«اباي جولى» – ابايدىڭ ءومىرى ەمەس

كەلەر جىلى ۇلى ابايدىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويى الەمدىك دەڭگەيدە اتالىپ وتپەك. وسى ايتۋلى شاراعا بايلانىستى ەل كولەمىندە قىزۋ دا­يىندىق جۇمىستارى ءجۇرىپ جاتىر. وسى ورايدا ءبىز جازۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ابايتانۋشى، اۋەزوۆتانۋشى، الاشتانۋشى تۇرسىن جۇرتبايمەن اڭگىمەلەسىپ، اباي تويىندا ەسكەرۋگە ءتيىستى ءتۇ­يىندەر توڭىرەگىندەگى ايتارىن تىڭداپ ەدىك.

– ءسوز ۇلى اباي تۋرالى بولعاندىقتان، سۇحباتتىڭ ءبىسسىمىللاسىن دا ۇلى تۇلعالاردى ۇلىقتاۋدىڭ قازىرگى ۇرپاق ءۇشىن قاجەتتىلىگىنەن باستاعانىمىز ءجون سياقتى…
– ءار حالىقتىڭ، ۇلتتىڭ بۇگىنگى كۇنىن كەشەگىمەن، ەرتەڭگىمەن جالعاستىراتىن ۇلى تۇلعالارى بولادى. سول ۇلى تۇلعالاردىڭ جەكە تاعدىرىنا، شىعارمالارىنا ءۇڭىلىپ، ءوز ۇلتى تۋرالى بىلدىرگەن پىكىرلەرىن تالداپ، سارالاپ، قورىتىندى شىعارۋ – ءبىزدىڭ پارىزىمىز. ءبىز سول دانالاردىڭ ويلارىن قورىتىندىلاي وتىرىپ كەشەگىنى تارازىلايمىز، وتكەنگە كوز جىبەرىپ، حالقىمىز قانداي قيا­مەتتەن ءوتتى، قانداي تىعىرىققا تىرەلدى، قانداي قاسىرەتتەن شىقتى، ودان قالاي قۇتىلدى دەگەن ماسەلەگە ءمان بەرەمىز. وتكەن كۇن مەن بۇگىنگى كۇندى تالداي وتىرىپ، بۇگىنگى ۇلتتىڭ باسىنان كەشىرىپ وتىرعان حال-كۇيىن، ەكپىندەپ بارا جاتقان نەمەسە ارتتا قالىپ بارا جاتقان تۇستارىن وتكەنمەن سالىستىرىپ، ەكشەپ، كەيىنگىسىن العا جىلجىتىپ، ۇشقىر كەتكەنىنە سابىرمەن شەشىم شىعارىپ، تەڭەستىرىپ وتىرامىز. وسى ەكى تۇيىننەن كەيىن بارىپ ەرتەڭگى كۇننىڭ بارار باعىتىن انىقتاپ، ەلدىڭ بەتىن سوعان بۇرامىز. ۇلىلاردىڭ مۇرالارىن قۇرمەتتەۋ، وعان نازار اۋدارۋ وسى تۇرعىدان كەرەك. مەنىڭ ويىمشا، قازاقتان وسى سۇراقتىڭ بارىنە جاۋاپ بەرەتىن ۇلى تۇلعا – ول اباي! سوندىقتان دا ابايدى ەسكە الىپ، مەملەكەتتىك تۇرعىدان نازار اۋدارۋ – سول مەملەكەتتى قۇراپ وتىرعان تۇلعالىق ۇلت ءۇشىن باستى جانە ەڭ قاسيەتتى مىندەت.
ءقازىر، جالپى، ۇزىنا كوكجيەكتىڭ باستى باعدارى بەلگىلى بولعانىمەن، ءبىراق بارار جەر، باسار تاۋ، الار اسۋ ءالى كۇڭگىرت. مىنە، وسىنداي كەزەڭدە جۇرتتى ويلانتىپ، دۇرىس شەشىم قابىلداتاتىن دا ۇلى ابايدىڭ مۇراسى. بىلايشا ايتقاندا، اباي ارقىلى قايتادان ويلانىپ، اباي «ىشكەن ۋ» ارقىلى ءوزىمىزدىڭ جان دۇنيەمىزدى تاعى ءبىر تازارتىپ، جاڭاشا سەزىمدى تىتىركەنە وتىرىپ قابىلدايمىز.

ۇلى جوبا ناۋقانشىلدىققا ۇرىنباسىن

– ەندەشە سول ابايدىڭ 175 جىلدىعىن قالاي وتكىزەمىز؟ ايتۋلى شارانى مازمۇندى، ماعىنالى ەتىپ وتكىزۋدىڭ ءتۇپ تەتىگى نەدە؟
– بۇل اراداعى ماسەلە ابايدا ەمەس، ماسەلە – ءبىزدىڭ وزىمىزدە. ماسەلە ابايعا دەگەن جالپىحالىقتىق ىنتا مەن ماحابباتتا ەمەس، كەرىسىنشە، سول حالىقتىڭ وكىلى سانالىپ، تىزگىندى ۇستاپ وتىرعان جالعاس­تىرۋشى بيلىكتە. مەملەكەت باسشىسى جارلىعىن شىعاردى، پارمەنىن ايتتى، قاراجات ماسەلەسى دە شەشىلىپ جاتىر. ەندىگى ماسەلە سونى ۇقساتۋىمىزدا تۇر. مۇنىڭ استارىندا بولىنگەن قارجى ۇرپاققا ونەگە بولاتىن يگىلىكتى ىسكە جەتە مە، جوق جولدان جىرىمدالىپ، ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتە مە دەگەن ءسوز جاتىر.
– «تويدىڭ بولعانىنان بولادىسى قىزىق» دەگەندەي، وسى شارا دا ناۋقانعا اينالىپ بارا جاتقان جوق پا؟
– مەرەيتويدىڭ ناۋقانعا، دابىراعا، جەل سوزگە اينالىپ بارا جاتقانى بايقالادى. تەك داۋرىعۋ بار، داڭعازا بار، ناقتى ءىس جوق. ابايدى ءبىر ۇلى بايتەرەك دەسەك، ءبىزدىڭ ءۇنىمىز سول بايتەرەككە ءالى جەتكەن جوق. ەگەر وسى جانتالاسقان جانىعۋدان ارىلىپ، اباي تويىنا ناقتى ماعىنا بەرمەسە، وندا بۇل توي داڭعازانىڭ ءۇنى بولىپ قالا بەرەدى. قايتالاپ ايتايىن، ناۋ­قانشىلدىقتان ساق بولۋ كەرەك. ءقازىردىڭ وزىندە بۇل يگىلىكتى جۇمىس ناۋقانعا اينالىپ بارادى. وعان تىلشىلەر ءۇن قوسىپ ءتىپتى جالاۋلاتىپ اكەتتى. وسى ءبىر ايدىڭ ىشىندە وزىڭنەن باسقا 10-15 ءتىلشى كەلدى. كەلەدى دە «اباي ءۇشىن» دەپ جان القىمىڭنان الادى. «ال ساعان نە كەرەك؟» دەسەڭ، «اباي تۋرالى ايتساڭىز بولدى عوي، بىزگە سونداي ماتەريال كەرەك» دەپ تاپسىرما ورىنداۋ ءۇشىن جۇرگەنىن ايتادى. ال كەيبىر تىلشىلەر «ءسىز نە ايتاسىز؟ ايتقانىڭىزدى شىعارامىز عوي» دەيدى. وزدەرى نە ىستەيتىنىن بىلمەيدى. سوندىقتان ءقازىر اباي دەسە جانە اباي تويىنا ارناپ حابار، فيلم، تەلەحيكايا، تاعى باسقا شىعارام دەسە، مەنىڭ ىشىمنەن ءبىر قارسىلىق تۋا باستايدى.
جاقىندا ءبىر جىگىت حابارلاستى. «اباي تۋرالى كينو تۇسىرگىم كەلەدى، قاراجات دايىن، اباي تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز» دەدى. «جارايدى، اباي تۋرالى قاي تۇرعىدان، قاي باعىتتا ايتايىن؟» دەسەم، «اباي تۋرالى ايت­ساڭىز بولدى» دەيدى. «سوندا مەن اباي تۋرالى ءوز بىلگەنىمشە ايتا بەرەم بە؟ اباي تۋرالى سەناريي جوباڭ بار ما؟ بولماسا سەناريي اۆتورىمەن كەزىگەيىن» دەسەم، «سەنارييدى مەنىڭ ايەلىم جازادى، 3 كۇننىڭ الدىندا مەن وعان «اباي جولىن» وقۋعا بەردىم، سەنارييدى سول دايىندايدى» دەدى. «وندا جولىڭ بولسىن، اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومانى بويىنشا كينو تۇسىرۋگە بەكىگەن ەكەنسىڭ، تۇسىرە عوي، ءبىراق ەسىڭدە بولسىن، اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومانى – اقىن اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ ءومىرى ەمەس، كەيىپكەر ابايدىڭ ءومىرى. ول – مۇحتار ­اۋەزوۆتىڭ يدەياسىنا باعىندىرىلعان كوركەم شىعارما. ونداعى نەگىزگى قاقتىعىس­تار ومىردە كەرىسىنشە بولعان، سونى ەسكەرەرسىڭ» دەدىم. مىسالى، ­قودار-قامقا وقيعاسىن اباي كورگەن جوق، ول – اباي تۋۋدان 10-15 جىل بۇرىنعى وقيعا. مۇحتار اۋەزوۆ ءوز ەستەلىگىندە «اباي قودار-قامقا وقيعاسىن ەستىگەن بولۋى مۇمكىن» دەپ جازادى. سول سياقتى مۇساقۇل سوعىسىن اباي كورگەن جوق، ول كەزدە ول قىرقىنان جاڭا شىققان. ­بوجەيدىڭ اسىنا ابايدىڭ قاتىسۋى مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى بوجەي 1850 جىلى قايتىس بولادى، ول كەزدە اباي 4،5 جاستا. ابايدىڭ بازارالىمەن دوس بولىپ، ونى سوتتا قورعاۋى دا مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى ەكى رەت 800 جىلقى بارىمتالاپ، ءبىر كۇندە قىرىپ تاستاعان ۇرى ءبازارالىنى اباي قالاي اقتايدى؟ دەمەك، ابايدى كۇيىندىرگەن، اشىندىرعان وقيعانى ابايدى دۇنيە جۇزىنە تانىتۋ ءۇشىن مۇحتار اۋەزوۆ ادەيى قوسقان. قازاقتا اۋەزوۆتىڭ شىعارماسىنان ارتىق ۇلى شىعارما بولۋى مۇمكىن ەمەس، ءبىراق ول – كوركەم شىعارما، وندا ايتىلعانى دا – كەيىپكەر ابايدىڭ ءومىرى.ابايدى يدەولوگياعا اينالدىرۋعا بولمايدى

– سىزشە، اقىن تويىنىڭ دا­يىندىعى نەدەن باستالۋى كەرەك؟
– ۇكىمەت قاۋلى قابىلدادى، مەملەكەتتىك كوميسسيالاردىڭ وتىرىستارى ءوتىپ جاتىر، ونىڭ دا سىرتىنان جاڭعىرىعىن ەستىدىم. مەرەيتوي الدىنداعى اقىلداسۋدا اباي تۋرالى نە ماسەلە قارالدى، قانداي جوسپار بار، ول جاعى بىزگە بەيمالىم. مەنىڭشە، جوعارىدا ايتقانىمداي، اباي تويىنا بولىنگەن قاراجات اباي ءۇشىن جۇمسالۋى كەرەك. ابايدىڭ جەكە تاعدىرى، شىعارماشىلىعى جانە ونىڭ مۇراسى، بۇگىنگى ۇلتپەن تىكەلەي بايلانىسى تۇگەل قامتىلىپ، تاۋدان اققان تاس بۇلاقتاي اباي وزىنە كەلىپ قۇيىلۋى كەرەك. بارلىق جۇمسالعان قاراجات تا، ەڭبەكتىڭ، ماڭداي تەردىڭ تامشىسى دا ابايعا قۇيۋى شارت. سوندا عانا ءبىز اباي دارياسىن ادامزات رۋحانياتى دەگەن ۇلى تەڭىزگە جەتكىزىپ، ودان حالقىمىزدىڭ ماڭگىلىك سۋسىنداۋىنا مۇمكىندىك جاسايمىز.
– ءقازىر ىستەلىپ جاتقان جۇمىس­تاردىڭ ۇلى ابىزعا قانشالىق پايداسى ءتيىپ جاتىر؟
– مەنىڭ ويىمشا، ءقازىر ىستەلىپ جاتقان جۇمىستاردىڭ، قولدانىپ جاتقان شارالاردىڭ، ۇسىنىلىپ جاتقان بيزنەس-جوسپارلاردىڭ ەشقايسىسى ابايدىڭ جەكە باسىنا، شىعارماشىلىق ومىرىنە، شىعارماسىنا قاتىسى جوق. ەكى اڭعاردىڭ ورتاسىن جاڭعىر­تىپ جاتقان ازان-قازان ايعاي-شۋ بار، سول اڭعاردىڭ باسىنداعى ابايدىڭ بايتەرەگىنە ءالى دىم دا جەتكەن جوق. سوندىقتان بۇل داڭعازانى توقتاتۋ كەرەك.
كەيبىر بيزنەس-جوسپار اۆتورلارىنىڭ اباي تويىن استا-توك قىپ وتكىزەيىك دەگەن پىكىرىن وقىدىم. سونداي ءبىر باستامانىڭ، جوسپاردىڭ اۆتورى ماعان «اۋەزوۆتى قويا تۇرشى، ابايدى شەشىپ الايىق» دەپ ايتادى. ال اۋەزوۆسىز ابايدىڭ ومىرلىك تە، شىعارماشىلىق تا ماسەلەسى شەشىلمەيدى. داڭعازا بۋىنىنىڭ قىزىپ كەتكەنى سونداي، «اۋەزوۆتى قويا تۇرشى» دەيدى، ال اۋەزوۆسىز قالاي ابايعا بارادى؟! اباي اكادەمياسىن قۇرايىق، اباي ورتالىعىن قۇرايىق، اباي ينستيتۋتىن قۇرايىق دەگەن دە ۇسىنىستار ءتۇسىپ جاتىر، بۇل – دۇرىس يدەيا. ءبىراق ءقازىر ءوز بەتىمشە اكادەميا قۇرام دەۋشىلەر دە بار، قاراجاتى بار ەكەن، قۇرسىن. ءبىراق ابايعا تيىسپەسىن، اباي ولاردىڭ جەكە مەنشىگى ەمەس.
ابايدان يدەولوگيا جاساۋعا بولمايدى. اباي – ول يدەيا. ال يدەيا دەگەن – ەڭ قاسيەتتى، ەڭ كيەلى، ەڭ ۇلى ۇعىم، ول ماڭگىلىك. ال يدەولوگيا دەگەن – شارتتى ۇعىم، وندا شەكارا بار، ول – تور. ابايدى يدەولوگياعا اينالدىرساق، وندا ءبىز ءوزىمىزدىڭ جاساندى يدەولوگيامىزعا ابايدى كۋا ەتۋگە، ابايدىڭ اتىن جامىلىپ، ءوزىمىزدىڭ جاساندى نەمەسە دالەلدەنبەگەن جالعان كوزقاراسىمىزدى تىقپالاۋعا تىرىسامىز. بۇلاي ىستەسەك ءبىز ابايدى اداستىرامىز. سوندىقتان ابايدى ەشقاشان مەملەكەتتىك يدەولوگياعا اينالدىرماۋ كەرەك.

ۇلى اقىننىڭ ۇلتتىق كارتوتەكاسى كەرەك

– ءبىز ابايدىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىنان قانداي قورىتىندى شىعاردىق؟ بىزدە اباي تۋرالى ەڭبەكتەردى تولىق جيناقتاپ وتىر­عان ورتالىق بار ما؟
– ابايدىڭ 150 جىلدىق مەرەي­تويى حالقىمىز ءۇشىن دە، باسقا ينتەلليگەنسيا ءۇشىن دە، ءتىپتى وزگە حالىقتار ءۇشىن دە ۇلكەن دەڭگەيدە ءوتتى. قازاقستان ەلشىلىكتەرىنىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن شەتەلدەردە ۇلكەندى-كىشىلى شارالار ۇيىمداس­تىرىلدى. ەندەشە سونىڭ ناتيجەسى قايدا؟ مەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ مۋزەيىندە ديرەكتور بولدىم، ول كىسىنىڭ دە 100 جىلدىعى ىلە-شالا بىر-ەكى جىلدان سوڭ اتالىپ ءوتتى. سول كەزدە كورمەگە قويۋعا ابايدىڭ شەتەلدە شىققان كىتاپتارىن تابا المادىق. اباي مۋزەيىندە دە جوق، سوندا ونى كىم اۋداردى؟ قاي ەلدە شىقتى؟ كىم وقىدى؟ مىسالى، قىتايدا اباي ەڭبەكتەرى بەيجىڭدەگى ۇلتتار باسپاسىنان شىقتى. سول مەكەمە ساتۋعا تۇسىرسە ءتۇسىردى، تۇسىرمەسە قالدى. قايتا ول كىتاپتاردى شىڭجاڭداعى قازاقتار ىسكە جاراتتى. ال باسقا مەملەكەتتەردە نە بولدى؟ بىزدە قانداي ەسەپ-قيساپ بار؟ اباي تويى كەزىندە شەتەل باسىلىمدارىندا اباي تۋرالى، 150 جىلدىق مەرەيتويى تۋرالى قۇرىپ كەتكەندە ءبىر جول، ءبىر سويلەم، ءبىر ماقالا بولسا دا جاريالاندى. سونى ەسكەرىپ، جيناقتاعان كىم بار؟ ءتىپتى مەرەيتويدا سويلەگەن يۋنەسكو باس ديرەكتورى فەدەريكو مايوردىڭ كەرەمەت ءسوزى بار. ونىڭ ءماتىنى قايدا؟ «اباي – ادامزاتقا ورتاق اقىن، ابايدى وقىماعان، بىلمەگەن ۇلت ءوزىنىڭ ساۋاتسىزدىعىنان كورسىن» دەگەن ءسوزى بار ىشىندە. ودان ارتىق قانداي ءسوز كەرەك؟! ەندى سول سوزدەن سىلتەمە الايىق دەسەك جوق. ىزدەپ ءجۇرىپ تاپتىق. سوندا ابايدىڭ ءار نارسەسىنىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ تىرنەكتەپ جۇرگەن ادامنىڭ ءبىرى جانە اۋەزوۆ مۋزەيىنىڭ ديرەكتورى مەن ازەر تاپقاندا، قاراپايىم حالىق قايدان تابادى؟!
ابايدىڭ 150 جىلدىق مەرەيتو­يىندا بولىنگەن پالەنباي ميل­ليارد تەڭگەنىڭ دە ابايعا ەشقانداي قاتىسى بولعان جوق. نەگە؟ 1997-1998 جىلدارى اباي تويىنىڭ قورىتىندىلارى تۋرالى ۇلكەن سۇحباتتار شىقتى. اكادەميكتەر، عالىمدار – ءبارى ءوز ويىن ايتقان، سول قورىتىندىعا بىرەۋى قاراعان جوق، ءتىپتى بىلمەيدى ونى. ەڭ بولماسا 150 جىلدىق پەن 175 جىلدىقتى سالىستىرىپ ءبىر شەشىم قابىلداۋ كەرەك قوي. سوندىقتان ابايدىڭ مەرەيتويىنا بايلانىستى قۇرىلعان ۇلتتىق كوميسسيا ەڭ الدىمەن وتكەندى سارالاپ، بۇرىنعى تويلاردان قورىتىندى شىعارۋى كەرەك. سول قورىتىندىعا قاراي وتىرىپ، ەرتەڭگى تويدىڭ دايىندىعى جاسالۋى ءتيىس.
– اباي اكادەمياسى اشىلسا وسى ماسەلەلەر شەشىلەر…
– اباي اكادەمياسىن، ورتالىعىن اشۋ – ۇلتتىق مىندەت. ول ءبىز ويلاعانداي يدەولوگيا ءۇشىن ەمەس، ەڭ ءبىرىنشى ابايعا قىزمەت ەتۋى كەرەك. ول ءۇشىن جاڭاعى اكادەميالىق ورتالىقتىڭ باستى مىندەتى – ۇلتتىق كارتوتەكا جاساۋ. وكىنىشكە قاراي، ەلىمىزدە سيرەك قولجازبالار مەن كىتاپتاردىڭ قازاقستان بويىنشا ورتاق كارتوتەكاسى جوق. ال كارتوتەكاسىز دۇنيە ءجۇزى كىتاپحانالارى مويىندامايدى. ءبىز ۇلتتىق كارتوتەكا نەمەسە سيرەك كىتاپتار مەن قولجازبالاردىڭ كارتوتەكاسى تۇگىل، الدىمەن ابايدىڭ كارتوتەكاسىن جاساپ الايىقشى. ماسەلەن، پۋشكين ءۇيى «پۋشكين» دەپ اتى اتالىپ كەتكەن ءبىر سويلەم ءسوز بولسا، سول قاي تىلدە، قاي ەلدە شىققان باسىلىمدا جازىلدى دەگەن نارسەنىڭ ءبارى تىركەۋلى تۇر. گەتە ورتالىعى بار گەرمانيادا، سول ورتالىق 1997 جىلى گەتەگە قاتىستى 500 تومدى باسپادان شىعاردى، دۇنيە جۇزىندە كىم گەتە تۋرالى قانداي پىكىر ايتتى، ول قايسى ەلدىڭ ازاماتى، جازىپ وتىرعان كىم؟ مىنا جەردە ول ­گەتەنى قاي ماعىنادا، قانداي ۇلگىدە پايدالانىپ وتىر – سونىڭ بارىنە كارتوتەكالىق انىقتاما بەردى. باراسىڭ دا، وزىڭە كەرەگىن تاۋىپ الاسىڭ. ال بىزدە وزگە ەمەس، مىنا مەن ابايدىڭ اۋدارماسى تۋرالى 25 جىل بۇرىن شىققان ماقالامدى قايتا ىزدەپ، ءبىر اي ءجۇرىپ، سونىڭ ءوزىن الماتىداعى ءوزىمنىڭ ۇيىمدەگى كىتاپحانامنان تاپتىم. ەگەر ول باسقا بىرەۋگە كەرەك بولسا قايدان تابادى؟
– ۇلى ويشىل شىعارمالارى قاتەلىكتەن نەگە ارىلماي كەلەدى؟
– بۇل – ۇلكەن ماسەلە. ول ءۇشىن ابايدىڭ تۇراقتى كانوندىق، ماتىندىك جيناعىن شىعارۋ كەرەك. بۇل ماسەلە 150 جىلدىق مەرەيتويدىڭ كەزىندە كوتەرىلگەن، اكادەميانىڭ دا پارمەنى بار، ­اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا القالى كوميسسيا تەكستولوگيالىق جۇمىستار جۇرگىزدى. وسى ورتالىقتان شىققان ەڭبەكتەر اباي شىعارمالارىن بۇرىنعى قاتەلەردەن مۇمكىندىگىنشە ارىلتقان باسىلىم بولدى. ءبىراق 70 جاسقا كەلگەنشە ابايدىڭ قانشاما كىتابى شىقتى، سونىڭ ءار باسىلىمىن سالىستىرىپ، سىزىپ وتىرىپ جيناقتاپ قويعام، سونداعى پىكىرلەرمەن تۇزەلدى عوي دەپ سالىس­تىرعاندا، ءالى دە مىندەتتى تۇردە وزگەرتەتىن كەم دەگەندە 20-30-عا جۋىق قاتە وقىلعان، قاتە سوزدەر مەن ۇعىمدار بار. مىسالعا، «بولىس-بيلەر تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن ايتىسىپ-تارتىسىپ، كەشكە جاقىن انتتاسىپ، اقشادا تارقادى» دەيدى. بۇل قايداعى اقشا؟ بارلىق باسىلىمدا، اكادەميالىق باسىلىمدا دا وسىلاي ءجۇر، قايداعى اقشا؟ ول – اقشامدا دەگەن ءسوز. سەن اراب ءقارپىن وقي الاسىڭ عوي، مىسالعا ابايدىڭ قولجازبالارى بايتۇرسىنوۆتىڭ ەملەسىنەن بۇرىن جازىلعان، سۇيكەكتەپ جازعاندا «م» مەن «د» بىرىگىپ كەتىپ، اقشاداعا ۇقساپ قالعان، ول –اقشامدا دەگەن ءسوز. مىنە، وسىنداي قاتە وقىلعان سوزدەر كوپ، ال تىنىس بەلگى قاتەسىنەن 200-300 ەملە قاتەسى بار. ەندى ەرتەڭ لاتىن الىپبيىنە كوشەتىن بولساق، بۇل قاتە 2 ەسەلەنەدى.
ابايدىڭ كىتابىن شىعارعانداردىڭ ءبارى سول قاتەمەن شىعارادى. اكادەميالىق باسىلىمدا تۇزەتىلگەن سوزدەردى تۇزەتپەي باسىپ جاتقان باسپالار دا كوپ. مەنىڭ ءبىر شاكىرتىم «قالىڭ ەلىم قازاعىم، قايران جۇرتىمدى» وقىپ تۇردى دا، ءبىر ۋاقىتتا: «وزدەرىڭدى تۇزەلەر دەي المايمىن، ءوز قولىڭنان كەتپەسە، ەندى ءوز ىرقىڭ» دەپ ايتتى. «ءوي، سەن قالاي وقىپ تۇرسىڭ؟ قاتە ايتىپ تۇرسىڭ عوي» دەسەم، «جوق، اباي وسىلاي دەيدى» دەدى. «قانە؟» دەپ كورسەم، كەيىنگى شىققان ءبىر باسىلىم ەكەن، قاراسام، شىنىمەن دە، سولاي دەپ تۇر. ءاسىلى، ول «وزدەرىڭدى تۇزەلەر دەي المايمىن، ءوز قولىڭنان كەتكەن سوڭ ەندى ءوز ىرقىڭ» دەگەن ولەڭ بولاتىن. سوندىقتان ابايدىڭ شىعارمالارىن باسقاندا قۇرىپ كەتكەندە 1995 جىلعى اكادەميا­لىق باسىلىمعا يەك سۇيەۋ كەرەك. مەنىڭ وسى جونىندەگى پىكىرلەرىم «جاس الاش» گازەتىندە شىققاننان كەيىن اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى كەنجەحان ماتىجانوۆ حابارلاستى. ءقازىر ولار كوميسسيا قۇرىپ، ءبىر جۇمىستاردى باستاعالى جاتىر، سوعان شاقىردى. جاڭاعى قالىڭ بيزنەس-جوسپاردىڭ جۇمىسىنا قىزمەت ەتپەي-اق قويايىن، ال ولاردىڭ قولعا العان جۇمىسىنا تەگىن دە بولسا قىزمەت ەتەمىن. 75 مىڭ تەڭگە زەينەتاقىم بار، سول ماعان قاناعات.

جاقسى-اق باستاما ەدى…

– مەملەكەت باسشىسى ءۇن قوسقان اباي ولەڭدەرىن جاتقا وقۋ ەستافەتاسىنا قالاي قارايسىز؟
– نۇر-Cۇلتان قالاسىنان ابايعا ارنالعان عيمارات سالىنادى دەپ ەل داۋرىعىپ ءجۇر، شىن بولسا ەكەن. ەكىنشى، ول عيمارات مازمۇنعا ساي بولسا ەكەن. ءبىز ابايعا قىزمەت ەتسەك، سول ىستەلگەن قىزمەتتى اباي بۇكىل ۇلتقا ءوزى جايىپ بەرەدى. وسىنى ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك.
ابايدىڭ 175 جىلدىعى تولۋىنا وراي وتكىزىلىپ جاتقان شارالاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلىسى، ەڭ قاسيەتتىسى، ەڭ ءوتىمدىسى – ول ءلايلىم-شىراق دەگەن كىشكەنتاي قىز بالانىڭ اباي ولەڭدەرىن ءبىر ادامنان ءبىر ادامعا ەستافەتا رەتىندە تاراتۋ تۋرالى باستاماسى. پرەزيدەنت ­قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى ەستافەتانى قابىلداپ الىپ، ارمەن جالعاستىرعاننان كەيىن بۇل باستاما ءبىر ايداي قاۋىرت ءجۇردى دە، كەيىن سايابىرلاپ قالدى. ەكى ايدان بەرى بىرەۋدىڭ بىرەۋگە جولداپ جاتقانىن ەستىگەن جوقپىن. دەمەك، ءبىتتى، ءبىر رەت لاپىلداپ باردى دا، كەيىن باسىلىپ قالدى. ال وسى باستامانى بۇكىل حالىققا جانە ءار مەكتەپكە، ستۋدەنتتەرگە، مەكەمەلەرگە جالعاستىرىپ، بىر-بىرىمەن الماستىرىپ جاتسا، وندا ەڭ ۇلى ۇگىت، ەڭ كوپ دانالى ناسيحات، ۇلى قوزعالىس بولار ەدى. مۇمكىن بولسا، وسى قوزعالىستى ماڭگىلىك شاراعا اينالدىرىپ جىبەرۋ كەرەك. جىل سايىن جاڭالاپ باستاپ وتىرسا ءتىپتى جاقسى. مەن قالا اكىمى بولسام، وسى قوزعالىستى مادەنيەت جونىندەگى ورىنباسارىما تاپسىرىپ، بۇكىل قالا بويىنشا وتكىزەر ەدىم.

ءوز ىرىزدىعىن وزىنە جۇمساعان ءجون

– ۇلى اقىننىڭ جيدەبايداعى ەسكەرتكىشى تۋرالى نە ايتاسىز؟
– جيدەبايداعى ابايدىڭ مۇراجايى تۋرالى ءقازىر سان ءتۇرلى اڭگىمە بار. ول نەگىزسىز ايتىلىپ جاتقان جوق. ابايدىڭ مەرەيتويى تويلانعالى 25 جىل ءوتتى – شيرەك عاسىر. سودان بەرى ول عيماراتقا مەملەكەتتىك تۇرعىدان اۋقىمدى شارا جۇرگىزىلگەن جوق. جابۋلى قازان جابۋلى كۇيىندە قالدى.
ابايدىڭ ەسكەرتكىشى ءفيردوۋسيدىڭ ەسكەرتكىشىن نەگىزگە الا وتىرىپ سالىنعان. ونىڭ ءىشى كىتاپتارعا، قولجازبالارعا تولۋى كەرەك بولاتىن. ول اسىعىس-ۇسىگىس جۇمىستىڭ ارتى اياقسىز قالدى. ابايدىڭ زيراتىنا توبەدەن قاراعاندا ابايعا باس يگەن سياقتى كورىنەتىن. ءقابىرى تومەندە عوي، «مىنە جاتىر» دەپ قاراعاندا، باسىڭدى يگىڭ كەلە مە، كەلمەي مە، مويىندايسىڭ با، مويىندامايسىڭ با، ەرىكسىز باس ءيسىن دەپ ەسكەرتكىشتى سولاي جوبالاعان. ءبىراق ول ءقازىر بىتەۋ. سول بۇرىنعى ەسكى زيرات بۇزىلىپ كەتتى مە دەگەن كۇمانىم بار مەندە. سوندىقتان ابايدىڭ جيدەبايداعى ەسكەرتكىشىن قايتا جوندەۋ – اسا ىجداعاتپەن، سول كەزدە جۇمىس ىستەگەن جۇمىسشىلاردى تارتا وتىرىپ اتقارىلاتىن شارۋا. جيدەبايعا رەستوران سالىپ، بيزنەس-جوسپار جاساپ جاتقاندار بار، ال ابايدىڭ جەردىڭ استىندا تۇنشىعىپ جاتقانىندا ەشكىمنىڭ شارۋاسى جوق. وسى نارسە توبە قۇيقامدى شىمىرلاتادى.
ابايعا دەپ بولگەن قارجى ابايدىڭ ەلىندە، اباي ءۇشىن ناقتى جۇمىس ىستەپ جاتقاندارعا جەتپەيدى. ميلليارد تەڭگە بولىنسە ابايعا قاتىستى جۇمىستارعا، سول جيدەبايعا 1 ميلليون تەڭگە، 10 ميلليون تەڭگە بارسا باردى، بارماسا ول دا جوق. ءبىراق ءبارى سول اباي ءۇشىن دەپ بولىنەدى دە، ورتادان جىرىمدالىپ كەتەدى. ابايدىڭ ءوز ىرىزدىعىن وزىنە بەرۋ كەرەك. ماعان سالسا قارجىنى 4 نارسەگە بولەر ەدىم:
ءبىرىنشى. ابايدىڭ سەمەيدەگى مۇراجايىنا 25 جىل بولدى، قايتا جاڭعىرتۋدى قاجەت ەتىپ تۇر. سونىمەن قاتار جيدەبايداعى ەسكەرتكىشتى دە قايتا جاڭعىرتۋ كەرەك.
ەكىنشى. بار شىعىندى عالىم­دارعا جۇمساي وتىرىپ، ابايدىڭ كانوندىق تەكستولوگيالىق جيناعىن شىعارۋ كەرەك.
ءۇشىنشى. بىزدە ءقازىر شەت ءتىلىن بىلەتىن، كوركەم شىعارمانى تۇسىنە الاتىن ماماندار از دا بولسا بار. سول مامانداردى پايدالانا وتىرىپ، اباي شىعارمالارىنىڭ شەتەلدەگى اۋدارماسىنا باقىلاۋ جاساۋ كەرەك. مەنىڭ بىلۋىمشە، اباي بۇرىن 41 تىلگە اۋدارىلسا، ءقازىر جاڭادان تاعى دا 3-4 تىلگە اۋدارىلدى. قىتايدىڭ بەيجىڭ قالاسىنداعى ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىندە ساباق بەرىپ تۇرامىن. سوندا ابايدىڭ ولەڭدەرىن اۋدارعان، قارا سوزدەرىن، م.اۋەزوۆتىڭ اباي تۋرالى ماقالالارىن اۋدارعان كىتاپتارىن قاراس­تىرىپ شىقتىم. شاكىرتتەرىمە دە قاراتىپ، ابايدىڭ جۇڭگو تىلىندەگى اۋدارماسى مەن قازاق تىلىندەگى ابايدى سالىستىرتىپ، ماقالا جازعىزدىم. جۇڭگو تىلىندەگى اۋدارماسىن تىكە قازاقشاعا اۋدارتتىم. ءبىر-اق مىسال كەلتىرەيىن: بىزشە، ماۋسىمنىڭ اتىن بىلدىرەتىن، ۇزاق قىستىڭ ىزعارى سەزىلەتىن «قاراشا، جەلتوقسان مەن سول بىر-ەكى اي» دەگەن ولەڭ جولىن «11ء-ىنشى اي مەن 12ء-نشى ايدا قار تۇسەدى، شارۋالار ەرتە بارسام جەرىمدى جەپ قويامىن دەپ، ءشوبىن قورعاپ وتىرادى» دەپ اۋدارىپتى. ەندى وسى اۋدارما بويىنشا قاراعاندا ابايدىڭ قاي جەرى اقىن؟ 1972 جىلى اعىلشىنشا، ارابشاعا اۋدارىلعان ابايدىڭ جيناعى بار، ونىڭ اۋدارماسى دا تۋرا جوعارىداعىداي حالدە.
ءتورتىنشى. مىنا زاماندا اقپاراتسىز وتىرۋ ساۋاتسىزدىقپەن تەڭ. قايتالاپ ايتايىن، ابايدىڭ ۇلتتىق كارتوتەكاسىن جاساۋ كەرەك. سيفرلىق كىتاپحانا جۇيەسىنە بە­يىمدەلگەن ورتالىق كەرەك. مۇنسىز جۇمىس بىتپەيدى.

                                       قالياكبار ۇسەمحان ۇلى

استانا اقشامىنان الىندى