جۋىردا سەمەي وڭىرىنە، ونىڭ ىشىندە قازاقستانداعى تۇڭعىش ادەبي-مەموريالدىق مۋزەي – ابايدىڭ «جيدەباي-بورىلى» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني جانە ادەبي-مەموريالدىق قورىق-مۋزەيىنە جول تۇسكەن بولاتىن. العان اسەرلەرىمدى سوزبەن ورنەكتەپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس.
اباي اتامىزدىڭ مۇراجايى قازاقتىڭ كەمەڭگەر جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ۇسىنىسى بويىنشا ۇلى اقىننىڭ 95 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا، 1940 جىلى قازاق ءسسر-نىڭ حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ ءساۋىردەگى قاۋلىسىمەن قۇرىلعان ەكەن. سول جىلى اقىن مۇراجايىنىڭ تۇڭعىش ەكسپوزيسياسى اباي سەمەيگە كەلگەندە ءتۇسىپ جۇرگەن ۇيلەردىڭ ءبىرى – بەكباي بايىسوۆتىڭ شاڭىراعىندا (ءقازىر ساقتالماعان) اشىلىپتى. بىزگە بۇل جونىندە اباي مۇراجايى ديرەكتورىنىڭ عىلىمي جۇمىستار جونىندەگى ورىنباسارى مەيرامگۇل قايرامبايەۆا ايتىپ بەرگەن بولاتىن.
مۋزەي اشىلعان كۇننەن باستاپ، ابايدىڭ نەمەرە ءىنىسى ءارحام ىسقاقوۆ قىزمەتكە الىنىپ، اباي تۋىستارىنىڭ، ۇرپاقتارىنىڭ، زامانداستارىنىڭ قولىندا ساقتالعان ۇلى اقىنعا قاتىسى بار زاتتار جينالا باستايدى. سونداي-اق، ابايدى كوزى كورگەن ادامداردىڭ ەستەلىكتەرى، اقىن شىعارمالارى قاعازعا ءتۇسىرىلىپ، مۋزەي قورىنا قابىلداۋ جۇمىستارى دا قولعا الىنادى. بۇگىنگى تاڭدا مۋزەي قورىندا بارلىعى 20 مىڭعا جۋىق ەكسپونات بولسا، ونىڭ 11 500-دەن استامى نەگىزگى قوردا. سولاردىڭ اراسىندا اباي قۇنانبايۇلىنا تىكەلەي قاتىستى جادىگەرلەر دە بار.
قازىرگى تاڭدا ابايدىڭ بەينەسى ساقتالىپ قالعان ەكى فوتوسۋرەت قانا بەلگىلى. ءيا، 1896 جىلى ءدىلدادان تۋعان تۇڭعىش ۇلى اقىلباي مەن ايگەرىمنەن تۋعان تۇراعۇلمەن تۇسكەن فوتوسۋرەت مۋزەي قورىنا تۇسكەن العاشقى جادىگەرلەردىڭ ءبىرى. سەمەي قالاسىنداعى ن.كۋزنەسوۆ دەگەن فوتوگراف تۇسىرگەن بۇل سۋرەتتى قايىم مۇحامەدحانوۆ 1940 جىلى مۇحتار اۋەزوۆتەن الىپ كەلگەن دەسەدى.
ال ەكىنشى فوتوسۋرەت 1903 جىلى كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە ءتۇسىرىلىپتى. وندا اباي، ۇلدارى ماعاۋيا مەن تۇراعۇل، نەمەرەلەرى پاكيزات، اۋباكىر، كەلىنى كاماليا (اۋباكىردىڭ ايەلى) جانە ايەلى ەركەجاننىڭ بەينەلەرى بار. بۇل فوتوسۋرەت تە مۋزەي قورىنا م.اۋەزوۆ ارقىلى 1959 جىلى تۇسكەن ەكەن.
مۋزەي قورىنداعى تاريحي قۇندىلىعى باسىم تاعى ءبىر جادىگەردى اتاپ وتكەنىمىز دۇرىس. ول ابايدىڭ 1896 جىلى ۇلى ماعاۋياعا جازعان حاتى. بۇل حات مۇساحان بالتاقاي ۇلى قولجازبالارىنىڭ ىشىنەن 1997 جىلى اراب گرافيكاسىنان قازىرگى ءارىپكە اۋدارما جاساۋ كەزىندە تابىلىپتى. حات جۇقا اق قاعازعا جازىلعان. ءتۇپنۇسقا. جوعارعى شەتىنىڭ وڭ جاعى، ورتا تۇسىنىڭ سول جاق شەتى جانە تومەنگى شەتىنىڭ سول جاعى ۇزاق ساقتالۋعا بايلانىستى جىرتىلعان.
1885 جىلى ابايدىڭ سەمەيدەگى ورىس دوستارىنىڭ ءبىرى نيفونت دولگوپولوۆ جاز مەزگىلىندە اباي اۋىلىندا ەكى ايداي بولىپ، قايتىپ كەلگەنىندە، سەمەيدەگى ولكەتانۋ مۋزەيىنە قازاقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە قاتىستى ەلۋدەن استام زات تاپسىرىپتى. بۇل زاتتاردىڭ بارلىعى اباي اۋىلىنان اكەلىنگەن زاتتار ەكەن. ولار اسادال، كەبەجە، سابا، سۇيرەتپە، جەزمويناقتى تورسىق، ءپىسپەك، تاباق، شىنىاياققاپ، اشەكەيلى قۇتىلار، بەسىك، ۇرشىق سىندى ءۇي-ىشىنىڭ جابدىقتارى؛ ايبالتا، نايزا، شوقپار سياقتى قارۋ-جاراقتار؛ كورىك، ءتوس، قىسقاش (ۇستا سايماندارى) جانە قوبىز، سىبىزعى، اساتاياق، دومبىرا سىندى مۋزىكا اسپاپتارى دا بولعان. ءتىپتى، كۇندەلىكتى تۇرمىسقا قاجەتتى قارا سابىنعا شەيىن تاپسىرىلىپتى.
1963 جىلى «ەرتىس» گازەتىنىڭ قىركۇيەكتەگى نومىرىندە اباي مۋزەيىنىڭ العاشقى ديرەكتورلارىنىڭ ءبىرى، ابايتانۋشى عالىم قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ «ابايدىڭ قوسقان ۇلەسى» اتتى ماقالاسى جارىق كورەدى. بۇل ماقالادا ۇلى اقىننىڭ 1885 جىلى ولكەتانۋ مۋزەيىنە ەكسپوناتتار تاپسىرعانى تۋرالى جازىلعان. عالىم ارنايى اباي مەن دولگوپولوۆ تاپسىرعان زاتتاردى ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ ەكسپوزيسياسىنان، قويماسىنان مۋزەي قىزمەتكەرلەرىنىڭ كومەگىمەن ىزدەپ، انىقتاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن. ناتيجەسىندە ق.مۇحامەدحانوۆ اباي تاپسىرعان زاتتاردىڭ 23ء-ىن عانا تاپقان كورىنەدى. ءبىر جىلدان كەيىن مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ ارنايى بۇيرىعىمەن اباي تاپسىرعان زاتتاردىڭ 17ء-سى اقىننىڭ ءوز مۋزەيىنە بەرىلەدى. قازىرگى ۋاقىتتا بۇل ەكسپوناتتار اباي مۋزەيىنىڭ باعا جەتپەس جادىگەرلەرى.
كىسە بەلبەۋ. ۇزىندىعى – 110 سم.، ءبىر كىسە، ەكى وقشانتايى بار دەلىنگەن.
بەلبەۋدىڭ وزىندە مەتالدان جاسالعان 17 اشەكەي بار. ولار ءار ءتۇرلى پىشىندە جاسالعان: ءتورتبۇرىشتى، تارماقتى جۇلدىزشا ءتارىزدى.
كىسەنىڭ بيىكتىگى 18 سم. جارتى شەڭبەر پىشىنىندە جاسالعان. كىسەنىڭ جوعارعى ەكى بۇرىشىندا شەتتەرى يرەك ءتورت بۇرىشتى كۇمىستەلگەن مەتالل اشەكەيلەر بار. ورتاسىندا ون تارماقتى، ديامەترى 6 سم. ۇلكەن جۇلدىزشا جانە كىسەنىڭ ءون بويىنا سيممەتريالى تۇردە توعىز كىشى جۇلدىزشالار ورناتىلعان. كىسە جاسالعان تەرىنىڭ بەتىندە مەتالل اشەكەيلەرمەن ۇيلەسە سالىنعان ورنەك تە بار. ويۋلار مەن مەتالل ناقىشتارى ادەمى ۇيلەسىم تاپقان.
قۇرساۋلانعان كەسە. قازاق دالاسىندا فارفور جاساۋ ءوندىرىسى بولماعان. قىمباتقا تۇسكەن فارفور، فايانس ىدىستاردىڭ سىنعانى بولسا لاقتىرماي، ولاردى ءالى دە قولدانۋعا مۇمكىن بولاتىنداي ەتىپ، قۇرساۋلاپ جوندەپ الۋدى سول زاماندا قازاق شەبەرلەرى وتە جاقسى مەڭگەرگەن. كەسەنىڭ ءبىر جاق شەتى 4 ۇلكەن، 1 كىشى بولشەككە سىنعان ەكەن. وسى سىنعان بولشەكتەر ورىن-ورنىنا جەلىمدەنىپ قويىلعان.
كەسەنىڭ جوعارعى جيەگىن قۇرساۋلاعان مەتالل پلاستينانى دوڭگەلەي ورناتقانداعى جىگى كورىنبەيدى، ءتىپتى قولعا دا بىلىنبەيدى. ال كەسەنىڭ ەرنەۋىنە قۇرساۋ تەمىر تۇتاسىپ كەتكەندەي اسەر الاسىز. سەبەبى، ۇستا مەتالدى كەسەنىڭ جيەگىنە سونشالىقتى شەبەر جاپسىرا بىلگەن.
اساتاياق. بۇل – قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى مۋزىكالىق اسپابى. ونى ەرتەدە ابىزدار مەن باقسىلار قولدانعان. اساتاياقتىڭ ۇزىندىعى 128 سم. سابى جۇمىر اعاشتان جاسالعان. اسپاپتىڭ باسى سوپاقشا جاپىراق ءپىشىندى، شەتى يرەك جاسالعان. ەكى بەتى دە اشەكەيلەنگەن. بەتىندە اعاشقا ارنايى سەگىز ويىق جاسالىپ، ولارعا جەز قاڭىلتىردان جاسالعان ورنەكتى، ويۋلى اشەكەيلەر، تاستار ورناتىلعان.
سىبىزعى. قازاقتىڭ ۇرلەمەلى كونە مۋزىكا اسپابى. قۋرايدان، اعاشتان، كەيدە جەزدەن دە جاسالادى. ويىلعان اعاشتان جاسالعان اسپاپتىڭ ۇزىندىعى 64 سم. ورتاسى ويىلعان ەكى اعاشتى بىر-بىرىنە جەلىمدەپ، الدىمەن جىپپەن وراپ، ونىڭ سىرتىنان مالدىڭ ىشەگى كيىلگەن. ءبىر جاق باسىنىڭ ديامەترى – 1،7 سم.، ەكىنشى جاعى – 2،2 سم. ۇرلەيتىن جاعىنان اراسى 5 سانتيمەتردەن 3 ويىعى بار.
پىسپەك. قىمىز پىسۋگە ارنالعان قۇرال. پىسپەك سابانىڭ بويىنان ەكى-ۇش تۇتامداي ۇزىن، تومەنگى جاعىنا ايقاستىرا بەكىتىلگەن ەكى اعاش نەمەسە توڭكەرىلگەن توستاعان ءتارىزدى اعاش بەكىتىلەدى. پىسپەكتىڭ ۇلكەندىگى سابانىڭ كولەمىنە قاراي جاسالادى. كەزىندە ولكەتانۋ مۋزەيىنە پىسپەك جالعىز ەمەس، سابامەن بىرگە تاپسىرىلىپ، سابانىڭ ساقتالماي قالۋى ابدەن مۇمكىن دەيدى ماماندار.
پىسپەكتىڭ ۇزىندىعى 59 سم.، تومەنگى جاعى جارتى سفەرا ءتارىزدى ويىلىپ جاسالعان. پىسپەكتىڭ جوعارعى جاعى ءتورت قىرلى ۇشكىر جەبە سياقتى. پىسپەك ورتا تۇسىنان كەزىندە قيعاشتاي سىنعان، سوندىقتان سىنىقتارى بىر-بىرىنە جاناستىرا ەكى جەردەن مىس سىممەن ورالىپ، ورنىنا بەكىتىلگەن.
ايبالتا. ۇلى اقىنىمىز تاپسىرعان ايبالتا اشەكەيسىز، قارا مەتالدان جاسالعان، ءجۇزى ۋاقىت وتە ءمۇجىلىپ، سابى قولدانىستا كوپ بولعاندىقتان اعاشى جارىلا باستاعان.
ايبالتانىڭ ۇزىندىعى – 98 سم.، جالمانى – 7،2 سم.، ءجۇزى باس جاعىنان ءمۇجىلگەن، شۇيدەسى – 10،9 سم.، جالمانىنىڭ ۇڭعىسى جاعىنان ولشەمى – 2،5 سم. ساعاعىنان سىنىپ كەتپەس ءۇشىن ايبالتا ۇڭعىسىنىڭ شۇيدە جاعى ۇزىنىراق جاسالعان جانە ەكى جاعىنان دا بەكىتپە تەمىر ورناتىلعان.
شوقپار. قايىڭنان جاسالعان. ۇزىندىعى – 86 سم. شوقپاردىڭ باسى سوپاقشا. ولشەمى – 12 ح 7سم. سابىنىڭ ۇزىندىعى – 74 سم.، تۇبىنەن – 6 سم. ءمولشەردە اعاشتا بۇلدىرگى وتكىزۋ ءۇشىن ارنايى تەسىك جاسالعان، ءبىراق بۇلدىرگىسى ساقتالماعان. شوقپاردىڭ ساعاعى – 4،5 سم.، سابى تۇبىنە قاراي جىڭىشكەرگەن.
اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ ولكەتانۋ مۋزەيىنە تاپسىرعان جادىگەرلەرىن سەمەي قالاسىنداعى باس ەكسپوزيسيا زالدارىنان جانە جيدەبايداعى ابايدىڭ ءمۇراجاي-ۇيى ەكسپوزيسياسىنان كورۋگە بولادى. سونداي-اق، مۋزەي قورىندا اباي وقىعان يمام احمەت ريزا مەدرەسەسىنىڭ شاتىرىنان تابىلعان الۋان ءتۇرلى تاقىرىپتاعى 250 كىتاپ ساقتاۋلى. اراسىندا ءدىني كىتاپتارمەن بىرگە الەم تاريحى، گەوگرافيا، استرونوميا، ماتەماتيكا، بيولوگيا، اناتوميا، تىل-ادەبيەتكە بايلانىستى وقۋلىقتار، شىعىس اقىن-جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالار جيناقتارى دا كەزدەسەدى.
ۇلى تۇلعادان قالعان باعا جەتپەس وسىنداي قۇندى جادىگەرلەردى قاز-قالپىندا ساقتاپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكىزىپ كەلە جاتقان مۋزەي قىزمەتكەرلەرىنىڭ ەڭبەگىنە ريزاشىلىعىمدى ءبىلدىرۋدى دە ۇمىتپادىم.
مارجان تۇرىسبەك قىزى
