اباي ۇلى اقىن، كومپوزيتور، فيلوسوف، قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى. اباي قازاقتىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقان حالىقتىق ادەت-عۇرىپ، زاڭدارىن، «جەتى جارعىسىن»، پاتشا ۇكىمەتى شىعارعان ستاتيالاردى، اراب، تۇركى تىلىندەگى كىتاپتار ارقىلى شاريعات ەرەجەلەرىن جاقسى بىلگەن. بۇل جاعىنان ونى زاڭ عىلىمدارىنىڭ مامانى دەۋگە دە بولادى.
اباي قۇنانبايەۆ ادام مىنەزىن بىردەن تانيتىن پيسحولوگ بولدى. اباي جازعان ولەڭ سونشا كوپ ەمەس. ءبىراق، مازمۇنىنىڭ تەرەڭدىگى، كوركەمدىگى جاعىنان تەڭدەسسىز. اباي قازاق حالقىنىڭ بۇكىل اقىل-ويىن، زەيىن-زەردەسىن بويىنا سىڭىرگەن دانىشپان، ول ولەڭنىڭ ءپىرى، ونى قازاقتىڭ پايعامبارى دەسەك تە بولادى. زەرتتەۋشىلەر اباي 170 تەن استام ليريكا، 30 داي اۋدارما ولەڭ جانە باسقالار مەن قوسقاندا ەكى ءجۇزدىڭ ۇستىندە ولەڭ جازعان دەيدى، سان جاعىنان مۇنشالىق ولەڭ وسى كۇنگى ورتا قولدى اقىندارىمىزدىڭ بارىندە بار.
ءبىراق، «التىن ازدىعىمەن ەمەس، ناعىزدىعىمەن قىمبات» دەگەن عوي. اباي ولەڭدەرى مازمۇنى، كوركەمدىگى، ءتۇرى جاعىنان بىردەي جاڭا بولدى. ول جاراتقان ولەڭ ءتۇرى 17 گە جەتكەن. ونىڭ ىشىندە «سەگىز اياق» پەن 16 تارماقتى «سەن مەنى نەتەسىڭ» دەگەن ولەڭدەرى دۇنيە جۇزىلىك پوەزياعا قوسقان جاڭا ۇلەس، ەرەكشە تاپقىرلىق بولىپ سانالادى. ابايدىڭ «ەسكەندىر»، «ماسعۇت»، «ءازىم اڭگىمەسى» دەگەن ءۇش پوەماسى جانە تولىعى تابىلماعان «ۋاديم» دەگەن پوەماسى بار. قارا سوزدەرى دەپ اتالاتىن 45 ءسوزى، 4 ماقالاسى، جيىنى 49 پروزالىق شىعارماسى بار. اباي – ءوزى جازعان ولەڭ تۇرلەرى بويىنشا قىرىقتاي ءان شىعارعان كومپوزيتور. اباي جاس كەزىندە ءوزىنىڭ ءىرى اقىن بولاتىنىنا ونشا سەنىم بايلاماعان سياقتى، ولەڭدەرىن اۋەلدە كوكبايدىڭ اتىندا شىعاردى، كەيىن بىلايعى جۇرتتىڭ جاقسى قابىلداعانىن بايقادى دا 40 جاستار شاماسىندا عانا ۇزبەي ولەڭ جازىپ تۇرۋعا كىرىسەدى. كوكبايعا "وسى ولەڭ سەنىڭ شاماڭنان اسىڭقىرىپ كەتتى عوي دەيمىن، الدىڭعى ولەڭدەرىمدى وزىمە قايتارىپ بەرسەڭ" دەپ، وعان ءبىر تۋ بيە بەرەدى دە ولەڭدەرىن قايتارىپ الادى. ابايدىڭ اقىندىق ونەرى كەمەلىنە كەلگەن شاعىنداعى ەسىل ۋاقىتى ەل اراسىنداعى تاۋسىلىپ بەرمەيتىن داۋ-دامايدى تىڭداپ، شەشىپ وتىرۋ ىسىنە ارنالعان، «قادىرى باسىم، قايراتتى جاسىم، ايعايمەن ءوتتى امال جوق. بولماسقا بولىپ قارا تەر، قورلىقپەن وتكەن قۋ ءومىر» دەپ جازۋى وسىنى بىلدىرەدى. وسى ەكى سەبەپتەن اباي ولەڭدەرى سان جاعىنان ونشا كوپ بولماعان دەپ قاراۋعا بولادى.
جاڭا ابايدى قازاق اراسىنداعى زاڭ مامانى دەپ قاراۋعا بولادى دەگەن ءبىر ءسوز ايتتىق، وعان ءبىر دالەل كەلتىرە كەتۋگە بولادى. ءبىر جولى قالبا تاۋىنان اعىپ تۇسەتىن شار وزەنى بويىنداعى «قارامولا» دەگەن جەردە سەمەي، وسكەمەن، زايسان، قارقارالى جانە پاۆلودار (كەرەكۋ) وسى بەس رايوننان جەتپىستەن ارتىق ءىرى بيلەر قاتىسقان سيەز وتكىزىلەدى. شەشىمىن تاپپاي سوزىلىپ كەلە جاتقان ەل اراسىنداعى ۇلكەن داۋلى ماسەلەلەر ورتاعا سالىنادى. سول جولى ەل ابايدى «توبە بي» دەپ تاعايىنداپ، ونىڭ ءادىل بيلىگىنە توقتاعان. وسى سيەزدەن كەيىن ابايعا قازاق ىشىندە جۇرەتىن زاڭ جوباسىن جازىپ شىعۋ تاپسىرىلعان. اباي قازاقتىڭ ەجەلگى زاڭدارىن جاڭا زامانعى ورىس وكىمەتى زاڭىنىڭ ەرەجەلەرىنە بىرىكتىرە وتىرىپ، 74 تارماقتى زاڭ جازىپ شىققان. بۇل زاڭ جوباسى «دالا ۋالاياتى» گازەتىندە جانە قازان قالاسىندا باسىلىپ شىققان. ابايدىڭ اقىليا سوزىندە (ءۇشىنشى ءسوز) «بۇل بيلىك دەگەن ءبىزدىڭ قازاق ىشىندە ءاربىر سايلانعان كىسىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى، بۇعان بۇرىنعى «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى، ەسىم حاننىڭ ەسكى جولىن»، ءاز تاۋكە حاننىڭ «كۇل توبەنىڭ باسىندا كۇندە جيىن بولعاندا» شىعارعان «جەتى جارعىسىن» بىلمەك كەرەك دەگەن جەرى بار. اباي ەل توقتاتارلىق بيلىك ايتۋدا ءوزىنىڭ تاپقىر-شەشەن سوزىمەن قاتار، اتادان جالعاسىپ كەلە جاتقان ەجەلگى قازاق زاڭدارى جونىندەگى بىلىمدەرىن كادەگە جاراتىپ وتىرعان.
1845 جىلى 10 تامىزدا شىڭعىستىڭ قاسقابۇلاق دەگەن جەرىندە جارىق دۇنيەگە كەلگەن اباي 1904 جىلى 5 شىلدە كۇنى شىڭعىستىڭ بالاشاقپاقتى دەگەن جەرىندە دۇنيەدەن قايتقان. جارتى عاسىردان استام «ماحاببات، عاداۋاتپەن مايدانداسقان» قايران جۇرەك مۇز بولدى. قازاق ادەبيەتى تاريحىندا ءوز دانالىعىمەن قولدان كەلمەس ەسكەرتكىش ورناتقان ۇلى اباي ميىنا قان قۇيىلۋ سەبەبىنەن دۇنيە سالعان.
ابايدىڭ سۇيەگىن اقشوقىنىڭ باۋىرىنداعى قۇنانبايدىڭ قاسىنا قويماق بولىپ كوپ ادام الىپ جۇرگەن، كۇنىڭ ىستىعىنان با، اربامەن جۇرگەن ۇزاق جولدان با جولشىباي باستىڭ قانى سىرتقا شىعىپ، سۇيەك بۇزىلا باستاعان سوڭ، ولار ابايدى جيدەبايداعى ءىنىسى وسپاننىڭ قاسىنا قويعان. «ولسەم ورنىم قارا جەر...» دەگەن ابايدىڭ ماڭگىلىك ورنى وسى بولدى.
6alash ۇسىندى
