بيىلعى نوبەل ادەبيەت سىيلىعىنىڭ يەگەرى پەتەر حاندكەگە قويىلعان التى ساۋال
2019 جىلعى نوبەل ادەبيەت سىيلىعىنىڭ يەگەرى پەتەر حاندكە (Peter Handke) ءۇش جىلدىڭ الدىندا توعىز تومدىق «حاندكە شىعارمالارى» جاريالانۋ قارساڭىندا تۇڭعىش رەت ەلىمىزدە ساپاردا بولىپ، بەيجيڭ مەن شاڭحايدا جۋڭگولىق جازۋشىلارمەن ادەبيەت تۋرالى قىزۋ تالقى وتكىزگەن بولاتىن، تومەندە سول كەزدەگى سۇحبات بارىسىندا حاندكە مىرزاعا قويىلعان التى ءتۇرلى سۇراقتى جاۋابىمەن قوسىپ نازارلارىڭىزعا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك، وقىرمان دوستاردىڭ جازۋشى حاندكە تۋرالى تۇسنىگىن تەرەڭدەتە تۇسۋىنە سەپتىگىن تيگىزەر دەپ ويلايمىز.
1. سىنشى، جۇرگىزۋشى، اقىن سۇن مىڭجيىن:
– ءسىز ءبىر ءبولىم قىتايلىق جازۋشىلاردى ۇناتىپ وقيتىن سياقتىسىز، لاۋزى مەن جۋاڭىزدان سىرت، وسى زامان جازۋشىلارىنان لاۋشىنى دا ۇناتىپ وقيسىز با؟
– ۇيدەگى حانىمنىڭ ۇسىنىسىمەن وسىنداي شىعارمالاردى ءبىراز وقىپ كوردىم. جالپى ادەبيەتتى تاسپەن قىمتاپ قورشاپ الۋىمىزدىڭ نەمەسە ويۋ-ورنەكپەن وراپ تاستاۋىمىزدىڭ قاجەتى جوق، ويتكەنى ول قاتتى كۇيدەگى زاتتان گورى اققان سۋعا، جوڭكىلگەن اۋاعا كوبىرەك ۇقسايدى. مەن لاۋزىنىڭ كىتابىن ءسۇيىپ وقىدىم، اعىن سۋداي ەركىن بايانداۋى ماعان جاقسى اسەر قالدىردى، جۋاڭىزى دا سولاي. ال لاۋشىنىڭ شىعارمالارى ماعىنالى ءارى قىزىقتى، ونى جىلنامالىق جازۋشى دەگەن دۇرىس، بەينە ءبىر تاريحشىداي ءاربىر تۇلعانىڭ تامىرىن ءدال باسىپ جەتكىزەدى. بۇرىن مەن دە وسىنداي جىلنامالىق جازۋشى بولۋدى ويلايتىنمىن، مۇمكىن سۋبيەكتيۆ كوزقاراسىمنىڭ باسىمدىلعىنان بولار، ولاي بولمادى، ءبىراق بۇنىڭ ەشقانداي ابەستىگى جوق دەپ ويلايمىن.
2. ەركىن جازباگەر، عۇمىر باياندىق جازۋشى جى ان:
– ءسىز ءبىر وقىرمان تۇرعىسىنان كىتاپ وقۋدا نەلەرگە كوڭىل بولەسىز؟ قانداي كىتاپتاردى ۇناتاسىز؟ مىسالى ۇقساس داۋىردەگى نەمىس ءتىلدى جازۋشىلاردان شۆەتساريالىق ديرەنمات، اۆستريالىق مۋزەر نەمەسە بلوح سياقتىلار، بولماسا نەمىس ءتىلدى جازۋشىلاردان باسقا كىمدەردى ۇناتىپ وقيسىز؟
– ءوزىمدى كاسىبي دەڭگەيدەگى وقىرمان سانايمىن، بۇل جاعىنان مۇمكىن بۇددا ءمۇسىنى سياقتى كورىنەتىن شىعارمىن، ءبىراق جازۋعا كەلگەندە ءوزىمدى كىشكەنتاي ۇلۋعا ۇقساتامىن. وقۋ مەن ءۇشىن سالتاناتتى ءومىردىڭ سيپاتى، مىناۋ الەمنىڭ جۇرەگى، ءومىر دەگەنىمىز كينوعا نەمەسە مۋزەيگە بارۋ ەمەس، جالعىز وتىرىپ وقۋعا بەرىلۋ. بۇرىن مەن دە ديرەنماتتىڭ شىعارمالارىن ەرەكشە ۇناتىپ وقىدىم، اسىرەسە ونىڭ روماندارىن، ماكس فريشتىڭ روماندارىنان گورى ەستەلىكتەرىن قىزىعىپ وقىدىم، ءبىراق بۇل ەكەۋىنە قاراعاندا روبەرد ۆارزەنى بيىك قويعىم كەلەدى جانە 19 عاسىرداعى گوتفىريد كەللەر بار، ۇناتاتىن كىتاپتارىم مەن شىعارمالاردى تىزە بەرسەم بۇگىن كەشتە ايتىپ تاۋىسۋعا بولماس.
3. نەمىس ءتىلىنىڭ اۋدارماشىسى، «حاندكە شىعارمالار جيناعىنىڭ باس رەداكتورى» حان رۋيشياڭ:
– «قاسىرەتتى قىتايلىق» اتتى شىعارما «ادامدى نەگىز ەتكەن اڭگىمە». اۆستريالىق كلاسسيك ادەبيەتشى لوزەنىڭ تىرشىلىك داعدارىسىن تىلگە تيەك ەتەدى، قىتايلىقتارمەن قاتىسى شامالى. اڭگىمەنىڭ ناقتلى بولعان جەرى اۆتور ءومىر سۇرگەن سالتىسبەرگ. بۇل اڭگىمە «كۇدىكتى اڭگىمە» دەپ تە اتالدى، ءبىراق ءداستۇرلى كۇدىكتى اڭگىمەگە دە بەينەسى كەلىڭكىرەمەيدى. جالپى اڭگىمە شەرتىسى قالىپتاسقان قاعيدادان اتتاپ وتكەن، ءوزارا ساباقتاسقان ۋاقيعا جەلىسى جوق، باس كەيىپكەر مىنەزدەمەسىنىڭ شارىقتاپ شەگىنە جەتكەنىن دە كورمەيمىز، قايتا باياعىسىنشا ۇزىك فورمامەن بايانداۋ ءتاسىلىن قولدانىپ، باس كەيىپكەردىڭ ىشكى دۇنيەسى مەن سىرتقى دۇنيە اراسىنداعى قايشىلىعىن سيمۆولدىق سيپاتپەن جەتكىزەدى. «قاسىرەتتى قىتايلىق» تەك قانا باس كەيىپكەردىڭ قيال الەمىندە كورىنگەن تىلسىمدىككە تولى بەيتانىس جان، نەمەسە ىشكى قاسىرەتىن جەڭۋگە بار كۇشىن سالعان الدە نەنىڭ جاسىرىن تەڭەۋى ياكي اينالىق كەسكىن. ءسىز كىتاپتىڭ اتىن قالايشا وسىلاي دەپ قويدىڭىز؟
– ول اڭگىمەنىڭ جۇڭگو جانە قىتايلىقتارمەن ەشقانداي قاتىسى جوق، ول تەك قانا كۇدىك پەن سيمۆولدى تىلگە تيەك ەتىپ، وقىرمانعا قيالداۋ مۇمكىندىگىن قالدىرۋ، مەن ءارقانداي فورماداعى قاتە تۇسىنىكتىڭ ونىڭ ورنىنا ءجۇرۋىن قالامايمىن.
4. بەيجيڭ ۋنيۆەرسيتەتى قىتايشا ءتىل فاكۋلتەتىنىڭ پروفەسسورى، كينو جانە مادەنيەت زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ مەڭگەرۋشىسى داي جيىنحۋا:
– بۇرىن ءسىز تىرشىلىك ەتكەن الەم مەن بۇگىنگى تۇرمىس ورتاسى جايلى نە ايتاسىز؟ نەمەسە قازىرگى ورتاڭىزدا قالاي تۇرىپ جاتىرسىز؟
– مەنىڭ «كاسفا» اتتى شىعارمام 1968 جىلى العاش قويىلدى، ىلە-شالا ستۋدەنتتەر كوتەرىلىسى بۇرىق ەتە ءتۇستى. سول كەزدە بۇكىل ەۆروپاداعى سىن الەمى وسى شىعارماعا قىزۋ ىنتا ءبىلدىردى، ءبىراق ولار مەنى قاتە تۇسىنگەن ەدى، ويتكەنى ەلدىڭ ءبارى بۇنى فاريجدە تۋعان ستۋدەنتتەردىڭ نارازىلىق ءبىلدىرۋ كوتەرىلىسىمەن قاتىستى دەپ قارادى. شىنىن ايتقاندا مەن جازعان شىعارمانىڭ كوتەرگەن تاقىرىبى 16 جاستاعى ءبىر بالانىڭ قايتالاي ءتىل ۇيرەنۋ جاعدايى بولاتىن. مەن وسى شىعارمام ارقىلى اياق استىنان بۇكىل قوعامنىڭ نازار اۋدارار تۇيىنىنە اينالدىم، مەن ەجەلدەن تۇتاس قوعامدىق جاعدايعا كىرىسۋدى ويلاپ كورگەن ەمەسپىن. جۇڭگو ءقازىر جەرشارلاسقان مەملەكەت، ءبىراق مەن اۆسترياداعى ءوزىم تۋعان شاكەنە اۋىلىما بارسام دا تاعى دا ايتارىم وسى ءسوز. جۇڭگو سىندى حالقارالانۋعا بەتالعان ءىرى ەلگە كەلگەندىگىم ءۇشىن، اۆسترياداعى اۋىلىمدا ايتىپ جۇرگەن اڭگىمەمنىڭ اۋانى وزگەرىپ كەتپەيدى.
5. تانىمالى جازۋشى سۇن گانلۋ:
– حاندكە مىرزانىڭ تۇڭعىش شىعارماسى جاريالانعان جىلى مەن دۇنيەگە كەلىپپىن، ءبىز ءسىزدىڭ ءومىر جولىڭىزدان دا حاباردارمىز، سەكسەنىنشى جىلداردىڭ باسىندا سالتىسبەرگتە ءبىراز ۋاقىت قونىستانىپ، ارتىنان كوشىپ كەتتىڭىز. نەمىس ادەبيەتى تاريحىنداعى تاعى ءبىر ماڭىزدى جازۋشى تىسۆەيگ دە سالتىسبەرگتە بولىپ كورگەن، ول دا ول جەرگە حوش ايتىپ انگلياعا قونىس اۋداردى، ءسىز فرانسياعا كەتتىڭىز، سول كەزدە شىعارماشىلىق جانە رۋحاني جاقتا مەزەتتىك داعدارىسقا ۇشىراۋ پايدا بولدى، وسى ءبىر «مەزەتتىك داعدارىس» تۋرالى كوزقاراسىڭىزدى ايتا كەتسەڭىز؟
– الدىمەن تىسۆەيگتىڭ ەۆرەي ەكەندىگىن ايتا كەتكىم كەلەدى، ول لوندونعا قاشىپ باردى، مەن قاشىپ ەمەس، تۇبەگەيلى قول ءۇزىپ باردىم، ۆەنادان ابدەن تويدىم. داعدارىس تۋرالى ايتار بولساق، مۇمكىن سول كەزدە سونداي ءبىر كىشكەنە يدەيالىق جاعدايعا جولىقتىم. ادەتتە ءبىر جازۋشى ءار كۇنگى دۇنيەسىن جازىپ بولعان سوڭ ءبىر جاساپ قالادى، ال مەن ءبىر ساعاتتان كەيىن ەرەكشە ءبىر شاتتانعان كۇيگە ەنەمىن، ءتىپتى باسىممەن داۋالدى سۇزگىم كەلەدى. نەمىس تىلىندە «داۋال ءسۇزۋ» دەگەن ءسوز ەرلىكپەن العا باسۋدى بىلدىرەدى. گەتەنى مىسالعا الايىق، ول ءوز ومىرىندە بىرنەشە باسقىشتى باسىپ ءوتتى، ءار جولعى داعدارىستان كەيىن تۇلەپ وتىردى، مۇنداي جاعدايدى باستان وتكەرگەن جازۋشىنىڭ شىعارماسى ءتىپتى دە نۇرلانا تۇسەدى، نەمەسە ونىڭ ءتىلى مەن فورماسى ونان ارى تۇرلەنەدى، داميدى. ەگەر ءبىر ادام گەتەنىڭ جاسىنا دەيىن ءومىر ءسۇردى دەسەك، سونشا ۇزاق ۋاقىت بارىسىندا ول دا وسىنداي جاعدايعا جولعىپ كورگەن دەۋگە بولادى. مەن بيىل گەتەنىڭ ومىردەن وتكەن كەزدەگى جاسنان ون جاس كىشىمىن، ەندى ءبىر ون جىل ءومىر سۇرسەم دەپ تىلەيمىن! تاعى ءبىر سەكىرىپ سونداي وربيتاعا جەتكىم كەلەدى، بالكىم ونىڭ ءسوزسىز شۇعىلالى بولۋى دا ناعايبىل، مەنىكى دە بولعان دۇنيەلەردى قايتالاۋ ءۇشىن ەمەس، كەرسىنشە ادام ومىرىندەگى بولۋعا ءتيىستى نارسەلەردى كوزبەن كورۋ.
6. تانىمالى جازۋشى چيۋ حۋادۇڭ:
– وسى زامانعى اۆستريا مەن جونىنەن ءبىر شاما تانىس، ايتۋلى ءۇش جازۋشىنىڭ شىعارماسىن دا وقىپ كوردىم، ءبىرى بەرنحارد بولسا، ەندى ءبىرى 2004 جىلعى نوبەل ادەبيەت سىيلىعىنىڭ يەگەرى ايەل جازۋشى ەلفريە، ءۇشىنشىسى پەتر حاندكە مىرزا. مەن جونىنەن الىپ ايتقاندا اۆستريانىڭ وسى ءۇش جازۋشىسىنىڭ ۇشەۋى دە ايتا قالسىن جەمىستى ءارى ۇلاعاتتى جازۋشىلار. ونىڭ ۇستىنە اۆسترياعا ءبىر رەت بارىپ تا كوردىم، كوركەم، تىنىش، شاتتىققا شومعان، بەرەكەلى قالا، عاجاپتانارلىعى سول، سوندا وسى ءۇش جازۋشىسىنىڭ شىعارماسىندا دارىپتەلگەن نارسەلەرمەن بەينەلەنگەن مازمۇنداردا نە ءۇشىن ابىرجۋ سەزىمى سونشا كۇشتى؟
– مەن ءوزىم دە اۆستريانى وتە تىنش تا بەيبىت ەل دەپ ويلايمىن، ول مەنىڭ تۋعان جەرىم، ءوز تۋعان ولكەمە ۇستانعان پوزيسيام تويماس. بەرنحارد پەن ەلفريەنىكى سياقتى كوپ ماسەلەگە جۇكتى ەمەس، مەنىڭ شىعارمالارىمدا كوبىرەك بەينەلەنگەن مازمۇن «ساقتالۋ» جونىندەگى ماسەلەلەر، جاس كەزىمدە مەن جونىنەن اۆستريادا ءبىر ءبولىم ماسەلەلەر بارداي سەزىلەتىن، ءبىراق ءقازىر ولار بالەندەي ماسەلەگە جاتپايدى. كەيدە ونى ويلايمىن، ساعىنام، ءالى دە ءبىراز شاتاستىقتار جوق ەمەس. شىنىن ايتقاندا، مەنىڭ جازۋشىلىق ارقىلى ايتپاق بولعانىم ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋى، ساقتالۋى جونىندەگى ماندىك ماسەلەلەر.
حاندكە مۇنارادا مەلشيىپ قانا وتىرعان جازۋشى ەمەس، رەال دۇنيە مەن ءالسىز ۇلتتارعا دەگەن جاناشىرلىق ونىڭ شىعارمالارىنان باستان اياق كورىنىس تاۋىپ وتىرادى، 1995 جىلى جانە 1996 جىلى حاندكە ەكى رەت سوعىستان كەيىنگى وڭتۇستىك سلاۆيان ايماعىنا ساياحاتتاپ بارادى. بەيىت باسىندا جاقىنىن جوقتاپ ەگىلىپ، قابىر سىپىرىپ جۇرگەن جارالى جانداردىڭ زار مۇڭىنا قۇلاق تۇرەدى، ءارى ولاردى ىستىق قۇشاعىنا قىسىپ، باسۋ ايتادى.
حاندكە ارميادان قايتقان سەكسەن جاستاعى قارت ساربازدىڭ قۇلازىعان كوڭىل كۇيىن بىلايشا ەستەلىككە الادى: «ءبىز سەكىلدى ءالسىز ۇلتتاردىڭ تاعدىر ەركىندىگى ءوز قولىنان كەتتى، ەندەشە ەندى ونى كىم بيلەمەك؟ وسى ءبىر شىلدىڭ ۇيىرىندەي عانا بايقۇستار ەندى كىمنىڭ ۋىسىندا، قانداي ءبىر تەمىر ساۋساقتىڭ تەگەۋىرىنىندە بولار ەكەن دەشى؟!»
«قىسقى ساياحاتپەن جازدى تولىقتاۋ» («قاسىرەتتى قىتايلىقتاعى» مازمۇننان) دا ول: «كەيبىر ىستەردى بولارى بولىپ، بوياۋى سىڭگەننەن كەيىن بارىپ ءتۇسىنىپ، ولاردىڭ ارىز-ارمانى جايلى ويعا باتامىن» دەپ جازادى.
اۋدارعان: مۇرابەك سايلاۋ
6alash ۇسىندى
