ءۇش تومپاق(1)
بالبالدار كۇزەتكەن،
باھادۇر بابامدى،
بايىرعى دالامدى،
قوبىزدىڭ سارىنى،
قورقىتتىڭ زار-مۇڭى،
تەربەتكەن عالامدى.
ءالقيسسا...
ۇلى نايمان ۇلىسنىڭ وڭتۇستىك قاعاناتىنىڭ جەر قايىسقان قالىڭ قولى ەكى جاعالاۋى يت تۇمسىعى وتپەيتىن بۋرىل توعايلى شىلىڭگىر(2) وزەننىڭ ۇلىڭگىر كولىنە قۇيعان جەرىنەن وڭتۇستىك قاباققا ءوتىپ شىقتى.
تەمۇجىن باستاعان قيات قولىنىڭ، تۇعىرىل باستاعان كەرەي قولىنىڭ، مايقىبي(3) باستاعان جالايىر قولىنىڭ انتالاي شابۋىلىنان اۋعان ۇلىسىن قورعاي شەگىنگەن بۇل قالىڭ قول ولگەنى، جارالىسى كوپ؛ ۇيقى-كۇلكىسىز بولسادا جەڭىستەن ءبىر جولا كۇدەر ۇزبەگەن رۋحى ءالى كوتەرىڭكى ەدى.
جۋسانى مەن جۋاسىنىڭ جۇپار ءيسى بۇرقىراعان، بەتەگەسى مەن اق سەلەۋى جەلكىلدەگەن قوڭىرقاي دالانى سايگۇلىكتەرىنىڭ تۇياعىمەن تۋراپ قاتار تۇزەگەن قالىڭ قولدىڭ الدىندا – قوڭىرقاي دالانىڭ كول جاق قاباعىندا قاناتتى قارا سايگۇلىك مىنگەن بۇيرىق حان تۇردى.
بۇل جەردەن ۇلى ۇلىڭگىر كولى ايناداي جارقىراپ كورىنەدى ەكەن دە شىلىڭگىر وزەنى سوناۋ بوتا مويىن كەرىشتەن بەرى كولگە سەگىز تارماق بولىپ قۇيىپ كول ساعاسىنان جەتى ارالشا قالپتاستىرادى ەكەن.
الگىندە عانا تولاستاعان اق جاڭبىر ونسىزدا كوك زەڭگىر اسپاندى، جۇپار اۋانى جۋىپ تازارتىپ حان تاقسىردى قارسى الۋعا ازىرلەنگەندەي ەدى.
كوپ وتپەي كولدىڭ ارعى شەتىندەگى ەكى يىعى سالبىراعان قارا تاۋدان كۇن اسىپ؛ قىزىل ساۋكەلە كيىپ ۇزاتىلعان قىزدىڭ ارتىندا قالعان ادەمى سىڭىلىسىندەي تاپ سول قارا تاۋدىڭ اسپانىنان قيىلىپ قياق اي تۋدى.
– جەر سۇلۋى،- دەپ كۇبىرلەدى بۇيرىق حان.
– شىركىن، اناۋ جەتى ارالعا جەتى وردا تىكتىرىپ كەتبۇعانىڭ كۇيىن، كولدە جۇزگەن اققۋدىڭ گاككۋىن تىڭداپ، جازدىق استانا ەتىپ سايران سالار ما ەدىم؟!.
«ونداي كۇن قايدا ەندى» دەپ ويلادى بۇيرىق حان. «انتالاي قۋعان جاۋ اناۋ، كوك بالتىردان تەسىپ ءوتىپ قارا سايگۇلىكتىڭ توپشسىنا قادالىپ تۇرعان ۋلى جەبە مىناۋ».
كەنەت حاننىڭ كوزى تۋعان ايعا ءتۇسىپ ونسىزدا قوبالجۋلى كوڭىلىنە العاۋ تۇسە قالدى. «ىرىمى نەدەگەن ءجون ەدى. جازدىڭ ايى مۇنشا شالقاق تۋارما؟!»
– كوكشە اۋليە،- دەدى داۋىستاپ.
– بارمىن تاقسىر حان. ارتقى قاتاردا كوكساۋ ساۋىرىق باتىردىڭ قاسىندا تۇرعان؛ ساقالى ءوسىپ كوكىرەگىن، قاسى ءوسىپ جانارىن جاسىرعان، باسىنا اققۋ تەرىسىن كيىپ، قولىنا قوبىز ۇستاعان بالا جىگىت اتىن تەبىنىپ بۇيرىق حىنىمەن قاتارلاستى.
– ايعا باتانى سەن جاسا اۋليە.
اۋليە قوبىزىن قانجعاسىنا بايلاپ، شىيبيگەن ساۋساقتى الاقانىن جايىپ جوعارى كوتەردى. بۇيرىق حان باستاپ تۇتاس قوڭىرقاي دالانى تولتىرىپ تۇرعان قالىڭ قول ساداقتارىن مويىندارىنا ءىلىپ، نايزالارىن شىمعا شانشىپ الاقاندارىن جايدى:
– «اي كوردىم، امان كوردىم،
باياعىداي زامان كوردىم».
قان ساسىعان دالانى دا كورلىم،
قاڭىراپ قالعان قالانى دا كوردىم.
دەرەسىز قونىس كوردىم،
وباسىز ءورىس كوردىم.
حانىما عۇمىر بەر،
قازاعا سابىر بەر،
قاراشاعا تىنشتىق بەر،
«ەسكى اي ەسىركە،
جاڭا اي جارىلقا»،- بەتىن سيپادى. تۇتاس قوڭىرقاي دالا قوڭىراۋلاپ شىققان «ءتاڭىر جارىلقا» دەگەن تىلەكپەن كۇڭگىرلەدى.
– كەتبۇعا،- دەدى سودان كەيىن ءۋازىرىنىڭ اتىن شاقىرىپ.
– بارمىن تاقسىر حان. جىگىت اعاسى جاسىنا كەلگەن بالۋان تۇلعالى جىگىت حاننىڭ وڭ جاعىنان قاتارلاستى.
– كەتبۇعا، وردانى وسى جەرگە تىكتىر. قىزعالداق بيكەنىڭ سۇيەگىن كىرگىز. الامان قول دەم السىن. تاڭ اتا قولباسىلار مەن باتىرلار ورداعا جينالاتىن بولسىن.
– ماقۇل حان تاقسىر، دەرەۋ اتقارايىن جارلىعىڭىزدى.
جەر قايسقان قالىڭ قول جان تورسىقتارىنان ساپتاياقتارىنا قۇيىپ سۋسىن ءىشىپ، مالتا مەن ازىقتانىپ، توقىم توسەنىپ، ەر جاستانىپ دەم الىپ قالدى. اتاقتى باتىرلارعا، قولباسىلارعا قارا قوستار تىگىلىپ، ەسىگىنىڭ الدىنا وت جاعىلىپ قارا جاۋلشالاردا قۋرداق جىلتىپ جاتتى.
قاس قارايا حاننىڭ ورداسى تىگىلىپ بولىپ، بىرنەشە كۇنىنەن بەرى ارباعا ارتىلىپ جۇرگەن بۇيىرىق حاننىڭ حانىمى قىزعالداق بيكەنىڭ اۋليە دارىلەگەن سۇيەگى ورداعا كىرگىزىلىپ قايقىباس توسەگىنە جاتقىزىلدى.
ورداعا حاننىڭ شاقىرتۋىمەن كوكشە اۋليە كىردى.
– بەيۋاقتا ورداڭىزعا ءسىز شاقىردى دەگەن سوڭ امالسىز كىردىم حان تاقىسىر.
بۇيرىق حان باسىن يزەپ «جوعارى شىق» دەگەندەي، وردانىڭ ءتورىن قولىمەن نۇسقادى.
توبەدەن شاڭىراققا سوعىلارمان بولىپ قاناتىنىڭ سۋسىلى انىق ەستىلىپ سۇقسىر ۇيىرەك ۇشىپ ءوتتى. بوساعادا بايلاۋلى تۇرعان توماعالى اقيىق قىران باسىن جان-جاعىنا بۇرىپ ۇشا جونەلەردەي قومدانىپ بارىپ تۇعىرعا قايتا ورنىعىپ قالدى. «بوساتىپ قويا بەرۋ كەرەك» دەپ ويلادى بۇيرىق حان. التى ارقان جالعاپ زاڭعاردان العان وسى بالاپاندى جالايىر شورا كورىپ كوڭىلى تولىپ ماڭدايىنان يسكەپ «بولات توپشى جەز تەگەۋرىن» ەكەن دەپ ەدى-اۋ. ەندى قانسوناردا مۇنى اڭعا الىپ شىعىپ سالبۋرىن قۇرار كۇن بولماس ماعان.
كولدىڭ دىمقىل جۇپار لەبى جەر باۋىرلاپ، ەسىكتىڭ الدىنا جاققان الاۋ قول سوزىمىنان جىمىڭداعان جۇلدىزدارمەن ءباس تالاسادى. باياعىداي باعىزى زامان بولسا؛ بىلگىرلەر مەن جىراۋلاردى؛ انشىلەر مەن كۇيشىلەردى ورداعا الدىرىپ ءومىردىڭ جەمىس ءدامىن تاتاتىن تاماشا ءتۇن. ءبىراق، ول قايدان بولسىن؟ قۇشاعى وتتاي، ەرنى شوقتاي جانى سۇيگەن قىزعالداق بيكە جاۋى اتقان جەبەدەن جازىم بولىپ شىمىلدىقتىڭ ارعى جاعىندا جاتىر انە. ءوزىنىڭ كوك بالتىرىن تەسىپ وتكەن جەبەگە جاعىلعان ادىراسپان ۋى ىستەتكەن شيپا، وتكىزگەن انجىعا(4) بوي بەرمەي قارا سانىنا كوك تالاقتانا ورلەپ بارادى. قىرىق كۇنشىلىك قىرعىندا ءبىر سۇرىنبەيتىن، جۇلسا توياتىن، اۋناسا قۋنايتىن اسپانداعى پەرى الەمىنەن ۇزاتىلعاندا قىزعالداق بيكە ءمىنىپ جەرگە تۇسكەن قاناتتى قارا سايگۇلىك مىنەر جاق توپشسىن تەسىپ كىرگەن ۋلى جەبەنىڭ زاقىمەتى جۇرەگىنە شاۋىپ، مىنەر جاق قاناتى سالبىراپ، قاۋىرسىنى جەرگە سۇيرەتىلىپ، ءبىر جاعىنا اۋىپ وردانىڭ ىرگەسىندە سەندەلىپ ارەڭ تۇر.
– كەتبۇعا،- دەدى بۇيرىق حان.
– بارمىن الديار حان تاقسىر.
– بۇگىن ءتۇن ورداعا كوكشە اۋليەدەن سىرت ءتىرى جان كىرمەسىن. سەن قاسىڭا ەكى جىراۋ ەرتىپ تاڭ اتا ەلشىلىككە اتتان. تەمۇجىن مەن تۇعىرىلعا كەرەگى حالىقتىڭ قانى ەمەس مەنىڭ جانىم عوي. بەرەتىن بولدى دە جەكپە-جەكتە. جالعىز-اق... ەكى شارتىم بار. بەت ەكى كەلىسەمىن. كەتبۇعانىڭ جۇرەگى ءدىر ەتتى. جەر قايىسقان قالىڭ قول ءالى جەڭىستەن كۇدەر ۇزبەگەن. اتا مەكەنگە ات باسىن بۇرا الماسادا اۋا سوعسىپ حاندىقتى امان ساقتاپ قالۋعا بولاتىن ەدى عوي.
– ءدات! تاقىسر حان يەم مۇنىڭىز...
بۇيرىق حان التىن ساقيناعا تولى وڭ قولىن جوعارى كوتەردى.
– بۇل ون ويلانىپ، توعىز تولعانعان شەشىم. ەندى وزگەرمەك ەمەس اتا مەكەنىنەن اۋىپ قۇرعان حاندىق قور. اۋعان ەلدىڭ الدىنا شابارمان شاپسىن. اق باستى ءتاڭىر تاۋىنان ءبىر اۋىل دا ارى كەتپەسىن. كەنەسى قۇمانداي، بۇيىسى قويانداي بۇلىڭعىر ويپات ۇلى نايمان ۇلسىنا ءمىناسىپ ەمەس.
– قۇپ، تاقسىر حان يەم جارلىعىڭىزدى ورىندايمىن. كەتبۇعا ورنىنان تۇرماققا ىڭعايلاندى. كوكشە اۋليە قىمىزىن تاۋسىپ داستارقانعا باتا جاسادى.
– كوك ءتاڭىرىم جارىلقا،
وت ءتاڭىرىم جارىلقا.
حانىمدى تاقتان ايىرما،
قاراشامدى باقتان ايىرما.
تاڭدايىمدى اقتان ايىرما،
كوكبورى كيەم يەندە ۇلىپ قالماعاي... ءتاڭىر جارىلقا،- بەتىن سيپادى. داستارقان جينالىپ اس-سۋ ازىرلەيتىن اسابالار كەتبۇعانىڭ ارتىنان بىرىنەن كەيىن ءبىرى شىعىپ وردادا كوكشە اۋليە مەن بۇيرىق حان عانا قالدى.
– جاراقاتىڭىز قالاي تاقىسر حان يەم؟ بەتىڭىزدى كيەلى كۇن انامىز شىعاتىن جاققا بەيىمدەڭىز، قازىر ۇشىقتايمىن... سىپ ەتىپ ەسىكتەن شىقتى دا جەر وشاقتا باسى بالقىپ جاتقان كوسەۋ تەمىردى الىپ كىرىپ حاننىڭ باسىنان، جارالى اياعىنان ءۇش رەت اينالدىردى.
ۇشىق، ۇشىق.
پالە-قازا اققان سۋمەن،
ۇشقان بۋ مەن،
اۋعان قۋ مەن كەت.
كەت پالەكەت،
قاراۋدىڭ قوينا كەت،
قارا جۇرەكتىڭ توينا كەت،
ارسىزدىڭ قوينىنا كەت،
ءابۋ جىلاننىڭ موينىنا كەت،
ۇشىق، ۇشىق كەت پالەكەت! –
ءالى باسى جالىنداي قىزارىپ تۇرعان تەمىردى وردانىڭ اشىق ەسىگىنە قاراي لاقتىرىپ قالدى. سىلتەي لاقتىرىلعان تەمىر قۇيرىعىنان قىزىل ۇشقىندار قالتىرىپ وردانىڭ ادەيى اشىق قالتىرعان ەسگىنەن شىعىپ كوزدەن عايىپ بولدى.
– كوكشە اۋليە،- دەدى بۇيرىق حان.
– جارلىعىڭىزعا ءازىرمىن حان تاقسىر.
– اۋليە، ول دۇنيەدەگى جازاسىن ءوزىم تارتارمىن كوك ءتاڭىرىمنىڭ الدىندا. سەن تاڭىرگە ەلشىگە ءجۇر. قىزعالداق بيكە مەنىمەن سوڭعى ءبىر ءتۇن بىرگە بولسىن، بۇل دۇنيەدە...
– الديار حان تاقىسر يەم مۇنىڭىز... كوكشە اۋليە ءبىر ءتۇرلى تومەنشىكتەپ تۇتىعىپ قالدى.
– بۇل جارلىق،- دەدى بۇيرىق حان جانىنان تاستامايتىن الداسپانىنىڭ التىن سابىن سيپاپ. داۋىسى ءبىر ءتۇرلى قاتقىل شىقتى. – ونان ارعىسىنىڭ كەرەگى جوق، كوكىرەگىنەن جوعارى جانىن قايتارىپ اكەل.
اۋليە داعدارعان كەيپتە اياعىنىڭ باسىنا قاراپ ءبىر ءسات ءۇنسىز وتىردى. باسىنا كيگەن اققۋ تەرىسىن وڭشادى. ساقالىن سالالاپ، قاسىن سيپادى. سودان تۇيە تەرىسىمەن قاپتالعان قوبىزىنىڭ ءمۇيىز قۇلاعىن بۇراپ قىل ىشەگىن دىڭىلداتا كەرىپ تەڭشەدى. ءبىر ءسات كومەيىنەن كۇڭىرەنىپ وتىردى دا ساداق ىسقىشتىڭ سامىرسىن شايىرى جاعىلعان ادىرناسىمەن ىسقىلاپ قوبىزىن بوزداتا جونەلدى. بوزداعان قوبىز سارىنىنا اۋليەنىڭ كوكىرەگىنەن، كومەيىنەن كۇركىرەي توگىلگەن «جان شاقىرۋ بايتى» قوسىلىپ تۇتاس قوڭىرقاي دالانى كوكتەپ ءوتىپ، جەتى ارالدىڭ يت تۇمسىعى وتپەيتىن بۋرىل توعايىنىڭ باسىن شالىپ ۇلىڭگىر كولىنە جەتكەندە تولقىندا تەربەتىلىپ ۇيقىدا جاتقان سان مىڭ اققۋ سۇڭقىلداپ، قيقۋلاپ قوڭىرقاي دالانىڭ تۇنگى اسپانىنا ۇشىپ شىقتى.
جەر بەتىندەگى ابىز بەن قوبىزدىڭ كۇڭىرەنگەن تىلەك سارىنى اسپانداعى سان مىڭ اققۋدىڭ سۇڭقىلىنا ىلەسىپ ءتاڭىردىڭ قۇلاعىنا جەتكەندە «ءۇھ، جانىم، نەدەگەن ءتاتتى ۇيقىدان وياندىم» دەپ قىزعالداق بيكە گۇلدەي جايناپ، جىبەكتەي سۋسىپ جاستىقتان باسىن كوتەردى.
– بارسىز با حان يەم؟
بۇيرىق حان التىن تاعىنان ۇشىپ تۇرەگەلدى. ابىزدىڭ دا قوبىزدىڭ دا سارىندى داۋىسى تاۋسىلىپ، تەك، قوڭىرقاي دالانىڭ تۇنگى اسپانىندا اققۋلار سۇڭقىلى الىستاي ەستىلىپ بارا جاتتى.
– مەن دەم الايىن حان تاقسىر،- دەدى الدە نەدەن جانى قىسىلىپ، دەنەسىن سۋىق تەر باسقان كوكشە اۋليە. – قىزعالداق بيكە ۋاقىتشا ويانعان ءتاڭىردىڭ جارى. ابەس قىلىق، ساۋدايى ءسوز ەندى وعان جات. جالعان جارىقتىڭ بايانسىز قىزىعى ەندى ول كىسىنىڭ تەڭى ەمەس. اسپانعا تۇنەگەن قۇزعىننىڭ قاۋىرسىنىن تاڭنىڭ العاشقى ساۋلەسى شالعاندا ءتاڭىر الدىنا قايتاتىن بولادى،- دەدى سىبىرلاي سويلەپ. بۇيرىق حان باسىن يزەپ وقالى تونىن جۇرە شەشىنىپ قىزعالداق بيكەنىڭ قاسىنا كەلدى. اۋليە قوبىزىن كوتەرىپ جالاڭاياق ادامداي سپىلداتا باسىپ شىعا جونەلدى.
– قاسىما جانتايىڭىزشى حان يەم. سىزگە كەزىكپەگەلى ءبىر زاماننىڭ باس اياعىنداي... قاتتى ساعىنپپىن.
– مەندە سەنىڭ جۇپار ءيسىڭدى ساعىنعالى..، – بۇيرىق حان الداسپانىن جامباسىنا الا قىزعالداق بيكەنىڭ قاسىنا ءىش كيمشەڭ جانتايدى. قىزعالداق بيكە قىرىنداي ءتۇسىپ بۇيىرىق حاننىڭ كىشى-كىرىم كەلىدەي يەگىنىڭ استىنداعى ۇڭگىردەي تاماعىنا تۇمسىعىن تىعىپ ۇستىندە جاتقان سول قولىمەن بۇقانىڭ بەلىندەي جالپاق جاۋرىنىنداعى قۇلىننىڭ جالىنداي سۋسىعان تۇگىن ايالاي سيپاپ قۇشىرلانا يسكەدى. ال، بۇيرىق حاننىڭ وڭ قولىنىڭ اعاش كۇرەكتەي الاقانى قىزعالداق بيكەنىڭ قۇلىن ساۋىرىن جىبەك كويلەكتىڭ سىرتىنان تۇتاس كومكەرىپ سۇيەگىن سىقىرلاتا سىندىرارمانداي بولىپ ىشكە تارتتى. وسى كەزدە قوڭىرقاي دالانى قاراڭعىلىقتىڭ قارا جاباعىسى قىمتاپ، شارشاعان قالىڭ قول مەن شالدىققان كولىك قالجىراپ ۇيىقعا كەتتى. وردانىڭ ەكى بوساعاسىندا نايزاسىنىڭ سابىن جەرگە تىرەپ، الماس قىلشىن قىسا ۇستاعان ءتورت قاراۋىل عانا وياۋ. وردانىڭ ىشىندە كۇمىس تۇعىرعا ورناتىلعان ماي شىراعى لاپىلداي جانىپ وردانىڭ ءىشىن كۇندىزگىدەي جارقىراتىپ تۇردى.
تاريحىم سياقتى،
قىراندار قياقتى،
زاڭعارلار ۇيالى
توزدىرعان جونداعى
جورتۋىل جولدارىن –
تۇلپارلار تۇياعى.
ءالقيسسا
تاڭنىڭ العاشقى ساۋلەسى اسپانعا قوناقتاعان قۇزعىننىڭ قاۋرسىنىن شالعاندا ول قوڭىرقاي دالانى وياتىپ قۇڭقىلداي ۇشىپ ءوتتى. تاڭ اتقانشا بۇيىرىق حاننىڭ باۋىرىنا تىعىلا ءتۇسىپ جۇرەگىنىڭ جىلۋىن وتكىزگەن قىزعالداق بيكە بۋىندارى بوساي سىلقىلداپ بەي-جاي عانا بۇل دۇنيەدەن اتتاندى. بۇيىرىق حان كوكىرەگى كوشكەن جۇرتتاي اڭىراپ ورنىنان تۇرىپ سىرت كيىمدەرىن كيىندى. الداسپانىن تاعىندى، وقالى تونىن جامىلدى. وسى كەزدە ورداعا «كوك ءتاڭىرىم جار بولعاي حان تاقسىر» دەپ ادەتىنشە سىپ ەتىپ كوكشە اۋليە كىردى. ادەتتە ونىڭ ءجۇرىسىن يت ەكەش يت تە سەزبەي قالاتىن. وردانىڭ تاڭىرگە تابىنۋ جورالعىسىن جۇرگىزۋشى بولىپ وسىندا كەلۋدەن بۇرىن ول باسىنا اققۋ تەرىسىن كيىپ، قوبىز تارتىپ، بولجال ايتىپ، باقىت تىلەپ، ناۋقاس ۇشىقتاپ، ءولىم ۇزاتىپ ەل اقتاپ جۇرەتىن. ادامدار ونىڭ ۇيگە كەلگەنىن بىلسە كەتكەنىن بىلمەي، كەتكەنىن بىلسە كەلگەنىن بىلمەي قالاتىن. كوكتەمگى كوك تاسقىندا وگىزدەي وكىرىپ جاتقان وتكەلسىز وزەندەردىڭ ءبىر كۇنى ارعى جاعىنداعى اۋىلدا جۇرسە، ءبىر كۇنى بەرگى جاعىنداعى اۋىلدا جۇرەتىن. ول كىرگەن بويدا كوكىرەگىنەن كۇڭىرەنىپ تاڭىرىنە جالىنا ءجۇرىپ قىزعالداق بيكەنىڭ قاباعىن ۋقالاپ اق جىبەكپەن جاعىن تاڭدى. اق بالتىرلى اياقتارىن، سۇيرىك ساۋساقتى قولىن تۇزەدى. ەندى تالداي مايسقان قىزعالداق بيكەنىڭ سۇيەگى اۋليە تۇزەگەن سىندارداي قالىپىمەن سىرەسىپ جىبەك كويلەكپەن جاس قابىردىڭ ءىشى – ءتاڭىردىڭ الدىندا ەركىن كوسىلىپ جاتاتىن بولادى زاماننىڭ اقىرىنا دەيىن. وعان جانە باسقالارىمىزعا ءتاڭىردىڭ بۇل دۇنيەدەگى سوڭعى سيى ارينە كوسىلىپ ۇيىقتار كور بولماق. زاماننىڭ اقىرىنا جەتىپ قايتا ويانعانشا.
ورداعا بۇيرىق حان تاڭعى اسىن ءىشىپ بولا «الديار حان تاقىسر» لاپ قولباسىلار مەن باتىرلار جينالا باستادى. ءتوردىڭ قاق باسىندا ءبىردىڭ ايىنىڭ 21-جاڭاسىنداعى «ۇلىستىڭ ۇلى مەرەكەسى» وتە سالىسىمەن باستالعان جاۋ-جالەم قىرعىن-سوعىستان بەرى وردا مەن بىرگە ارباعا ارتىلىپ جۇرگەن التىن تاقتا بۇيرىق حان وتىر. وڭ جاقتا ءبىر كىسىلىك ورىن بوس – ءۋازىر كەتبۇعا الا تاڭىنان اق تۋ كوتەرىپ، اقبوز ات ءمىنىپ ەلشىلىككە اتتانعان. سول جاعىندا ساقالى كوكىرەگىن جاپقان، ساۋساقتارى باقانداي كوكساۋ ساۋىرىق باتىر. ونان تومەن جاسىنا قاراي جايعاسقان قولباسىلار، اقبەرەن اتاقتى باتىرلار، قازان جاق بوساعادان جوعارىراق قىزعالداق بيىكەنىڭ سۇيەگى جاتقان قايقىباس توسەك شىمىلدىقتىڭ ارعى جاعىندا.
– قۇرمەتتى باتىر، بەكتەر،- دەدى بۇيرىق حان وتىرعانداردى كوزىمەن تۇگەندەپ. – ۇلى نايمان ۇلىسىنىڭ وعىلاندارى، ەرتە كوكتەمىنەن باستالعان قىرعىن سوعىسقا ءتورت ايدان اسىپ بارادى. تالاي بوزداقتارىمىز تۋعان جەرىنىڭ توپىراعىن جاستانىپ التاي تاۋلارىنىڭ قويناۋلارىندا قالدى. تالاي ەسىل ەرلەرىمىزدىڭ بارماعى شايناۋدا، قولى بايلاۋدا تۇتقىندا كەتتى. ءبىراق ۇلى نايمان ۇلسىنىڭ نامسىن بەرگەمىز جوق، – بۇيرىق حان وتىرعانداردى جاعالاي ريزاشىلىق جانارمەن سيپاپ ءوتتى. حاننىڭ كوتەرمەلەي سويلەگەنى باتىرلارعا قۋات بەرگەندەي بولدى.
– نايماننىڭ ءبورلى بايراعىن، اق ورداسىن، قاراشا حالقىن قاسىق قانىمىز قارا جەرگە توگىلگەنشە قورعايمىز،- دەدى كوكساۋ ساۋىرىق باتىر جوتەلىنە ارالاستىرا سويلەپ. جاسى جەتپىستەن اسىپ ساقال-مۇرتى كۇمىستەي اعارسادا قايراتى ءالى قايتپاعان، كوزدەرى جاسىلداپ ءبورى كوزدەنىپ تۇردى.
جاعالاي وتىرعاندار تۇگەل باس شۇلعىپ قارت باتىردى قولداعانداي بولدى. بۇيرىق حان جارالى اياعىن اۋىرسىنا قوزعاپ التىن تاقتا ەڭسەسىن كوتەرە تۇزەلىپ وتىردى.
– اتا مەكەنىنەن اۋىپ ءتاڭىر تاۋىمىز حانگايدان، اق باستى التايدان، قارت بوعدادان قانشالىق الىس كەتسەك ۇرپاعىمىز سونشالىق باقىتسىز بولماق. ءبىز ءتاڭىر الدىنداعى بابالار رۋحىنا جازىقتى بولىپ قارعىسىنا قالامىز. تەمۇجىن مەن تۇعىرىل جەكپە-جەكتە مەنىڭ جانىمدى السىن. ەسەسىنە نايمان ۇلسى اتا مەكەنىمىز قارا ەرتستىڭ بويىن، بوعدانىڭ قوينىن جايلاپ قالسىن.
– بۇل نە دەگەن ءسوز؟!، - كوكساۋ ساۋىرىق باتىر كوزىندە جاسىل جالىن جانىپ، ءوڭى قازانداي قارايىپ، ەزۋىنەن اق كوبىك بۇرقىراپ ورنىنان ۇشىپ تۇردى. – جان كەۋدەدەن ۇشپاي جاۋعا باس يمەيتىن، حانىن، جانىنان ارتىق قورعايتىن ھۇنىنان قالعان عۇرىپ، تۇركىگە ءتان تەكتىلىك قايدا!؟
ءۇي تولى باتىرلاردا ونى قوستاپ «ە»، «ە»، «جا»، «جا» دەسىپ قالدى.
– وتىرىڭىز باتىر،- دەدى بۇيرىق حان. ءبىر ءتۇرلى ءوتىنشتى ۇنىمەن ايتتى. نايمان ۇلسى ەكى قاعاناتقا بولىنبەي تۇرعان سوناۋ باعىزور زامانىنان بەرى نايماننىڭ قايسى ءبىر قاندى جورىقتارىنان قالىپ كورمەگەن داۋىسى كۇندەي كۇركىرەپ جانارى جاسىنداي جارقىلداعان قارت باتىردى ەرەكشە سىيلايتىن ەدى.
«سابىر»، «سابىر» دەدى وتىرعان باتىرلاردىڭ بىرنەشەۋى. كوكساۋ ساۋىرىق باتىر ورنىنا جايعاستى. سوندا دا ەزۋىنەن كوبىك بۇرقىراپ تىستەرى ساقىلداپ بويىن جىن قۇرىستاپ وتىردى.
بۇيرىق حان ءسوزىن قايتا جالعادى. داۋىسى جارلىققا تولى حان سوزىنەن كورى اقىل ايتقان ابىزعا ۇقساۋشى ەدى.
– ھۇننان عۇرىپ، تۇركىدەن تەكتىلىك دەيمىز. اناۋ قارا جۇرەك تەمۇجىن، بىرگە تۋعانىن قىناداي قىرعان تۇعىرىل، ەكەۋىنە كىرىپتار مايقىبي بولسىن مىنا ءبىز بولايىق سول ھۇننىڭ زاۋزاتى، تۇركىنىڭ ۇرپاعىمىز. يەمىز كوك ءتاڭىر، كيەمىز كوك ءبورى...
بۇيرىق حان ويلى كوزىمەن شالقايىپ شاڭىراققا قارادى. اسپاندا تۇنەگەن جالعىز اق مامىق قاۋرسىن قۋالاي سوققان قوڭىر جەلىمەن ىلەسىپ ۇشىپ باردى، قاي جىرادا توزاڭ قونىپ، قاي جىرادا توپىراق باسىپ قالار ەكەن دەشى. ادەت عوي، شالقايعان قالپىمەن الداسپاننىڭ التىن سابىن سيپادى. بەلدىگىمدە بارما دەيتىن سياقتى. ايتپەسە، مىنا ءۇي تولى باتىرلاردىڭ كوڭىلىندە وزىنە دەگەن يىلگەن ىزەت تاۋداي قۇرمەتتەن باسقا ەشتەمە جوق ەكەنىن بىلەتىن.
– كۇللى تۇركىنىڭ كيەلى باتىرى، حاعانى كۇلتەگىن بابامىزدىڭ باسىندا تۇرمايما؟ «بەكتەردىڭ بەرەكەسىزدىگىنەن تۇركى تۇقىمى قور بولدى» دەپ،- دەدى بۇيىرىق حان، – ونى قويىپ «تىرنادان جاساۋىل قويساڭ باسىڭنان قيقۋ كەتپەس» دەپ اعام تايان حاننىڭ ادامي كەرەكشىلىكتەردەن «جۇگەن-قۇرىق» ۇستاعان جاۋىزدىعىنان ءبىر نايمان بالاسى ەكىگە جارىلىپ جاۋلاسىپ وتىرمىز....
بۇيىرىق حاننىڭ ءسوزىن بۋلىعا جوتەلىپ كوكساۋ ساۋىرىق باتىر ءۇزدى:- ارتىمىز جاساۋىل-جاۋ، الدىمىز ازاپ تارتىپ اۋعان ەل. مىناۋ، جاۋ جالەمدە اقىلىڭىزدان جارلىعىڭىز قاجەت بىزگە،- دەدى ءوزىن ازەر تەجەپ حان الدىنداعى قاراشا بەينەسىنە كەلىپ.
– تاتانۇنعا،- دەدى بۇيرىق حان التىن تاعىنا شالقالاي شىرەنە بەرىپ. داۋىسى قاناتتى قارا سايگۇلىككە ءمىنىپ قالىڭ قولىن باستاعان كەزدەرىندەي اسا ايدىندى شىقتى. – جارلىعىمدى شيمايلاپ ۇلى نايمان ۇلسىنىڭ جالپى قاراشاسىنا جەتكىز.
– ماقۇل الديار حان تاقسىر. ىقشام كيىنىپ، قولتعىنا التىن شىعىرىقتار مەن بەزەندىرىلگەن قاراعايدىڭ قابىعىنا بوياعان تەرى قورجىن قىسقان، قىرىق جاستار شاماسىنداعى ادام تەرى قورجىنداعى توز بەن قاپتالىپ تارامىسپەن تۇپتەلگەن جارلىقنامانى، قارا شيمايلاعىش الىپ سيراعىنا كۇمىس قارعاشالار قاعىلعان ءۇش بۇتتى تاقتايعا قويىپ دايىندالدى.
– وسى قوڭىرقاي دالانىڭ ۇلىڭگىر كورىنىپ تۇراتىن بيگىنە قىزعالداق بيكەنىڭ سۇيەگى قويىلىپ تاڭىرگە تاپسىرىلسىن. قىزعالداق بيكەدەن وڭتۇستىك جاعىنا قاناتتى قارا سايگۇلىك بەس تۇرمانىمەن جەرلەنسىن. قىزعالداق بيكەنىڭ سولتۇستىك جاعىنا مەنىڭ كورىم قازىلىپ دايارلانسىن. باسىما ورناتىلاتىن بالبالدار قاشالىپ جوندەلسىن. مەنىڭ جانارىم جۇمىلعان مەزگىلدەن باستاپ نايمان ۇلسى كەشەگى قۇدا-اندامىز، بۇگىنگى انت اتتاعان جاۋىمىز بولسادا ءتۇبى ءبىر تۋىسىمىزعا بودان بولىپ اتا مەكەندە قالسىن.
حاننىڭ ءاربىر دىبىسىنا سالماق سالا ايتقان جارلىعىن ىلەسە جازىپ بولعان تاتانۇنعا «جازىپ بولدىم» دەگەندەي وڭ قولىمەن كەۋدەسىن باسىپ، جۇرەلەپ وتىرعان قالپىمەن ەڭسەسىمەن ءيىلىپ حانعا قارادى.
وردانىڭ ءىشىن بەيمازا تىنشتىق باستى. «قونارىن ساي بىلەتىن» سورلى قاڭباقتاردى ۇيىرە قۇتىرىپ سوققان قارا قۇيىن وردانى ۇرىپ ءوتتى. وردانىڭ التىن قۇيمالاعان شاڭىراعى شايقالىپ، تۇتاس ۇياعاشى سىقىرلاپ بارىپ توقتادى. كەنەت، توردە وتىرعان كوكساۋ ساۋىرىق باتىر ەڭىرەپ جىلاي باستادى. باتىردىڭ توستاعانداي كوزىنەن اققان جاسى بەتىن جۋىپ اق ساقالىنا سورعالادى. – جوق جىلامايمىن،- دەدى ءبىر كەزدە وزىنە ءوزى سويلەپ. – ەڭ العاشقى، ەڭ سوڭعى كوز جاسىم بۇل ەس بىلگەنىنەن بەرگى. مەن كەتەمىن، ولىسپەي بەرىسپەيمىن. شىلىڭگىردىڭ باسىن اينالىپ كەرۋلەندەگى سانعۇننىڭ ورداسىن شابامىن. سانعۇن ولسە كەرەيدىڭ كۇنى باتقانى. ودان ارى قوتانعا سارىر قورقاق، باقايىن شاينار دولى بولسادا تايان حانعا كەتەمىن.
ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ ادىمداي باسىپ وردانىڭ ەسىگىنە بارىپ قايتا بۇرىلىپ باسىن ءيدى: – حوش بولىڭىز حان يەم. حوش نايماننىڭ باھادۇرلەرى ءتاڭىر الدىندا ديدارلاسارمىز... ەسىكتەن شىعا جونەلدى.
بۇيىرىق حان باستاپ ورداداعىلار تۇگەل دالاعا شىقتى. ارتىنان وزىنە قاراستى قولىن ەرتكەن قوتانعا سارىر باتىر شىعىسقا بەت تۇزەدى. – قايران قارت باتىرىم-اي، قاس قىران سياقتىسىڭ-اۋ، - دەدى بۇيرىق حان اۋىر كۇرسىنىپ... – «اق يىقتى» قويا بەرىڭدەر.
وردانىڭ قۇسبەگىسى بوساعادا بايلاۋلى تۇرعان بۇركتتى الىپ شىعىپ توماعاسىن الىپ اياق باۋىن اعىتتى. تاۋ تەكە تەرىسىنەن تىگىلگەن بيالاي كيگەن وڭ قولىنداعى بۇركىتتى سەرپە كوتەرىپ قالدى. بۇركىت كەرەگە قاناتتارىن سەرپە قاعىپ اسپانعا كوتەرىلدى دە تۋرا شىعىسقا قاراي ۇشتى. بۇيرىق حان ونىڭ ارتىنان قارا نوقاتقا اينالىپ كورىنبەي كەتكەنشە قاراپ تۇردى.
كوكبورى ۇلىعان،
اقبوكەن اۋناعان،
قادىرلى تاۋ – دالام،
وقيمىن باعىزى
اقىلىن ابىزدىڭ
تاستاعى تاڭبادان.
ءالقيسسا.
حاننىڭ جارلىعىنا ساي قوڭىرقاي دالادان ءۇش كور قازىلىپ دايار بولدى. كوردىڭ قابىرعاسىنا تاقتاي تاستار قالاندى. بەتىنە جابىلاتىن تاقتاي تاستار ارباعا ارتىلىپ اكەلىندى.
– كور قازىلىپ بولدى،- دەدى كوكشە اۋليە ءبىر كەزدە. – الديار رۇقسات بەرسە حانىم مەن قارا سايگۇلىكتى ءتاڭىر يەمىزگە تابىستاساق.
بۇيرىق حان ءۇنسىز باسىن يزەدى.
– قىزعالداق بيكەنى توسەگىمەن اكەلىپ بۇيىرعان توپىراعىنا جاتقىزىڭىزدار،- دەدى كوكشە اۋليە.
التىنداعان قايقىباس توسەكتە ەركىن كوسىلىپ جاتقان قىزعالداق بيكەنىڭ تىرىسىندە تاعىنعان، تاعىنباعان التىن-كۇمىس، ءىنجۋ-مارجاندارى باسىنا جاستالعان. كيىمدەرى اياعىنا قويىلعان. كەۋدەسىنە دەيىن تورعىن كورپە جابىلعان. اس ىشەتىن التىن اياعى، الما بەتىن كورەتىن مىس ايناسى... «ايتەۋ بىردەمەسى ۇمىت قالماسا ەكەن» دەپ ويلادى الدە ءبىر جاساۋىل «كەرەگىمدى اينالىپ الارمىن دەيتىن ساپار ەمەس عوي بۇل. ول دۇنيە، ءتاڭىر الدىندا بىردەمەدەن كەمدىك كورمەسە ەكەن. بىرەۋگە كىرىپتار بولماسا ەكەن. ءبىزدىڭ قاتىن سياقتى قوي ساۋىپ قورىقتىق ىشە بەرەتىن سالپى ەتەك ەمەس عوي بول كىسى...»
بۇيرىق حان ماڭدايىنان ەپپەن يسكەپ قوشتاستى، مۇزداي. «ءتاڭىر الدىندا دا ساعان ادال جار، قورمال قورعان بولامىن...»
كوكشە اۋليە قوبىزىن بوزداتىپ قىزعالداق بيكەنى تاڭىرگە تاپسىرا باستادى. كوردىڭ تاقتاي تاستارى مەن جابىلعان بەتىنە جاس توپىراق ءۇيىلىپ، قويانجوندانعاندا بارىپ قوبىز داۋىسى ءۇزىلىپ كەتتى.
ەكىنشى كوردىڭ باسىنا التىن ەرى ەرتتەلىپ بەس تۇرمانى تولىق تاعىلعان، قانجىعاسىنا كۇمىس تيەكتى ورمە شىدەر بايلانعان قاناتتى قارا سايگۇلىك اكەلىندى. بۇيرىق حان سۋلىعىنان ۇستاپ جالىنان سيپادى: – كۇمىس بۇلاقتان سۋارىپ، جۇپارلى جاپىراقتان جۇلعىزىپ، جالىڭدى تاراپ، قۇيىرىعىڭدى ءسۇزىپ ول دۇنيەدە دە سەنى قاسيەتتەپ مىنەمىن جانۋارىم...
ءدال وسى كەزدە كەرەي، قيات، جالايىردىڭ قىلىشىنان قان تامعان جويقىن قولى قاتار تۇزەپ اياڭداپ نايمان قولىنا تاياپ كەلە جاتتى.
بۇيرىق حاننىڭ الدىنا جورىقتاردا مىنەتىن ەكىنشى ءبىر سەنىمدى سەرىگى جالباس ۇزىن تورى كولدەنەڭ تارتىلدى. حان جانى كەتكەن جارالى اياعىن سۇيرەتە «كوك ءتاڭىرىم جار بولعاي» دەپ جالباس تورعا ءمىنىپ قارا تاماق نايزاسىن قولىنا الدى. اۋدەمىنەن كەيىن قىلىشتارىن جالاڭاش ۇستاپ، نايزالارىن كوككە قاراتقان قاتار-قاتار شەپ قۇرعان ەكى جاقتىڭ قالىڭ قولى ءبىرىن-بىرى انىق كورىپ، ايعايلاپ جاۋاپتاساتىنداي جاقىننان بەتپە-بەت كەلدى.
قارسى جاقتىڭ قولىنىڭ الدىندا ەسىكپەن توردەي قۇلاعا مىنگەن ەڭگەزەردەي سارى شەگىر تەمۇجىن، قولدارى قۇرىقتاي، اياقتارى سىرىقتاي جالايىر مايقىبي، مىنگەنى تىقىرشىپ شىرىق كوبەلەك اينالىپ جەر تارپىپ تۇرعان الپامىستاي تۇعىرىل. ساقالىنىڭ كۇمىستەي اعارعانىنا قاراماي جۇرت كوزىنە تۇسكىسى كەلىپ تۇراتىن داڭعوي كىسى مە ەكەن. ايتپەسە، مىناۋ كەربالاقتى قاندى جورىقتا ەمەس توي-توپقا مىنسە جاراسقانداي ما، قالاي؟!.
ءبىر كەزدە ەڭسەسىن تىك ۇستاپ، جالباس تورىنى اياڭداتىپ ورتاعا بۇيىرىق حان شىقتى. نايزاسىن كوككە سەرمەپ «كوك ءتاڭىرىم جار بولعاي، كوك ءتاڭىرىم جار بولعاي» دەپ ايعايلادى. ونىڭ ۇران تىلەگىن نايمان قولى قايتالاپ، قوڭىرقاي دالانىڭ اسپانىن جاڭعىرىقتىردى. – تەمۇجىن،- دەدى سودان كەيىن ەكى جاقتىڭ الدىڭعى ادامدارى انىق ەستيتىندەي داۋىسىن كوتەرىپ: – جەكپە- جەكتە مەنىڭ جانىمدى الاسىڭ. مەنىڭ جانىم كەۋدەمنەن ۇشقان مەزگىلدەن باستاپ الامان قولىم مەن قاراشا حالقىم ۇلكەن ۇلىڭ جولاۋشىعا بودان بولادى...
تەمۇجىننىڭ ەكى بەتى دۋىلداي قىزارىپ نامىس پەن ىزادان قانى باسىنا شاپشىدى. ەسىنە وسىدان 25 جىل بۇرىن جىگەرى قۇم بولىپ ولە قورلانعان كەزدەرى ءتۇستى. يا، ول... كەلىنشەگى بورتە بيكەنى ۇزاتىپ اكەلىپ ۇلان-اسىر توي جاساعان، ءان شىرقالعان، بي بيلەنگەن قىمىزعا قىزىپ، اركىگە قانعان جۇرت كەشتەتىپ ارەڭ تاراعان. جەسىرلىكتىڭ ازابىن كوپ ارقالاعان ۇلىن بايبىشە ءوزىنىڭ توركىنى «قىزدارى سۇلۋ قوڭىراتتاردان(6)» كەلىن العانىنا جۇرەگى جارىلا قۋانعان. جەتىمدىكتى، قاقتى-سوقتىنى كوپ كورگەن، جارلىعا جانى اشىپ اۋىراتىن جۇمساق جۇرەكتى بولىپ ەرجەتكەن تەمۇجىن دە «ەس جيىپ، ەتەك جاۋىپ، ەلىمەن تەڭەلگەنىم وسى شىعار» دەپ ويلاعان. جاس جۇبايلار شىراقتى ۇرلەپ ءوشىرىپ، شىمىلدىقتىڭ ىشىنە كىرىپ ەندى كۇبىرلەسە بەرگەندە، قارا جەردى سولقىلداتا شاپقان قالىڭ اتتىڭ ءدۇبىرى ەستىلگەن. قورىققان اۋىل ادامدارى ۇلارداي شۋلاپ الدى-الدىنا قاشقان. زارەسى ءزار تۇبىنە كەتكەن تەمۇجىن دە جالعىز اتىن ەرتتەپ الدىنا شەشەسىن مىنگىزىپ ارتىنا ءوزى مىنگەسىپ، تىم قۇرىسا نايزاسىن الۋعادا شاماسى كەلمەي تۇرا قاشقان. ون بەسىندە ابدەن تولعان ايدىڭ سۇتتەي اپپاق جارىعىندا جالاڭاش بالتىرلارى سيدىڭداپ، اق ديدارى اعاراڭداپ، جارتىلاي جالاڭاش بورتە سۇلۋ جىلاپ-ەڭىرەپ قالا بەرگەن.
قاشا الماي قالعان ادامداردىڭ ولتىرگەنىن ءولتىرىپ، تۇتقىنداعانىن تۇتقىنداپ، ىلككە الاتىن دۇنيەلەردى توناپ الدىعا تۇسكەن مالدى ايداپ، بورتە بيكەنى ات ارتىنا سالعان مەركىتتەر ىرعالىپ-جىرعالىپ ەلىنە قايتقان.
اۋىلىنىڭ تامتىعىن ازەر جيناپ اقىل قۇراعان تەمۇجىن قۇدا-انداسى جالايىردىڭ جامۇقاسىنا، اراسى ايشىلىق جول كەرەيدىڭ تۇعىرىلىنا كىسى سالىپ «بورتەنى قۇتقارىسسىن» دەپ جالىنىپ-جالپايعان. بىرەۋدىڭ ءىسى تۇسسە دونەن يتشە كەرىلە كەرگيتىن جامۋقا الدىنا ءۇش بارعىزىپ ارەڭ ماقۇل بولعان. ال، كوپ زاماندار ىرگەسىن جاۋ باسا الماعان جاۋلاسقانىن وزدەرى بارىپ تونايتىن كەرەيدىڭ جاز جايلاۋدا قىمىزعا قىزعان قياداعىسىمەن قيانداعىسىن جيناپ الامان توپتاپ، ات جاراتىپ تۇعىرىل كەلىپ بولعانشا ءۇش- ءتورت اي ۋاقىت وتكەن.
تەمۇجىننىڭ ۇرىككەن قويداي از قولىنا باتىرى مەن باعىلانىن تاڭداپ ەرتكەن جامۋقانىڭ سايدىڭ تاسىنداي رەبدەل قولى، وعان كەرەيدىڭ تاۋدان قۇلاعان تاسقىنداي قالىڭ قولى كەلىپ قوسىلعاندا تەمۇجىن اكەسى ياسۋكەي ءتىرىلىپ كەلگەندەي بولعان. كوڭىلى بوساپ كوزىنە جاس كەلگەن. اتىنان تۇسكەن قاپساعاي تۇعىرىلدىڭ قۇشاعىنا كىرىپ ەڭىرەپ جىلاعان. «مەن ءسىزدىڭ توندى ۇلىڭىز بولايىن، كەلىنشەگىمدى قۇتقارا كورىڭىز» دەپ وكسىگەن.
– ءجا،- دەگەن سوندا تۇعىرىل حان: – ەر جىگىت ەڭسەسىن تۇسىرمەس بولار. ءبارى ورنىنا كەلەدى. كەلىندى قۇتقارامىن. وسى سوعىستىڭ باس قولباسى انداڭ جامۋقا بولسىن. مەن سەنىڭ وزىڭە كوز قۇلاق بولايىن. مەركىتتىڭ ەرىن ءولتىرىپ، ەلىن تالارمىز، سايگۇلىگىن سابىن قىلىپ قۋارمىز، كەگىڭ سونىمەن قايتاتىن بولار.
ايتقانداي بۇل قالىڭ قول مەركىت ەلىن اياماي قىرعان، اياۋسىز ولجالاعان. قيراي جەڭىلگەن ەلدىڭ ءىشىن ارالاپ «بورتە»، «بورتە» دەپ ايعايلاي شاپقان تەمۇجىننىڭ داۋىسىن تانىپ اق توماعاداي وتاۋ ءۇيدىڭ ىشىنەن ەڭىرەي جىلاپ بورتە بيكە شىققان «كەشىر مەنى»...
قۇلانىڭ باسىن تارتىپ بورتەگە قاراعان، و، قۇدىرەت، كوك ءتاڭىرىم! قياق ايداي قيىلعان، سۇر بەدەۋدەي جاراعان بورتە بيكە تولعان ايداي بۋازىپ دوڭگەلەنە تولعان-ەكىقابات. اق مامىقتاي ديدارى قارا جاعالدانعان – العاشقى قۇرساقتىڭ بەلگىسى. الدە ءبىر كەيۋانانىڭ جەڭىل ءجۇرىستى كورگەنسىز قىزىنا «ءۇي قارا بەت» دەپ ۇرىسقانى قۇلاعىنا كەلگەندەي بولدى.
تەمۇجىننىڭ جۇرەگىنىڭ تۇسى ءبىز سۇعىپ العانداي شىم ەتىپ بارىپ شاعىپ اۋىردى. مەيىرىمگە مە، جاناشىرلىققا ما قاتىستى الدە ءبىر جۇيكە تامىرىنىڭ «تىرس» ەتىپ ۇزىلگەنى قۇلاعىنا ەستىلدى. بورتە بيكەنى قۇتقارعانىنا قۋانا المادى. ءوزىنىڭ ءومىر بويى قۋانا الماسىن سەزىندى. قورلاندى. كەشىگىپ كەلگەن تۇعىرىلدى، قۇدا-اندالى بولا تۇرىپ الدىنا ءۇش بارعىزعان جامۋقانى قىلىشپەن تۋراپ ولتىرگىسى كەلدى. ىشىنەن «جەر بەتىندەگى بارلىق حاندى ءولتىرىپ قاتىنىن تارتىپ الماسام...» دەپ تىستەندى.
بورتە بيكەنى «قايتسەم قۇتقارامىن» دەپ ۋايىممەن وتكىزگەن ءۇش-تورت ايدا بۇلاي بولارىن جاس تەمۇجىن تەرەڭدەپ ويلاپ كورمەگەن. بورتە بيكەنى باياعى توركىندە جۇرگەن قىلىقتى قىز بەينەسىندە ەلەستەتەتىن. ەندى مىنە الدىندا ەكى بۇتىن تالتاق العان، ءبىر بىلەگىن بۇيىرىنە تايانعان بۋاز قاتىن تۇر. نەدەگەن قورشىلىق ەدى. مىنا كۇندى كورگەنشە باياعىدا بورتە بيكەنى قۇتقارۋ جولىندا مەركىتتەردىڭ قولىندا نەگە ولمەگەن.
داتكە قۋات پا؟! بولماسا شىنىمەن سولاي ما؟ «تويدىڭ ابىر- سابىرىندا ءوزىم دە بىرنەشە رەت بىرگە بولىپ ەدىم» دەپ ويلادى. ءبىر كەزدە قاستارىنا قىلىشىنان قان سورعالاپ، قانجىعاسىنا كەسىلگەن باس بايلانىپ جامۋقا كەلدى. جامۋقا – كەسەك دەنەلى، ەتتى-جەندى، بۇيرا كەكىلدى، بەتى كوكشىل جىپسىق كوزى مەن كوكشىل بەتى كۇلىمسىرەپ تۇرعان سياقتى سەزىلەتىن. ادەتتە ءبىر كورگەن ادام ونى كۇلىمسىرەپ تۇر دەپ ويلايتىن. ءبىراق جۇرەگىندە قاشاندا زار جاتاتىن. جەتىنشى اتاسىنان بەرى ادەتتەرىندە ولار مىناۋ بايتاق ساحارادا كىم كىمنىڭ جاقىنى؟ كىم كىمنىڭ قۇداسى، كىمنىڭ قايسى اتاسى قانداي؟ قايسى شەشەسى سۋماقى، قايسى قىزى سوراقى وسى تۋرالى سۇراستىرىپ جۇرەتىن. ەلدىڭ جاقسىلىعىن كورمەيتىن. بىرەۋمەن جاۋلاسا قالسا «ونىڭ پالەنشەسى بىلاي بولعان...» دەپ جاماندىعىن جىپكە ءتىزىپ شىعا كەلەتىن.
جامۋقا كەلە اۋىزدىعىمەن الىسقان سايگۇلگىنىڭ باسىن تارتىپ بورتە بيكەگە قارادى. ەكىقابات، ءبىراق اسا كورىكتى. سۇمبىل شاشى سۋدىراپ، تەمۇجىن مىنگەن قۇلا سايگۇلىكتىڭ جالىن قۇشىپ ەگىلىپ تۇر. قانداي سۇلۋ؟! ال، ءوزىنىڭ كەلىنشەگى شى؟ اتاستىرعانىنان الا سالعان باسى قازانداي، اۋىزى ارانداي انشەيىن بىرەۋ. ادەتتە ىشىنە ينە اينالمايتىن قىزعانشاق، ونىڭ وزەگىنە ءورت كەتتى. «بەكەر-اق قۇتقارىسقان ەكەنمىن» دەپ ويلادى. سوزگە كوپ ەرەتىن تۇعىرىل قاقباستى ايلاسىن تاۋىپ ارى بۇرىپ اكەتۋگە بولاتىن ەدى عوي. كەرەيدىڭ كەۋدەمسوق قالىڭ قولى بولماسا تەمۇجىن مەركىتتىڭ يتىنە تيسە الارما!؟. ول تەمۇجىننىڭ كوڭىلسىز ەكەنىن بايقادى. نەگە كوڭىلسىز ەكەنىن ءبىلدى.
– تەمۋچىن اندا، دەدى قىلىشىن قىنابىنا قانى سورعالاعان كۇيىندە سالىپ جاتىپ. – بورتە ءسوزسىز ۇل تاباتىن شىعار. اتىن مىنا مەن قويامىن.
– جارايدى، ءجا، كىم دەپ..؟
– بورتە بيكە ۇزاتىلىپ كەلە الىسقا كەتتى عوي، بالاسىنىڭ اتى «جولاۋشى» بولسىن.
تەمۇجىن جامۋقانىڭ قورلاۋعا تولى كەكەسىن ءسوزىن نەگە ايتقانىن ءبىلدى. بورتە بيكە ۇل تاپسا ونىڭ بالاسىنا قويىلعالى تۇرعان «جولاۋشى» دەگەن بۇل ەسىم ءوزىنىڭ ولە قورلانعان وسى ساتتەرىن ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ءار كۇن، ءار ءسات سايىن ەسىنە سالىپ ازاپتايتنىن ويلادى.
– جارايدى، بولسىن،- دەدى. قانىن ىشىنە تارتا سۇرلاندى. ەرەكشە ىزالى رۋحي كۇيدىڭ اسەرىنەن بارلىق دەنە قانى قاجەتتى ءبىر ىشكى مۇشەگە قۇتىرىنا جينالىپ جاتقانداي بولدى. «جا، ەندى مىنا انت اتقىر مەركىتتەردى قىناداي قىرماي نە قىلىپ تۇرمىز». قۇلا سايگۇلىكتى قوس وكپەسىن تەسە تەبىنىپ الماس قىلىشىن جارقىلداتىپ شابا جونەلدى.
كەيىن بورتە بيكە بوسانىپ ۇل تاپقاندا كەلىسكەن ءسوز بويىنشا بالاسىنىڭ اتىن جولاۋشى قويدى. بۇل كەكەسىنىمەن قويىلعان ەسىمدى كەيىن ساحارالىقتاردىڭ ادەتىنشە ۇلىن اجە ادەيى قىسقارتىپ «جوشى» دەپ ەركەلەتىپ ءجۇرىپ تۇتاس اۋىلعا جوشى اتاندىردى.
ساعىمدى ساحارا،
الامان دىزىلگەن،
ادىرنا ۇزىلگەن،
باقىتى دالامنىڭ
قارتايعان قاعاننىڭ
ورداسى تىگىلگەن.
ءالقيسسا.
تۇتاس قوڭىرقاي دالانى سايگۇلىكتەرىنىڭ تۇياعىمەن تۋراپ بەتپە-بەت كەلگەن جاۋلاسقان ەكى جويقىن قولدىڭ ورتاسىندا تۇرعان بۇيىرىق حان ساڭقىلداي ءسوزىن جالعاپ: – مەنىڭ جانارىم جابىلعان سوڭ نايمان ۇلىسى اتا مەكەندە جايلاپ قالسىن. مەنىڭ باسىما، قارا سايگۇلىگىمنىڭ باسىنا، سەن اتقان ۋلى جەبەدەن جازىم بولعان جازىقسىز قىزعالداق بيكەنىڭ باسىنا ون ەكى قانات وردامداي ءۇش كەسەنە - «مىقتىڭ ءۇيى» تۇرعىزىلسىن.
– بولسىن،- دەدى تەمۇجىن گۇر ەتىپ. سودان، – بار،- دەدى جالايىردىڭ كوك دولىسى مايقىبيگە يەگىن كوتەرىپ. – شاپ مىنا جاۋىزدىڭ باسىن.
ورتاعا قۇستاي ۇشقان سايگۇلىكپەن مايقىبي شىقتى. تورعاي كوزدى اق ساۋىتتىڭ جاعاسىن كوزدەپ وندىرشەكتىڭ تۇسىن الا «ولەر جەرىڭ وسى-اۋ» دەپ قىلشىلداتا قايىرالعان قارا تاماق نايزاسىن سىلتەدى.
بۇيرىق حاننىڭ جارالى اياعى شىرەنە تىرەۋدەن قالعان ەدى. تۇتاس ءبىر سانى كوكتالاقتانىپ، جارىم دەنەسىنىڭ بار بەزى شوشىنا ىسىنىپ قالقان ۇستاعان سول قولى زىلدەي اۋىرلاعان. جاۋىنىڭ العاشقى نايزاسىنان دا قورعانا المادى. سەرمەي سىلتەنگەن نايزا اق ساۋىتتىڭ جاعاسىن جىرتا كىرىپ وندىرشەكتەن سۇعىنا بويلاپ، كۇرە تامىردى قيا جەلكەدەن تەسىپ ءوتتى. بۇيرىق حاننىڭ كوزىنەن دۇنيە بۇلبۇل ۇشىپ، شىرىق كوبەلەك اينالدى. مايقىبي نايزانى جۇلقا كەيىن تارتقاندا قوڭىرقاي دالانىڭ اسپانىن سوڭعى رەت بۇلدىر كورىپ «كوك ءتاڭىرىم جار بولعاي» دەپ كۇبىرلەپ جالباس تورىدان سىرعي اۋىپ ءتۇستى. ءدال سول كەزدە نايمان ۇلىسىنىڭ قالىڭ قولى اتتارىنان ءتۇسىپ تەمۇجىن مەن تۇعىرىلعا قاراپ باستارىن ءيدى.
وسىدان جارىم ايداي ۋاقىت وتكەندە نايمان قولىن «جولاۋشى» باستاپ قوڭىرقاي دالادان اتتاندى. ولاردىڭ ارتىندا قوڭىرقاي دالانىڭ ماي قوڭىر توپىراعىنان، جىلقىنىڭ قىلىن ارالاستىرىپ سوققان، سىرتىن اق بالشىققا دويىرانىڭ تۇزىن قوسىپ سىلاعان ورداداي ءۇش كەسەنە قالىپ بارا جاتتى.
بۇل قالىڭ قول شىلىڭگىر وزەنىنەن قايتا ءوتىپ التاي تاۋىنا بەتتەدى. ولاردىڭ الدىندا تالاي قىرعىن سوعىس توسىپ تۇرعان ەدى. وسىدان ون نەشە جىل ۋاقىت ءوتىپ تەمۇجىن – شىڭعىسحان اتانىپ تۇتاس ۇلان دالانى امىرىنە قاراتقاندا «داشتى قىپشاق» جولاۋشىنىڭ ۇلەسىنە ءتيدى. ءسۇيتىپ «مىڭعول» اتالۋعا ءتيىستى قيات، نايمان، كەرەي، جالايىر، قوڭىرات تاعى قانشا تۋىستاس ۇلىس وسى ۇلى حاننىڭ بيلىگىنە قارادى. ءسۇيتىپ قازاق اتتى حالىقتىڭ قازاق اتىن الماي تۇرعانداعى تۇڭعىش حانى «جولاۋشى» ۇلىن اجە ادەيى قىسقارتا ەركەلەتكەن «جوشى» دەگەن ەسىممەن تاريحقا قالدى.
ال قازاق اتالۋعا ءتيىس قانشاما تۋىستاس ۇلىس، قياتى بار، باسقاسى بار مەركىتتىڭ تامتىعى، كەرەيدىڭ قالدىعى، نايماننىڭ جوڭقاسى، قوڭىراتتىڭ نەگىزى، جالايىردىڭ مىڭىنان، قول توپتاپ «مىڭعۇل» اتانىپ شىڭعىستىڭ تاق مۇراگەرى تولە+(گەن، ۋ)-نىڭ قول استىنا قاراپ قازىرگى مۇڭعۇل ءۇستىرتى اتانعان كەڭ بايتاق ساحارادا قالدى.
وسى تۋىستاس ۇلىستار زاماندار وتە كەلە ءتىلى مەن ءدىنى قازاقتان وزگەشەلەۋ بولىپ قالىپتاستى. ءبىراق ءۇستىرتتىڭ سۋىق اۋاسىنا ازداپ بەيىمدەلگەن تۇر-تۇلعاسى مەن قاپسىز سەنىپ قالتقىسىز عۇمىر كەشەتىن ءدىلى سول بايىرعى قالپىندا ساقتالدى.
وسىدان سەگىز ءجۇز جىل وتكەندە باياعى قوڭىرقاي دالاداعى ورداداي ۇلكەن ءۇش كەسەنە – مىقتىڭ ءۇيىن سەگىز عاسىردىڭ داۋىلى ءمۇجىپ، جاۋىنى شايىپ قويشىنىڭ كۇركەسىندەي ءۇش تومپاققا اينالدىردى.
جەرگىلىكتى حالىق سول ارانى «ءۇش تومپاق» دەگەن اتپەن اتادى. سول «ءۇش تومپاقتىڭ» بىرەۋىنىڭ ۇستىندە تىرتيعان ارىق قويلارىن جايىپ، تەمەكىسىن تۇعىلداي سورىپ، اۋىزىنان اراق ءيسى اڭقىعان قويشى وتىردى. الدە كىم سالەم بەرىپ ءجون سۇرادى.
.................
– اۋىل قايدان؟
– جەتارال اۋىلى، قارابيە قىستاعىنان.
– قازاقتىڭ قايسى رۋىنان؟ اتىڭ؟..
– ورتا ءجۇز، نايمان، نايمان ىشىندە... ءوزىڭىز قاي تۋعان؟
– قازاقتىڭ ورتا ءجۇز كەرەيىنەن... جەڭگەڭ قيات تورە. اللا ەرەكشە جاراتقان ۇلى ءامىرشى بابامىز «حان شىڭعىستىڭ» تىكەلەي ۇرپاعى.
– .............................
– .............................
– ە، شوپان مىرزا... ءجا.
قول تەلەفوننىڭ ءتىل تاقتاسىمەن جاعالاسىپ الدە ءبىر ماعىناسىز جىرتاقپەن ءماز بولىپ وتىرعان «شوپان مىرزا» ءوزى وتىرعان تومپەشتىڭ استىندا باعىزى باتىر باباسى بۇيرىق حاننىڭ كيەلى باسى جاتقانىن بىلمەيتىن ەدى، ءبىلۋى دە مۇمكىن دە ەمەس.
سوڭى.
- (1)ءۇش تومپاق – جەر اتى
- (2)شىلىڭگىر – قازىرگى ۇلىڭگىر وزەننىڭ باسىندا ۇلكەن كۇمىس تەكتى اسپانىنان تۇسكەن مەتال بولعان. ودان ۇستالار شاقپىمەن كۇمىس شاۋىپ الاتىن بولعان. ۇستانىڭ ەڭ اتاقتىلارىن قازاق شىلىڭگىر دەپ اتاعان.
- (3)مايقىبي – لاۋازىمى ەمەس اتى.
- (4)انجى – تەرەڭ جاراقاتتارعا بىتەۋ جاراعا ايلانباس ءۇشىن وتكىزەتىن جىلقىنىڭ قىلىنان جاسالعان بىلتە.
- (5)جان شاقىرۋ بايىتى – ەرتەدە قازاقتار وقىستان ولگەن نەمەسە ءولىمشى بولعان ەسىسز ادامداردى، اق كيىزگە وراپ ۇيگە قويىپ نە تەربەتىپ سىرتتا بىرەۋ اق اتقا ءمىنىپ جانىن شاقىراتىن بولعان.
- (6)قۇپيا شەجىرەدەن.
6alash ۇسىنادى
