قۇلاقتان كىرىپ بويدى الار،
اسەم ءان مەن ءتاتتى كۇي.
كوڭىلگە ءتۇرلى وي سالار،
ءاندى سۇيسەڭ مەنشەۇسۇي. - دەپ تولعاعان اباي ءانىنىڭ ەرەكشە كۇشىن، ءرولىن ءوز پوەزياسىندا شەبەرلىكپەن سۋرەتتەپ، ادامنىڭ نازىك قيال شەگىنە ءتيىپ، قوزعاۋ، تۇرتكى سالاتىن قۇرالدىڭ ءان ەكەنىن:
ۇيىقتاپ جاتقان جۇرەكتى ءان وياتار،
ونىڭ ءتاتتى ورالعان ءمانى وياتار. - دەگەن ولەڭ جولدارى ارقىلى ايقىن دالەلدەيدى. ەگەر شىن ماعىناسىنداعى ناعىز جاقسى ءاندى زەيىن قويىپ، بەرىلە تىڭداي بىلسەڭ، كوڭىلسىز ويدان ارىلىپ، تىلەگەنىڭ ورنىنا كەلگەندەي اسەرگە بولەنەسىڭ.
جاقسى ءاندى تىڭداساڭ وي كوزىمەن،
جابىرقاعان كوڭىلىڭ كوتەرىلەر.
ابايدىڭ مۋزيكالىق ەستەتيكاسىنىڭ ءمان-ماڭىزى ايرىقشا باعالى. ءوزى دە ۇلكەن كومپوزيتور بولعان اباي مۋزيكانىڭ رولى جونىندە وتە ويلى پىكىرلەر قالدىرعانى ءمالىم. جاقسى ءاندى اباي بىلايشا سيپاتتايدى.
شىرقاپ، قالقىپ، سورعالاپ، تامىلجيدى،
جۇرەك تەربەپ، وياتار باستا ميدى.
بۇل دۇنيەنىڭ ءلاززاتى ءبارى سوندا،
ويسىز قۇلاق الا الماس ونداي سىيدى.
كوبىنەسە ءان باسى كەلەر اششى،
«كەل تىڭدا» دەپ وزگەگە بولار باسشى.
كەرىم تولعاپ، تاۋىسار قاڭعىر-كۇڭگىر،
سول جەرىنە ويىڭمەن ارالاسشى.
يا، ابايدىڭ مۋزيكالىق مۇراسى ءوزىنىڭ كوركەمدىك بولمىسى، ەستەتيكالىق ۇناسىمىمەن بۇكىل حالقىمىز ءۇشىن ماقتانىش بولىپ سانالادى. اۋەندىك، فورمالىق، ىرعاقتىق، ينتوناتسيالىق ولەڭ ولشەمدەرىنىڭ تىڭنان تۋعان جاڭاشىلدىعى تۇرعىسىنان اباي اندەرى وزىمەن قاتارلاس ءومىر سۇرگەن حالىق اقىن-كومپوزيتورلارىنىڭ مۋزيكالىق تىلىنە مۇلدە ۇقسامايدى. اباي قازاق پوەزياسىنا قانشالىق جاڭالىق قوسسا، ءان جانرىنا دا قۇرىلىمى جاعىنان سونشالىقتى جاڭا لەپتى اۋەن، سازدار اكەلدى.
ابايدىڭ ءانى مەن ولەڭ مازمۇنى ءبىر بىرىمەن شەبەر قيۋلاسىپ، اۆتور كوزدەگەن ماقساتتاردى ءدال كەسكىندەيدى. ابايدىڭ ءان جاسامپازدىعىمەن شۇعىلدانۋى تەكتەن تەك كومپوزيتور اتاعىن شىعارۋ ءۇشىن ەمەس، قايتا سول كەزدەگى قاراڭعى قازاق حالقىنا سول كەزدەگى وزىق ويلى يدەيالاردى تاراتۋدىڭ ەڭ ءبىر تاماشا اسەرلى قۇرالىنىڭ ءبىرى ءان ەكەنىن جەتە تانىعان. وسىنداي تاپقىر ءتاسىلدى قولدانا وتىرىپ، ولەڭ ءسوزدى ۇقپاعان حالقىنا ەندى ءاندى قوسايىن دەگەن ويعا كەلگەن اباي ويلاعاندارىن تەز ىسكە اسىرۋ ءۇشىن، ءازىل-سىقاق، ماحاببات پەن ساعىنىش سەزىمدەرىن بىلدىرەتىن ءان سوزدەرىن قىسقا-قىسقا بۋىندارمەن بەرۋى تەگىن ەمەس. («سەگىز اياق»، «كوزىمنىڭ قاراسى»، «بويى بۇلعاڭ»، «قور بولدى جانىم»، «وزگەگە كوڭىلىم تويارسىڭ» جانە باسقالار) وسىنداي ءارى قىسقا، ءارى نۇسقا بۋىندار مەن تەرمە سارىنىندا ايتىلاتىن ءان تىڭداۋشىسىنا اتقان وقتاي اسەر ەتىپ، پوەزيانىڭ ماڭىزى مەن مازمۇنىن نىساناعا جەدەل جەتكىزەتىنى بەلگىلى. ماسەلەن:
اباي – سەگىز اياق
بويى بۇلعاڭ،
ءسوزى جىلماڭ،
كىمدى كورسەم مەن سونان.
بەتتى باستىم،
قاتتى ساستىم.
تۇرا قاشتىم جالما - جان.
ءوز ويىندا،
تال بويىندا،
ءبىر ءمىنى جوق پەندەسىپ.
تۇزدە مىرزاڭ،
ۇيدە سىرداڭ،
ءسوزى قالجىڭ ەركەسىپ.
باس قۇراسىپ،
مال سۇراسىپ،
بەرمەگەنمەن كەتىسەر.
ادام اۋلاپ،
سىپىرا ساۋلاپ،
بايدى جاۋلاپ جەتىسەر.
ءسوز قىدىرتقان،
جۇرت قۇتىرتقان،
اتىن، ارىن ساۋدالاپ.
بۇتتى، شاتتى،
ءۇي ساناتتى،
بايدان اتتى المالاپ. - («بويى بۇلعاڭ»). ەگەر اباي سىن-سىقاق ولەڭدەرىن ون ءبىر بۋىندى ولەڭدەرمەن كەلتىرسە، وعان لايىقتالعان مۋزيكا سيپاتى شۇبالاڭقى، ويعا اۋىر بولىپ، تىڭداۋشىسىن تەز ەلەڭ ەتكىزە الماس ەدى. سوندىقتان دا اباي اندەرىنىڭ باسقا دا وزىمەن ۇزەڭگىلەس اقىن-كومپوزيتورلاردىڭ مۋزيكالارىنا ۇقسامايتىن ەرەكشەلىگى دە وسى ولەڭ قۇرىلىسىندا.
اباي قۇنانباي ۇلى قازاقتىڭ ۇلى اقىنى بولۋمەن قاتار، مۋزيكا سىنشىسى، ءانشى، كۇيشى، دومبىراشى ءارى كومپوزيتورلىعىمەن دە كوزگە تۇسەدى. اسىرەسە، ەرەكشە اۋىزعا الاتىن ءبىر جاي، حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ ان-ولەڭدەرىنىڭ قۇرىلىمى كوبىنەسە 11 بۋىندى بولىپ، وداعاي، قاراتپا تىركەستەردىڭ ءان قايىرماسىنداعى سوزدەردە مول ۇشىرايتىندىعى. وسى تۇرعىدان العاندا، «احاۋ»، «احاۋ-حاي»، «حاي لي-لاۋ»، «دۇنيە-اي»، «شىركىن-اي»، «دەي سالدىم»، «قالاۋلىم-اي»، «ءاريايداي»، «ەلىگاي» جانە باسقا تىركەستەر كوپ كەزدەسسە، ال اباي اندەرىندە مۇنداي تىركەستەر مۇلدە جوق. تەپ-تەگىس، جۇمىر كەلىپ، باسى ارتىق سوزدەر ۇشىرامايدى. ارينە، اباي، اقان سەرى، ءبىرجان سال، ۇكىلى ىبىراي سياقتى ەل الدىندا ءان سالماعان جانە دە داۋىسى التى قىردىڭ استىنان ەستىلەتىن ءانشى بولماعانىمەن، قازاقتىڭ حالىق ان-كۇيلەرىن تەرەڭ سەزىنەتىن، وزىنە ۇناعان تۋىندىلاردى بابىنا كەلتىرىپ ايتاتىن قوڭىر ءۇنى قۇلاعىڭا كەلەدى. ابايا ءوزى تۋعان حالقىنىڭ ءان-جىرلارىن ءسۇيىپ تىڭدادى. ءوزى دە بىلەتىندەرىن نەعۇرلىم ەستەتيكالىق تالعاممەن ايتۋعا ادەتتەنگەن. ول ىلعي توڭىرەگىنە انشى-كۇيشى ونەرپاز جاستاردى جيناپ الىپ، ۇنەمى ولاردى تىڭداپ، كەرەك جەرىنە اقىل-كەڭەس بەرىپ وتىرعان. اباي پوەزياعا قانداي تالاپ قويسا، مۋزيكاعا دا سونداي مىندەت جۇكتەيدى. بولماسا ءوز كوڭىلىنە ۇناماعان دۇنيەلەرگە دەرەۋ قاتاڭ سىن ايتقان.
ءاننىڭ دە ەستىسى بار، ەسەرى بار،
تىڭداۋشىنىڭ قۇلاعىن كەسەرى بار، - دەپ اباي «ءاۋ» دەگەننىڭ ءبارى ءان ەمەس ەكەنىن ەسكەرتەدى.
ۇلى اقىن ءان مەن كۇيدىڭ ادام ومىرىنەن الاتىن ورنىن، ءمان ماڭىزىن ءوز پوەزوياسىندا شەبەرلىكپەن تۇسىندىرەدى. ادامنىڭ نازىك سەزىمى مەن جان دۇنيەسىنە اسەر ەتەتىن سيقىرلى كۇش ءان دەپ بىلەدى. كومپوزيتورلىقتىڭ سىرىن جاقسى يگەرگەن اباي مۋزيكانىڭ اسەر، ىقپالى جونىندە تەرەڭنەن تولعاعاندا وزىق ان-كۇيدىڭ ادامدى جان جاقتى تاربيەلەپ جەتىلدىرۋدىڭ، تابيعاتتاعى جانە ومىردەگى اسەمدىكتى سەزىنە، ۇعىنا بىلۋگە باۋلۋدىڭ قاجەتتى قۇرالى دەپ تانىدى.
كوبىنەسە ءان باسى كەلەر اششى،
«كەل تىڭدا!» دەپ وزگەگە بولار باسشى… سياقتى جولدارمەن اباي قازاق اندەرىنىڭ كەيبىر ورىندالۋ مانەرىنە نازار اۋدارا قارايدى. حالىق اندەرىنىڭ قايسىسىن الساڭ دا «اۋ» دەگەن بيىك ۇننەن باستالىپ تىڭداۋشىسىنىڭ نازارىن وزىنە تارتاتىنىن «انشىگە قۇلاق قويىڭدار، تىڭداڭدار» دەگەن ءتارىزدى بولىپ كەلەتىنىن دە ناقتاپ تۇسىندىرەدى.
ءبىز حالىق ءانشى، كومپوزيتورلارىنىڭ ىشىندە ان-كۇيگە تالعامپازدىقپەن قاراپ، ءوز ويلارىن ولەڭ ارقىلى بەرە بىلەتىندەردىڭ باستاۋشىسى اباي ەكەنىن بىلەمىز. پوەزيا سياقتى ءان دە ەرىككەننىڭ ەرمەگى ەمەس، ادامنىڭ اجىراماس دوسى، قىسىلعاندا اقىلشىسى، مۇڭداسى، الەۋمەتتىك كۇرەستىڭ قۇرالى دەپ تۇيەدى:
دۇنيە ويدان شىعادى،
ءوزىمدى - ءوزىم ۇمىتىپ.
كوڭىلىم ءاندى ۇعادى،
جۇرەگىم بويدى جىلىتىپ.
وسى ولەڭ جايىندا مۇحتار اۋەزوۆ بىلاي تۇيىندەيدى: «اباي ءوز حالقىنىڭ ءانىن وزگەشە ىستىق كوڭىلمەن سۇيەدى. كوپ ۋايىمنىڭ ۋلى دەرتتى ويلارىنان قازاق ءانى مۇنى ايىقتىرىپ، سەرگىتكەندەي بولادى. كەيدە شابىتسىز، قاناتسىز، تولىقسىعان جۇرەك سەزىمىنە دە ءان قۋات بەرىپ، قايتا وڭالتقانداي بولادى».
سۇلۋ انگە ءسولدى ءسوز كەرەك ەكەنىن، سوندا عانا تۋىندىنىڭ قادىرى ارتىپ، حالىقتىڭ انگە دەگەن تالاپ تىلەگىنىڭ قاناتتاناتىنىن ويشىل اقىن بىلايشا بينەلەيدى:
«ءسوزى ءتاتتى، ماعىناسى ءتۇزۋ كەلسە،
وعان كىمنىڭ ۇناسار تالاسۋى». مىنە وسىلايشا ءان تەكستىنىڭ ساپاسى تۋرالى دا اباي العاشقىلاردىڭ ءبىرى بوپ ەسكەرتكەن ەكەن.
دالانىڭ دا، قالانىڭ دا مۋزيكا مادەنيەتىن ءوز بويىنا بارىنشا سىڭىرگەن ول ءوز ولەڭدەرىن دە «ءجۇز ويلانىپ، مىڭ تولعانىپ» لايىقتاپ ءان شىعارعان. سونداي شابىتتى شاقتارىندا وزىنە جان سەرىك بولعان قارا دومبىراسىنىڭ سيقىرلى ۇنىنە ريزا بولعاندىقتان تولعانا جىرلايدى.
دومبىراعا قول سوقپاسا،
شىمىرلاتىپ بىر-بىرلەپ.
وسىلايشا قازاقتىڭ كەڭ ساحاراسىندا وزىندىك ورنەگىمەن ەل قۇرمەتىنە بولەنگەن اباي قۇنانباي ۇلى ءوزى شىعارعان جاڭا اندەرىنىڭ كۇندە ەستىلىپ جۇرگەن ۇيرەنشىكتى «بويداي تالايلاردان» وزگەشە ەكەنىن سەزىنىپ، ونى تىڭداۋعا دا، ايتۋعا دا اركىمنىڭ شاماسى كەلە بەرمەيتىنىن:
ادام از مۇنى ءبىلىپ ءان سالارلىق،
تىڭداۋشى دا از ول اننەن باھرە الارلىق.- دەپ ءوز تىڭداۋشىسىنا ەسكەرتۋ بەرگەن…
قورىتىپ ايتقاندا، اباي ءوزىنىڭ شىعارمالارى ارقىلى قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءان تابيعاتىنا بۇرىن سوڭدى بولماعان مۋزيكالىق ءتۇر تۇلعالار مەن باعىت باعدار ەنگىزگەن جاڭاشىل حالىق كومپوزيتورى عانا ەمەس، مۋزيكا سىنشىسى رەتىندە دە ءوز تالعامىن، كوزقاراسىن ورتاعا قويعان العاشقى ادام. سول ءۇشىن دە انشىلىك، كومپوزيتورلىق دارىنىمەن ابايدى تاڭ قالدىرعان ايگىلى ءبىرجان سال دا دانىشپان اقىننىڭ ان-ولەڭدەرىن تىڭداپ، ۇلكەن ساباق الادى ءارى اۋىلىنا ورالعاننان كەيىن، ابايدىڭ «مەن كوردىم ۇزىن قايىڭ» ولەڭىنە ءان شىعارادى. ال جاڭا تۇرعىداعى ابايشا كومپوزيتورلىق باستامانى شاكارىم جالعاستىرادى. بۇعان ونىڭ «بۇدان بۇرىنعى اننەن وزگەرەك» دەگەن تۋىندىسى ايقىن دالەل بولا الادى.
سايىپ كەلگەندە، ابايدىڭ ءان تۋرالى تالعامى قازاقتىڭ مۋزيكا زەرتتەرمەندەرىنە، كومپوزيتورلارعا، انشىلەرگە قاي قاشاندا سارا جول نۇسقاعان تاماشا تاعىلىم ەكەنى بارشاعا ايان اقيقات.
جەڭىسحان ءنۇسىپ ۇلى
6alash ۇسىنادى
