ءسادۋاقاس قاجى عىلمانيدى «قۇران تۋرالى وتىرىكتەر مەن جالالارعا قارسى» كىتابىن توتەشەدەن قازىرگى قازاق حارپىنە اۋدارۋ بارىسىندا ءبىرقاتار مالىمەتتەرگە يە بولعان ەدىك. سونىڭ ءبىرى – اباي حاكىمنىڭ حريستيان ميسسيونەرىنە جاۋابى.
س.توكجيگيتوۆ[1] زۇلقارنايىن تۋرالى ءوز كىتابىندا «كاھف» سۇرەسىنىڭ 84 جانە 89 اياتتىرىن كەلتىرىپ «…كۇن شىققان، باتقان ورىندارىنا بارىپ ساسىق قارا بالشىققا باتتى» جانە «اسپان مەن جەردى قۇدايعا ۇستاتىپ قويدى» دەپ قۇراندى مىنەمەك بولادى. ءسادۋاقاس قاجى، «اباي اقساقال مەن ميسسيونەر سۇراق-جاۋابىن كەلتىرسەك ارتىق بولماس» دەپ 1860 جىلدارى [2] سەمەي وڭىرىندە بولعان اباي قۇنانباي ۇلى مەن حريستياندىق ميسسيونەر ورتاسىنداعى تارتىستى جازادى. حاكىم جايلى عۇلاما كەلتىرگەن دەرەك مەنى دە بەي-جاي قالدىرمادى. «اماننىڭ دا ءوز ءساتى بولادى» دەمەكشى، كەش تە بولسا، قولجازبادان كورگەن دەرەكتى ءحارپىن وزگەرتپەگەن كۇيىندە وقىرمانمەن، ابايتانۋشى، ءسادۋاقاستانۋشى، ءدىنتانۋشى عىلىم جولىنداعىلارمەن بولىسكەندى ءجون كوردىم.
بۇل دەرەك، «قۇران تۋرالى وتىرىكتەر مەن جالالارعا قارسى» كىتابىنىڭ قولجازباسىندا 97-بەتىندە «جەردى كوتەرىپ تۇرعان كوك وگىز» دەگەن بولىمىندە باياندالادى.
بۇل جەردە س.عىلماني اقساقال دا قالاي بولسا سولاي بەرۋدى ءجون كوردىم. ءماتىن [3] بىلاي:
«جەردىڭ قانداي ەكەنىن ادام بىلمەگەنمەن قۇداي بىلەدى. ەندەشە، اۆتور زۇلقارنايىن تۋرالى اياتتى 18-س، 84-ايات، تاعى سول سۇرە 89-ايات مانىلەرىن جازىب كۇن شىققان، باتقان وىرىندارىنا بارىپ ساسىق قارا بالشىققا باتتى دەپ جانە اسپان مەن جەردى قۇدايعا ۇستاتىپ قويدى دەپ مىنەيدى. بۇلاي كۇندى باتتى دەپ ءمانى بەرۋ تەرىس. ونىڭ ءتۇزۋ ءمانىسى؛ باتار تابتى. باتتى مەن باتار تابتى ەكى ءمانى بولىپ، ەكى اراسى سونشا قاشىق.
بۇل تۋرالى اباي اقساقال مەن مەسيونەر سۇراق-جاۋابىن كەلتىرسەك ارتىق بولماس. ول ۋاقيعا بىلاي:
رەسەي پاتشالىعى تۇسىندا. شاماسى 1860-جىلداردا پاتشا جانىنان مۇسىلماندارمەن ونىڭ ىشىندە قازاقبەن ءدىن جايىندا ايتىسىب پراۋسلاۋنوي دىنگە تارتىب سوقىندىرماق بولىب، ساميپالاتنسك قالاسىنا مەسيونردىڭ باستىعى كەلەدى. كەلگەن سەمەي قالاسىندا ون ەكى مەشىت بولاتىن. ون ەكىسىن دە جابتىرىب بەكىتتىرەدى. كىمدە-كىمنىڭ مەنىڭ سۇراعىما اقىل قاناعات قىلاتىنداي جاۋاب بەرسە عانا اشاتىن بولادى. مۇسىلمانداردىڭ عالىمدارى اقىلداسىب، بۇعان جاۋاب بەرەتىن قۇنامبايف ەبارھىم، ودان باسقا جاۋاب بەرە المايدى دەب ات شابتىرىب ابايدى الدىرادى. ول كەلىب تانىسىب، ءبىلىسىب احرىندا جاۋاب بەرەتىن بولىب داگاۋىر جاساسىب مۇسىلمان جاعىنان اباي مەن ءۇش كىسى، حرستيان جاعىنان جيىرماعا تارتا ادامدار بولادى. اباي جاعىنداعى ءارىب اقىن، تاتاردىڭ ءبىر ادامى. جۇرتتىڭ سويلەسۋدەن قورقۋى پاتشالىق زاڭى بويىنشا قارسى بولعان ادامدى مەسيونر جەر اۋدارۋعا پرابالى دەگەننەن قورقىسقان بولۋى كەرەك.
سەسيونر مەن اباي ورتاسىندا بريگاۋار؛ ەكى جاعى دا ويلاعانىن ايتۋعا، برابالى اقىلعا قونىمدى بولعان ءسوزدى ماقۇلداۋعا، ەكى جاقتىڭ وتىرعانى ءسوز قوسپاۋعا، جاۋاب ءتۇزۋ بەرىلسە مەشىتتى اشىب بەرۋگە، سول سىقىلدىلارعا جاساسقان. كوپ سۇراق بولسا كەرەك، ءبىراق سودان ەكى سۇراق ونىڭ جاۋابى عانا ايتىلادى.
ءبىرىنشى سۇراق. مەسيونەر؛ «حۇداي قاھار قىلسا بار حالىقتى تارىنىڭ قاۋىزىنا سيعىزادى دەيدى. وسى اقىلعا سيا ما»؟
اباي؛ «سيادى. وعان ميسال ادام دالاعا شىعىپ كوزىن جان-جاققا سالسا، بارلىعىن كورەدى. ارينە سونىڭ ءبارىن كورگەن كوزدىڭ تيتتەي ءبىر جانارى. ماحلۇق كوزىنىڭ جانارى سونشالىق نارسەنى قامتۋعا جاراعاندا حۇداي قاھارى بار نارسەنى كورگەن جاناردان قالاي»، - دەپتى.
ەكىنشى سۇراق. زوالقارناين (زۇلقارنايىن. –اۋد.) كۇننىڭ جەرگە كىرگەنىن كوردى. كۇن جەردەن الدە نەشە حەسسا ۇلكەن. ول قالاي؟ كىردى دەۋ اقىلعا سيا ما؟ اباي؛ «قۇران تَغْرُبُ دەپ باتار كوردى دەدى. تَدْخُلُ بولسا جەرگە كىرگەن دەۋگە سيادى. مىنە، قاراڭىزشى، كۇن قاي جەردەن باتتى دەسە، ءبىز ايتبايمىز با، «انا سەمەي تاۋدىڭ ار جاعىنا باتتى» دەيمىز. سول سياقتى ايتىلعان ءسوز» دەگەندە «بۇل دا اقىلعا سياتىن ءسوز» دەپ مەسيونەر قابىلداپتى.
سول ءسوزدى ءوزى وقىعان ادام بولا تۇرىپ اپتور ساسىق قارا بالشىققا باتتى دەۋى ءۇستىرت ءسوز ەكەنى انىق. ەندەشە، قۇراندى مىنەۋ ورىنسىز. ءتۇزۋ ءمانى بەرە الماعان كىسىنى مىنەۋ كەرەك.
ال زۇلقارنايىن مۇسىلمان. سول مۇسىلمان ىشىندە پايعامبار دە كەيبىرەۋلەر اۋليە دەب كەيبىرەۋلەر تالاس قىلادى. ءوزى ەبراھىم پايعامبار تۇسىندا بولعان ادام. جىل ساناۋدان ەكى مىڭ جىلدان ارتىق ۋاقىتتا ءومىر سۇرگەن ادام. ونى ەسكەندىر ماكيدوني دەۋشىلەر بولسا دا، ول ءتىپتى دۇرىس ەمەس. ونىڭ اتى ءابۋ كارىب ءشامىس عاميري دەگەن يامەننەن شىققان ادام. ەسكەندىر ماكيدوني زامانىنان قانشا ۇزاق بۇرىن بولعان. جالعىز-اق، سونداي ۇزاق شىعىس باتىسقا بارعاننەن، ەكى شەتكە باردى دەب زۇلقارنايىن اتالعان. جانە ەسكەندىر ماكيدوني ارستۋ ءمازھابىندا، بۇل كىسى مۇسىلمان.
جۇرگەن جەرلەرى شىعىس-باتىس دەگەننەن باسقا ايتىلماعان. جالعىز-اق، ەكى تاۋ اراسىن بەكىتۋى انىق. ول قاي تاۋ؟ كوپىرەك عالىمدار كاپكاز دەيدى.
بۇكىل قازاق دالاسىن اۋزىنا قاراتقان دۋالى اۋىز، ابىز اقساقالدىڭ كەلتىرگەن دەرەكتەرى قيسىنسىز دەپ ايتا المايمىز. سەبەبى، بۇل تۋرالى حاكىمنىڭ قاسىندا شيرەك عاسىر بىرگە جۇرگەن كوكباي جاناتاي ۇلى ءوز ەستەلىكتەرىندە [4] دە قىسقاشا بايان ەتەدى. وندا كوكباي كەلگەن ميسسيونەردىڭ اتىنىڭ سەرگەي ەكەنىن،جاۋاپتاسارلىق ادام ىزدەگەندە تامام حالىقتىڭ «ابايدى سايلاپ شىعارىپ، سەرگەيدەن جەڭىلمەي ءوز ءدىنىنىڭ ابيۇرىن امان ساقتاپ شىعۋىنا مەشىتكە جيىلىپ ءمىناجات قىلىپ، ابايعا باتا بەرىپ، تىلەك تىلەپ جىبەرتكەنىن» ايتا كەلىپ، ءوز جادىندا قالعان ەستەلىكتى بىلاي جەتكىزەدى:
«ءبىراق سەرگەيدىڭ نە ماقساتپەن سويلەسەمىن دەگەنىن قالا مولدالارى شالا ۇعىنىپ، الىپ قاشتىمەن ءۇلعايتىپ جىبەرىپ، ەلدى دە ۇركىتىپ، وزدەرى دە بوسقا ۇرىككەن عوي دەيمىن. اباي بارعاندا سەرگەي دە ءدىن جايىندا تالاس جاساماي، بىرەر نارسەلەردى سۇراپ قانا ارتىنان جاي انگىمەگە كەتسە كەرەك. بۇل ماجىلىستە اباي ءدىن جايىنان قانشالىق سويلەسىپ، قانشا تالاستى، ول اراسىن تولىق بىلمەيمىن. ءبىراق، ارتىنان ابايدىڭ ءوزىمىز سۇراعاندا ازىن-اۋلاق ايتقانى:
سەرگەي: «مۇسىلمان دىنىندە قۇداي كۇش يەسى، قورقىتۋشى. سوندىقتان قۇداي جولىنداعى قۇلشىلىق، تازالىق، اقتىق بارلىعى دا قورقۋدان تۋاتىن سياقتى»، - دەدى.
وعان مەن: «ءبىزدىڭ قۇداي، «راحمان راحيم» قۋات يەسى قانا ەمەس، راحىم دا قىلۋشى. قۋاتى قارا كۇش باستاعان قۋات ەمەس. ماحابباتى اكە مەن بالانىڭ اراسى سياقتى، اكە، ءسۇيۋشى يە»، - دەدىم دەيدى.
ابايدىڭ وسى سەرگەيمەن سويلەسكەن سوزدەرىن كەيىنگى ۋاقىتتا قالانىڭ جاتاقتارى مەن شالا مولدالارى ەرتەك قىلىپ اكەتتى. سونىڭ ىشىندە سەرگەي «ءۇي» دەپتى، اباي «ءبۇي» دەپتى دەگەن تالاي ۇيقاستى، ۇيقاسسىز سوزدەر تولىپ جاتىر. ءبىراق مۇنىڭ ءبىر دە ءبىرىن دە ءبىز ابايدىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەنىمىز جوق» [5].
مىنە، وسى ەكى دەرەكتە كەيبىر قايشىلىقتار بولعانىمەن ءبىزدىڭ تاقىرىپقا قاتىستى ەش كەرەعارلىق جوق. ەكەۋىندە دە اباي حريستياندىق ميسسيونەرمەن بولعان داۋدا ناقلي دالەلدەرىن ورتاعا سالادى. ال، ەندەشە؟ بۇگىنگىدە ابايدىڭ ءدىنى تۋراسىندا ءارتۇرلى لاقاپتار ايتىپ، قيسىنسىز بۇرمالاۋ جاساپ جۇرگەندەر نە دەر ەكەن؟
اقىلدى جوققا شىعارىپ نەمەسە اقلي دالەلدەردى تەرىس كورۋشىلەر ءشى؟
بۇل دەرەك، ابايدىڭ ءدىني تۇرعىدا كىم بولعانىن ايقىنداي تۇسسە كەرەك. ول جاعى يسلامتانۋشى بولماعاسىن، مەنىڭ ماسەلەم بولا قويماس دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، جونگە جىعىلىپ، اقىلعا توقتاعان، «شىمشىق سويسا دا قاساپشى سويسىن» دەگەن قازاقتىڭ قاراپايىم ازاماتى عانامىن. ال، ءپاتۋالى ءسوزدى يمامدار مەن يسلامتانۋشىلار ايتا جاتار.
[1] قۇران مەن يسلام قۇندىلىقتارىن كۇستانالاپ، «قۇران تۋرالى اقيقاتتار» دەگەن كىتاپ جازعان اۆتور. ال، س.عىلماين 1970-جىلى «قۇران تۋرالى وتىرىكتەر مەن جالالارعا قارسى» كىتابىن وسى كىتاپقا تويتارىس بەرۋ ماقساتىندا جازعان.
[2] عىلماني اقساقالدىڭ كورسەتكەن ۋاقىتى.
[3] ماتىندە اۆتوردىڭ جازۋ ۇلگىسى مەن ءستيلى سول كۇيىندە ساقتالدى.
[4] ق. مۇحامەدحانوۆ. ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى (ەكىنشى كىتاپ)، الماتى: 1994. 134-ب
[5] سوندا.
ورازبەك ساپارحان
© ummet.kz
