارسىز. ال، احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ تۇسىنداعى جۇزدەگەن قالامگەردىڭ مىڭداعان بەتتەن تۇراتىن مۇرالارىن ەگەمەن ەلدىڭ ەرتەڭىنە قانشالىقتى دەڭگەيدە زەرتتەپ كورسەتىپ بەردىك؟ ىرگەمىزدەگى ورىس جۇرتى اتاقتى اقىندارى پۋشكيندى زەرتتەگەنى سونشالىق، پۋشەكەڭنىڭ تۋعانىنان (تۋىلعان ەمەس) ولگەنىنە دەيىنگى ءار كۇنىن، ساعات-مينۋتىنا دەيىن زەرتتەپ تۇراقتاندىرىپتى دەيدى. سوندا دا پوەزيا الىبىنىڭ وتىز جاس شاماسىندا وتكەن ءمالىم ساپارداعى ءۇش كۇنى بەلگىسىز دەيدى. ءقازىر ورىستىڭ پۋشكينتانۋشىلارى سول ءۇش كۇننىڭ سىرىن ىزدەپ ساندالىپ ءجۇرىپتى-مىش.
وتكەن جىلى حاكىم ابايدىڭ 175 جىلدىعى ءوتتى. ابايدىڭ ءار كۇنى بىلاي تۇرسىن، قاي جىلى قايدا بولعانىن كەسىپ ايتاتىن عالىم بار ما بىزدە؟ جارايدى، وسكەن ەلى، ولگەن جەرى (وزىنشە ايتقاندا، ولىنگەن جەرى)، كومىلگەن توپىراعى بەلگىلى. الەكساندر پۋشكيننىڭ دە سىرى اشىلماعان ءۇش كۇنىن قويا تۇرالىق. التى الاش، ءۇش ءجۇز بولىپ، ارادا تۋعانىنا ءبىر جارىم عاسىر، ولگەنىنە 85 جىل بولعان، ۇلت ۇستازىمىز احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ سۇيەگىن تاپتىق پا؟ جوق، تاپپادىق. تابا المايتىنىمىز – ىزدەمەدىك.
ادلەت احمەت ۇلى
