بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ءبىر ماقالاسى ءوزىنىڭ وقۋلىعىنىڭ ىشىنەن تابىلدى
ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «وقۋ قۇرالى» (بالالارعا) (1912-1925 جىلدارى كوپ رەت باسىلعان)، «وقۋ قۇرالى» (ۇلكەندەرگە) (1921 جىلى 2 رەت باسىلعان)، «ساۋات اشقىش» (ساۋاتسىز ۇلكەندەرگە 1-كىتاپ) (1926 جىلى)، «ءالىپبي. جاڭا قۇرال» (1926-1928 ءۇش رەت باسىلعان)، «ءتىل-قۇرال» (1914-1927 جىلدارى ءۇش بولىمنەن تۇراتىن، ىلگەرىندى-كەيىندى 34 رەت باسىلعان)، «ءتىل جۇمسار» (ءى، ءىى)، «بايانشى» (1920-1921، وقىتۋشىلار قولدانباسى) جانە «ادەبيەت تانىتقىش» (1926) اتتى كەسەك تەوريالىق ەڭبەگىن ىشىنە العان وقۋلىقتارى باسىلىم كورگەنى بەلگىلى. عالىم اتالعان وقۋلىقتارىنا ەنگەن ادەبي ۇلگىلەرگە (شىعارمالاردىڭ) مۇمكىندىگىنشە اۆتورىن نەمەسە دەرەككوزىن كورسەتىپ وتىرعان. اتالعان وقۋلىقتاردا بەرىلگەن دەرەككوزدەرگە سۇيەنە وتىرىپ وتكەن عاسىرداعى نەمەسە ونان دا ەرتە كەزەڭگە تاۋەلدى تۇلعالاردى نەمەسە ادەبي مۇرالاردى زەرتتەۋگە جول اشىلادى.
ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ 1926 جىلى باسپادان شىققان «ساۋات اشقىش» اتتى وقۋلىعى قاراماققا سول تۇستاعى ساۋاتسىز ۇلكەندەرگە ارنالعان قۇرال بولعانىمەن، ىشىندە بەرىلگەن كونە جىرلار، اڭىزدار، اۋدارمالار، مىسالدار جانە تانىمدىق ماقالالاردىڭ الاشتانۋ مەن احمەتتانۋدا الار ورنى ەرەكشە. اتالعان وقۋلىقتا بەرىلگەن الۋان جانرداعى 40 ءماتىننىڭ بارلىعى ەكشەلە وتىرىپ، سارالاپ تاڭدالعانى بايقالادى. اسىرەسە وقۋلىقتىڭ سوڭعى بولىمىندە بەرىلگەن عىلىمي، تانىمدىق ماقالالاردىڭ سالماعى اۋىر. سول ماقالالاردىڭ ءبىرى – «ءوربۋ» اتتى شىعارما. ءبىز «ءوربۋ» اتتى شىعارما تۋرالى بۇدان بۇرىن دا ««ءوربۋ» اتتى ماقالادان تابىلعان توعىز ءسوزدىڭ سىرى» اتتى جازبا جاريااپ، وزگە ماتىندەردەن بوگەنايى بولەك سول تاقىرىپتىڭ قۇپياسىنا ۇڭىلگەن ەدىك. اتالعان جازبامىزدا ءبىز «وربۋدەگى» تىڭ تىركەستەردىڭ ءمانىن اشۋعا تالپىنعانبىز. سول جازبامىزدا ءبىز وسى «ءوربۋ» احاڭنىڭ ءوزىنىڭ شىعارماسى ەمەس پە ەكەن دەگەن ساۋالدى دا كولدەنەڭدەتكەن ەدىك. ەندى، بۇگىن كوزىمىز جەتىپ وتىر. اۆتوردىڭ «ساۋات اشقىش» اتتى وقۋلىعىنداعى «ءوربۋ» اتتى ماقالا اۆتوردىڭ – ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ءوزىنىڭ شىعامارسى بولىپ شىقتى. ەندى ماقالانى عالىمعا تاۋەلدەپ وتىرعان ءۋاجىمىزدى ايتالىق:
- ا. بايتۇرسىن ۇلى ءوزىنىڭ «ساۋات اشقىش» اتتى وقۋلىعىنا ەنگىزگەن ماقالالاردىڭ ءبارىنىڭ اۆتورىن نەمەسە العان باسىلىمىن كورسەتكەن. الايدا، «اتاقوزى بي»، «الدار كوسە»، «قوجاناسىر»، «مۇڭكە بي (موڭكە)»، «كوسەم بالا» جانە «قوجاناسىر اقىلى» قاتارلى 6 فولكلورلىق مۇرالاردىڭ عانا جيناۋشىسى كورسەتىلمەگەن. وزگە كونە جازبالارعا اۆتور تۇگەل كەلۋ قاينارىن كورسەتىپ وتىرعان. ايتالىق، مۇسا شورمان ۇلى، ابۋباكىر ديبايەۆ جانە التىنسارى ۇلى ىبىراي جيناعان مۇرالاردان العانىن ءار شىعارما سوڭىندا بەرىپ وتىرعان. اتالعان وقۋلىقتا بەرىلگەن 40 ادەبي مۇرانىڭ 33-ىنە تۇگەل جيناۋشى نەمەسە اۋدارۋشىنى ياعني اۆتوردى كورسەتىپ وتىرىپ، جوعارىداعى 6 اڭىز-ەرتەگىگە دەرەككوز كەلتىرمەۋىنىڭ سەبەبى، اتالعان 6 ماتەريال ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ءوزىنىڭ جيناقتاپ جۇرگەن مۇرالارىندا بار بولىپ، ءوزى جازعان وقۋلىققا قايتا-قايتا «اقىمەت جيعانىنان» دەپ ەسكەرتۋدى ابەس ساناسا كەرەك. ونسىز دا اتالعان وقۋلىقتاعى قىرىق ءماتىننىڭ ىشىندە بىرنەشەۋىن ءوزىنىڭ «قىرىق مىسالىنان» العانىن ەسكەرتەدى. «ساۋات اشقىشتىڭ» سوڭعى بولىمىندە كوبىنەسە تانىمدىق ماقالالار بەرىلگەن. ولاردىڭ دا بارلىعىنا اۆتور ەسىمدەرى بەرىلەدى دە، تەك وسى اتالىپ وتىرعان «ءوربۋ» اتتى ماقالادا اۆتورى كورسەتىلمەگەن. عالىمنىڭ بارلىق تانىمدىق ماقالادا اۆتورلارىنا قۇرمەت ەتىپ، تەك ءبىر ماقالانىڭ اۆتورىن جازباي كەتۋىندە سىر بار. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، «ءوربۋ» اتتى ماقالا دا اۆتوردىڭ – ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ءوزىنىڭ شىعارماسى. بۇل شاعىن وقۋلىقتا عانا ەمەس، ءوزى باس بولىپ شىعارعان «قازاق» (1913-1918) گازەتىندە دە گازەتتىڭ ەڭ سالماقتى، ەڭ وزەكتى تاقىرىبى سانالاتىن باسماقالانى جانە باسقارما اتىنان وقىرماندارعا جانە اۆتورلارعا بەرىلگەن جاۋاپتاردى عالىم ءوزى جازىپ وتىرعان. ءبىراق، ولاردىڭ بارىنە اۆتور رەتىندە ەسىم-سويىن تىركەي بەرمەگەن.
- عالىم باسا زەرتتەگەنى ادامزاتتىڭ دامۋ تاريحى بولاتىن. بۇل تۋرالى «مادەنيەت تاريحى» اتتى كەسەك ەڭبەك جازعانى، ول ەڭبەگى باسىلىم كورمەستەن قولدى بولعانى ايتىلادى. اتالعان ەڭبەك تابىلماعانىمەن، عالىمنىڭ كوپتەگەن ماقالالارىنان ادامزاتتىڭ پايدا بولعانىنان تارتىپ وركەنيەتتى داۋىرگە جەتكەن عاسىرعا دەيىن جەتەلەگەن نارسە – عىلىم ەكەنىن ءار جازباسىندا ايتىپ وتىرادى. «وقۋ جايى»، «ءوربۋ» جانە «شارۋالىق وزگەرىسى» قاتارلى ماقالالارىندا ۇنەمى عىلىمنىڭ قۇدىرەتىن ايشىقتاي تۇسەدى.
- از سوزبەن كوپ ماعىنا بەرۋ – ا. بايتۇرسىنۇلىنا بىتكەن ەرەكشەلىك ەدى.
مىسالى، «ءوربۋ» ءسوزى وقىرمانعا تۇسىنىكتى. قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە ءوربۋدىڭ – وركەن جايۋ، ءوسۋ، كۇشەيۋ، اسقىنۋ، دامۋ، ورلەۋ ماعىنالارى بارلىعى جازىلعان. اۆتور جەر شارى جارالعان ميلليون جىلدار بۇرىنعى عالامدىق وزگەرىستەن باستاپ، ادامزاتتىڭ بۇگىنگى وركەنيەتتى داۋىرىنە دەيىنگى دامۋ باسقىشىن شاعىن ماقالادا بارىنشا ىقشامداپ شەبەرلىكپەن بايانداعان. تاقىرىپتىڭ ءوزىن دە ءبىر-اق سوزبەن (ءوربۋ) بەرىپ ويدى جيناقى جەتكىزگەن.
«دۇنىيەدە وزگەرمەيتۇن نارسە جوق. دۇنىيەنىڭ تابىيعىي، نەگىزدىك جولى وزگەرىس، وزگەرگەندە كەر كەتىپ، كەمىپ وزگەرىۋ ەمەس، ىلگەرى باسىپ، جەتتىگە، جەتىلە، وسىپ-ونە وزگەرىۋ. مۇنى عىلىم تىلىندە «ەۋولۇتسىيا» (تابىيعات تاعدىرى) دەيدى»، – دەپ ماقالانى باستاعان اۆتور جەر شارى پايدا بولعان 5-6 ميلليونداعان جىلدارداعى تابيعات وزگەرىستەرى مەن ادامزات پايدا بولعان مىڭداعان جىلداردان بەرى دامىپ بۇگىنگى وركەنيەتتى عاسىرعا قالاي جەتكەنىن قىسقا دا نۇسقا بايان ەتەدى. ماقالانىڭ كولەمى شاعىن بولعانىمەن، تانىمدىق اۋقىمى كەڭ.
- قالامگەردىڭ ءوزى زەرتتەگەن سالاسىنا بايلانىستى ءجيى قولداناتىن ءسوز تىركەستەرى، ءسوز ساپتاۋ ءداستۇرى دە وسى پىكىرىمىزدى ايعاقتايدى.
وقۋلىقتىڭ 53-54 بەتتەرىندەگى «ءوربۋ» اتتى ماقالانىڭ باسىندا مىناداي سويلەم كەلەدى.
جىلدىق جەردەن كوز اشىپ جۇمعانشا جىلدام قابار الىپ وتىرعان، اتسىز اربامەن ءجۇرىپ، سۇۋدى بالىقتاي كەزىپ، قۇستاي اسپانعا ۇشىپ وتىرعان جۇرتتار عىلىم مەن ونەر ارقاسىندا، دۇنىيەنىڭ ەسىك-تەسىگىن بىلگەندىكتەن ىستەپ وتىر. عالىمنىڭ 1913 جىلى «قازاق» گازەتىنە جاريايلاعان «وقۋ جايى» اتتى ماقالاسىندا ا. بايتۇرسىن ۇلى: «وسى زامانداعى جان تاڭىرقارلىق نارسەنىڭ ءبارى عىلىممەن تابىلعان. ادام بالاسىن كوكتە قۇستاي ۇشقىزعان، سۋدا بالىقتاي جۇزدىرگەن – عىلىم. ءدۇنيانىڭ ءبىر شەتى مەن ءبىر شەتىنە شاپشاڭ حابار العىزىپ تۇرعان – عىلىم، وت اربا، وت كەمەلەردى جۇرگىزگەن – عىلىم. وسىلاردى ىستەپ وتىرعان جۇرتتىڭ ءبارى دە سونداي بولماعان. بۇلار دا باسىندا بىزدەي، قاتتا بىزدەن دە ونەرسىز بولعان. حالىق جۇرە، وقي، تالاپتانا كەلە وسىنشاعا جەتكەن»، – دەپ جازادى («قازاق»، 1913، 21 اپرەل، № 11،باس ماقالا). ال، «شارۋالىق وزگەرىسى» اتتى ماقالاسىندا عالىم: «اتسىز اربا جۇرگىزىپ، سۋدا بالىقشا ءجۇزدىرىپ، كوكتە قۇستاي ۇشىرىپ، جۇمىستى ماشيناعا ءتۇسىرىپ وتىرعان ادام تاسىلىندە وتسىز بولاتىنى جوق. كيگەن كيىم، ىشكەن تاماق، بۇلارعا دا وت قاتىسپايتىنى كەم»، – دەپ جازادى («قازاق» گازەتى، 1915، № 145).
مىنە وسى سويلەمدەردەگى ءجيى قايتالانىپ وتىراتىن تىركەستەر ءۇش ماقالانىڭ دا اۆتورى ءبىر ادام – ا. بايتۇرسىن ۇلى ەكەنىنە تياناق بولادى. ونىڭ ۇستىنە عالىمنىڭ ءجيى قاۋزاعان تاقىرىپتارىنىڭ ءبىرى وركەنيەتتى ەل بولۋ، عىلىم مەن ونەر ارقىلى ۇلتتى اعارتۋ، وزعان ەلدەر قاتارىنا جەتكىزۋ بولعاندىقتان، وسى سالادا ءجيى ىزدەنگەنى بايقالادى. اتالعان تاقىرىپتا جازعاندا ۇنەمى ادامزاتتىڭ اڭ سەكىلدى ەجەلگى دۋارىنەن تارتىپ بۇگىنگى عىلىم كۇشى ارقىلى وركەن جايعان عاسىرلارعا دەيىنگى كەزەڭىن سالىستىرىپ، «اڭشا»، «اڭسىماق»، ت.ب. اتاۋلاردى ءجيى قولدانۋى دا بولجامىمىزدى قۋاتتاي تۇسەدى.
وسىلاردى جيناقتاي كەلگەندە، 150 جىلدىعىندا عالىمنىڭ «ءوربۋ» اتتى ماقالاسى اۆتور ءوزى جازعان وقۋلىق – «ساۋات اشقىشتان» (53-54 بەتتەر) تابىلدى دەۋگە بولادى. تومەندە اتالعان شاعىن ماقالانىڭ ءماتىنىن بەرەمىز (وقۋلىقتاعى ەملىگە ساي). ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ شىعارمالارىمەن ەتەنە جاقىن عالىمدار مەن ادەبيەتشىلەر دالەلىمىزدىڭ دۇرىستىعىنا سەنىپ، قولداي تۇسەرىنە سەنىمدىمىز.
- ءوربءۇۋ
دۇنىيەدە وزگەرمەيتۇن نارسە جوق. دۇنىيەنىڭ تابىيعىي، نەگىزدىك جولى وزگەرىس، وزگەرگەندە كەر كەتىپ، كەمىپ وزگەرىۋ ەمەس، ىلگەرى باسىپ، جەتتىگە، جەتىلە، وسىپ-ونە وزگەرىۋ. مۇنى عىلىم تىلىندە «ەۋولۇتسىيا» (تابىيعات تاعدىرى) دەيدى.
ۇستىمىزدەگى شەنى، شەتى جوق كوك، كۇندىز بولسا دۇنىيەنى جارىق ەتكەن كۇن، ءتۇن بولسا اسپاندا كۇلىمسىرەپ تۇرعان اي مەن جۇلدىزدار، ىزدەسەڭ تىرشىلىگىڭە كەرەك نارسەنىڭ ءبارى تابىلىپ، اناشا اسىراپ وتىرعان مىناۋ جەر، ول جەردىڭ ۇستىندەگى جاندى، جانسىز ماقلۇقتار ءبارى وسى تۇرىندە، وسى كۇيىندە، وسى قالپىندا بولماعان. ماسەلەن، جەر وسى ءتۇر، وسى كۇي، وسى قالپىنا جەتكەنشە، عالىمدار ايتىۋىنا قاراعاندا، 5 – 6 ءمىلىيون جىلدار وتكەن. جەردىڭ تۇمان سىياقتى بۇۋعا ۇساعان زاماندارى دا بولعان. ونان كەلە-كەلە قويىلىپ، بالقىعان قورعاسىنعا ۇساعان زاماندارى دا بولعان. ونان بەرى كەلە تاس بولىپ قاتىپ قالعان زاماندارى دا بولعان. سونان سوڭ تاس ۇساتىلىپ، ۇگىلىپ، توپىراق بولىپ جەرگە اينالعان. جەرگە اينالعان سوڭ سۇۋ پايدا بولعان. سۇۋ پايدا بولعان سوڭ وسىمدىك اتالعان ءتۇرلى جەر تۇكتەرى اعاش، بۇتا، شوپتەر، جانىۋار اتالعان ءتۇرلى جاندىقتار پايدا بولعان. ول ايتىلعان جەردىڭ تۇكتەرى دە، ول ايتىلعان جاندىقتار دا وسى ءتۇر، وسى قالپىندا بولماعان. وزگەرىلە-وزگەرىلە كەلىپ، وسى كۇي، وسى ءتۇر، وسى قالىپقا تۇسكەن. ادام دا وسى ءتۇر، وسى كەسكىن، وسى قالىپتى بولماعان. تۇرمىسى، ىستەگەن كاسىبى، ۇستاعان جولى، جۇمساعان ءبىلىمى، تۇتىنعان نارسەسى وسى كۇنگىدەي بولماعان.
ادامزات ادام بولعاننان بەرى دە نەشە مىڭ جىلدار وتكەن. نەشە مىڭ جىلداردى وتكىزە، نەشە تۇرگە ءتۇسىپ، جەتتىگە، جەتىلە كەلىپ، وسى كۇنگى تۇرمىس ءتۇرىن تاپقان. بۇل تۇرمىسقا جەتكەنشە ادامنىڭ تۇرمىسى، قالپى، سالتى تالاي وزگەرگەن، تالاي قۇبىلعان. ونەر ءبىلىم دە تالاي كۇيدى باسىنان كەشىرگەن، تالاي جانىپ، تالاي ءسونىپ، تاعى كوتەرىلگەن. ءبىر-اق ىلگەرىنىڭ اقىلى، ءبىلىمى كەيىنگىگە قالىپ، كەيىنگىلەر وعان قوسىپ جاماي كەلىپ، تىرشىلىك ءادىسى ارتىلىپ، اقتىعىندا ونەر-بىلىم اۋدانى ۇلعايا، كەڭىي بەرگەن. كۇن كورىس ءتاسىلى مولايا بەرگەن. پايدالى ءتاسىل الىنىپ، پايداسىز ءتاسىل قالىنىپ، تىرشىلىككە كەرەك بىلىمدەر اتادان بالاعا، ۇلكەننەن كىشىگە، ناسىلدەن ناسىلگە قالىپ، ءبىلىم ساباسىنا قۇيىلىپ وتىرعان. وسى كۇنگى بىلىم-ونەر دەگەنىمىز ادام بولعاننان بەرگى ادام بالاسىنىڭ تاپقان تىرشىلىككە كەرەك ءادىس-امالى. ونەر-عىلىم بىلگەن ادام تىرشىلىكتىڭ ىسىنە كەرەك ءادىس، امالدى جاقسى بىلمەك.
كۇن كورىس ءىسى وعان وڭاي، بارلىق قاقپاسىنىڭ نەشە ەسىگى، نەشە تەسىگى وعان ءمالىم. جىلدىق جەردەن كوز اشىپ جۇمعانشا جىلدام قابار الىپ وتىرعان، اتسىز اربامەن ءجۇرىپ، سۇۋدى بالىقتاي كەزىپ، قۇستاي اسپانعا ۇشىپ وتىرعان جۇرتتار عىلىم مەن ونەر ارقاسىندا، دۇنىيەنىڭ ەسىك-تەسىگىن بىلگەندىكتەن ىستەپ وتىر. بۇل عىلىم-ونەر تابىيعات تاعدىرى بويىنشا اسا بەرمەك، وسە بەرمەك. ءبىراق ادام بالاسىنىڭ ءبارى قاتار جەتىلىۋ، قاتار جەتتىگىۋ جوق.
تابىيعات تاعدىرىنىڭ جولى – جارىس، تالاس، تارتىس، كۇرەس. بايگە ونەرلى جۇيرىكتىكى، ادىستىنىكى. قاراساق قاتار جەتىلىپ وتىرعان جۇرت جوق. بىرەۋ ىلگەرى، بىرەۋ كەيىن، بىرەۋ كوككە ۇشاتۇن، سۇۋدى كەزەتۇن ماشىينەلەر ىستەۋگە جەتكەندە، بىرەۋلەر تەرىنىڭ دە جوندەپ ىيلەۋىن بىلمەي، قاۋدىرلاعان تەرى مەن ءسىرى كىيىپ وتىر.
ادىلەت احمەت ۇلى
م. و. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى
