(Álibek Asqarǵa)
Qabyrǵasyna ulylardyń úni uıa sap qalǵan La Skalanyń aldynda turdym. Áıgili teatrdy álemniń ár qıyrynan taban tozdyryp jetken jurt qoımaı qyzyqtaıdy. Ár tasyna tamsanady. Tańdaı qaǵysady. Qyzaqaı japondar, qyzylshyl ıspandar… Alańnyń naq ortasynda ushar bıikten tómen qarap sup-sur tas músin turdy. Qaba saqal, júdeý bet, oı arqalaǵan uly sýretshi. “Leonardo da Vınchı!”. “Qandaı ulylyq!” – desip kópshilik endi qarsy betke lap qoıdy.
Aıaǵymdy attap basa almaı qaldym. Boıymdy beımálim bir sezim bılep: kezdestik-aý, aqyry, – dedim. Ótip ketken ókpe de, óship, qolamtasy qalǵan ókinish te osy eki aýyz sózge sıyp jatty. Sonda da onyń kózine qaraǵym kelgen. Tipti de múmkin emes. Bul pánıden túńilgen syndy. Men de toryqqam.
Kúz lebi keldi. Teńiz samaly bop jetken. Japyraq jaýa qoımaǵan shaq.
– Kelińiz fotoǵa túseıik.
– Ómirlik estelik!
– Polkovnık, sizdi de kezinde sýretpen áýestengen dep estidik.
Júregim shanyshty. Alańǵa aǵylǵan qalyń tobyrǵa qaraǵym kelmedi. Teris aınaldym. Leonardo da Vınchıdiń músini alystap bara jatty. Santa Marıa kóshesine jetkende alqyndym. Janymnyń bir jińishke jibi dirildep baryp úzilip ketti bilem. Táltirektep qalt-qult basyp kelip otyrdym.
– Senor, kómek kerek pe? – degen sózder aýaǵa sińip jatty. Alystan buldyrap Mona Lıza beınesi eles berdi. Ádemi kelbeti, tógilgen qolań shashy, qońyrqaı kózi, bes jasar balanyń basyndaı omyraýy… Baıaǵydaı qupıa jymıady. Álde tipti mysqyldap tur. Janarym jasaýrady. Aq bilegin aspanǵa atyp qol bulǵaıdy. Tipti bolmaǵan soń ymdap ózine shaqyrady. Aýlaq menen! Kórgim kelmeıdi seni, Mona Lıza! Armanym bop tabysyp, azabym bop ajyrasqansyń… Keshir, mynaý ol emes, Monshaq qoı. Kádimgi… Ol munda qaıdan júr?
– Senor, jaǵdaıyńyz qıyn…
Kóshe kezgen áldekimder meni qoltyqtaıdy.
Kóz aldymnan elester kóship jatty. Úzilip keri jalǵanady. Kúlimsirep Monshaq qolyn sozady. Sol uzyn boıy, buıra shashy, ádemi qyr muryny, nur tógilgen júzi. Qıyla qaraıdy. Aýylǵa alyp ketkisi kelgen shyǵar. Baıaǵy dámemen áli júr me eken, jazǵan qyz.
Ol kezde ekinshi kýrstyń stýdenti edim. Bolashaq sýretshi. Jáne qandaı! Men jaqqan alýan boıaý taranǵan qyrǵaýyldyń qanatyndaı qulpyryp talaıdy tamsandyratyn.
Sonda da Leonardo da Vınchıdeı qudirettiń qupıasyna yndynym keýip… Mona Lızasy meni shynymen sıqyrlap alǵan. Sulýdyń sýretindegi almasqan jaryq pen jylý, kóleńke, syrshyldyq… Kúndiz-túni kózimmen iship-jep toımaıtynmyn. Óıtkeni, meniń Monshaǵym da sondaı ádemi edi ǵoı. Tek jalǵyzilikti sheshesine qaraılap aýylda qalǵan. Mektepte laborant-tyn. Sol jazǵy túngi aıtylǵan syr, aıqasqan qushaqtyń qudireti shyǵar meni áli kúnge qulatpaı kele jatqan. Solaı, solaı!
Ońasha ózen jaǵalap kele jattyq. Qamys bitken alaqandaı basyn terbeıdi. Juldyz janypty. Aı da tur aspanda átkenshek teýip. Ol basyn ıyǵyma súıedi. Únsiz jylap keledi eken. Aıtaryn ishteı uqtym.
– Kóp qyzyqtyń ortasyndasyń. Ózgerip ketesiń ǵoı. Qalanyń qysqa etek qyzdary qý keledi deýshi edi. Bireýi…
– Jalǵyz ǵashyǵym – óziń, – deımin belinen oraı qushaqtap – Oqý bitirem. Ataqty sýretshi bolam. Úılenip, qalada turamyz.
– Oqymaǵan nadan qyz úlken sýretshige qalaı jar bolady? Álemdi sharlap, kórme ótkizersiń. Myqtylarmen ıyqtasa júrersiń. Sonda men seniń sánińdi qashyram ǵoı.
– Aıtpa ondaıdy! – deımin órekpip. – Aldymen seniń portretińdi salamyn. Jan tazalyǵyń, erke kelbetiń, tipti búkil nuryń sol sýrettiń betinde qalqyp turady. Dál Mona Lızadaı ǵyp. Tipti odan da artyq. Odan da ádemi!
– Sosyn, – dedi ol kóńilin birlep, daýysy bekip.
– Mine, meniń Monshaǵym dep kúlli dúnıege jar salam.
– Sendim, – dedi ol sosyn jaǵalaýdaǵy jumsaq kógal shópke tize búgip. – Taǵy da sendim! Papańnyń kózine túsýge uıalamyn. Ońashada apama baryp sálem berip ketem…
Tátti erinniń dámi. Jumsaq buıra shashtary moınymdy qytyqtaıdy. Jelikti kóteredi. Baıaý esken jel de tyna qalypty. Boztorǵaı ǵana aýlaqta jumyrtqasyn ánmen shaıqap jatyr. Anam sózderi esimde oıanady.
– Bir synypta oqydyń. Altyn asyqtaı bala. Aýrýly sheshesine alańdaı beredi. Áke meıirimin kórmeı ósti. Kelin ǵyp qolyma túsirip ber.
Ózen jaǵalaı bitken kógal shóp jibek kórpedeı jumsaq. Shyntaqtaı kettik. Juldyz janyp tur. Shamdary netken kóp edi…
Elestiń ishinde shomylyp jattym. Mynaý ózim ǵoı. Jap-jas ekenmin-aý. Stýdenttiń tar bólmesi. Jalqy kereýet. Tusynda Mona Lıza ilýli tur. Shashym jalbyrap sulýdyń jymysqy júzine úńilemin. Sıqyry tereńine tarta túskenimen syr ashpaıdy.
– Batańdy ber, alaqanyńdy keń jaıyp, – deımin uly sýretshiniń kindik qaqqan saqaldy júzinen úmitimdi úzbeı. – Siz sıaqty solaqaı emespin. Dese de Monshaǵyma bergen ýádem bar. Bolashaǵym zor.
Shaldyń júzi balaýyz shamnyń jaryǵymen aldymen nurlanady. Sosyn ernin búristirip syǵalap synaıdy kep.
Bólmeniń ishi eskızderge tolyp ketken. Jo-joq, munyń eshqaısysy men súıgen qyz emes. Kóńildengen shaqtaǵy býynyńdy alǵan kúlkisi, moınyńdy baıaý qytyqtap, jeligińdi kóteretin buıra shashy da, ádemi qyr muryny da… Tipten basqa. Bóten beıne. Sýyq sulýlyq. Ol dalanyń erkin ósken erkesi ǵoı.
– Tappaı qoımaımyn, – deımin ishteı yzalanyp. Sulýlyq pen uıańdyq, tózim men móldir sezim bári-bári qaı boıaýdyń ishinde tur? Qandaı kıstanyń ushynda júr? Mundaı portretti qolmen emes, júrekpen salý qajet. Tek qana júrekpen!
Osyndaı alaqyzba shaqta aýyldan apam kelgen. Jalǵyz uldyń jaıy. Saǵyndyryp jeter hatymnyń birinde: – Máskeýge júrgeli jatyrmyz. Bir jylǵa. Ondaǵy bilikti ustazdardan oqyp-toqımyz, – deppin. Asyǵys jetipti. Qorjyn basy toq.
– Ákeń erteńdi-kesh jumysta. Murnyna sý jetpeıdi. Asqazany mazalaıdy, – deıdi jáımen. Aqsary júzinde jińishke ýáıim tur. Kóp sóılemeıtin. Kóńilmen uqtyratyn.
– Mynaý kim ózi? – dedi keterinde Mona Lızany nusqap.
– Bolashaq kelinińiz. Ata-eneme baptap sháı quıyp berem dep otyr.
Ázildeı saldym. Apam sol turǵan ornynda sylq etip otyra ketti. Leksıaǵa asyǵyp turǵam. Mán bergenim joq. Artynsha kýrs bop alys saparǵa attandyq.
Meniń ańqaý apam. Jińishke ýáıimin jetektep aýylǵa jylap qaıtypty-aý…
Munysy nesi? Mılannyń tas kóshesinde de tóbelese me eken? Oıbaı, mynaý omyraýy bes jasar balanyń basyndaı Mona Lıza ǵoı. Ydyrynyp umtylady. Mundaı doly bolar ma? Monshaq ta jaǵalasyp beriser emes. Nurly júzi qatýlanǵan. Kózinen óshpendilik oty tógiledi. Alma-kezek shashtan súıresedi. Ókpege tebisedi.
– Sen sıqyrsyń! – deıdi Monshaq jan berispeı jatyp.
– Sen jabaıysyń! – deıdi Mona Lıza jan alysyp jatyp.
Qutpan aıǵyrdaı azynap kele jatqan kim? “Jedel járdem” shyǵar. Ajyratsańdarshy. Monshaqty jazym eter…
Iá, meniń ańqaý apam. Jińishke ýáıimin jetektep ákeme kelgen. Aldymen sháı quıyp otyryp ebil-sebil jylapty. Artynsha qatal shalynyń shoqsha saqaly selkildep ketkeninen sekem alyp jym-jyrt tynǵan.
– Sóıle, – degen ákem qolyndaǵy keseni dastarqan betimen shıyryp jiberip – Ulyń ne búldiripti?
– Qartaıǵanda kórgen jalǵyzyń… Bóten bir qyzdyń fotosyn kereýetiniń tusyna ilip qoıypty.
– Al, ilsin.
– Kúndiz-túni kózin sýaryp, soǵan mólıedi de otyrady.
– Kúıegi túseıin degen daǵy. Biz de onyń jasynda…
– Qaǵynbasańshy.
– Al, sosyn…
– Kelin ózinen úlkendeý sıaqty. Kisi tanysam, qazaq emes. Tym tolyq. Ekiqabat pa dep qaldym. Monshaqjan-aı! Betimmen jer basyp qaıttym ǵoı.
Ákem ánsheıindegi as qaıyrýyn umytypty. Meńireıip terezege qarapty. Kún jelkemdeý eken. Bos topyraqty sýyryp shynyny sabalapty.
– Álgi qıalı bala qatyn alam, depti. Qudamyz Qyrymnyń qyrynda ma, Qazannyń oıynda ma, bilmeımin. Qaıda bolsa da aldarynan ótýge ózderiń barasyńdar, – dep ákem Qıaqbaı bastaǵan eki-úsh aǵaıynnyń basyn qosypty. – Ózi Máskeý asypty. Uıalǵany shyǵar. Bir kúni tyz etip habar berse, daıyn otyryńdar.
Qyzylsyrap júrgende ormarqanyń basyn mújip, dılanyp alǵan aǵaıyn úıden, quda, qaıdasyń dep shyǵypty.
Aýyl áńgimesi asyqpaı aıańmen qydyrady. Jáne erinbeı esik soǵyp enip, tereze qaǵyp kirip bárin túgendep bitpeı tynbaıdy.
Alty aı boıy bilgishterdiń aýzyn baǵyp, qamsyz júrippin. Artynsha Monshaqtan hat alǵam.
– Endi meniń sýretimdi salyp áýre bolmaı-aq qoı. Esittim. Qusyń qutty bolsyn! Baǵy ashylmaǵan men beıbaqty qaıtesiń…
Oqýshy dápteriniń jarty betine sıǵan jazý qumyrsqa qusap jan-jaqqa jybyrlap qashyp ustatar emes. Kózim eken jasqa tolyp ketken. – Áldekimniń ósegi shyǵar. Múmkin emes, – deımin keýdem kúıip, – Múmkin emes!
Máskeýden jedel oralǵanymda zar kúıine kelip otyrǵan onyń aıaqasty kúıeýge shyǵyp ketkenin esittim. Dúnıe qańyrap sala berdi. Jer toqpaqtap ókirip jylaǵanym esimde.
Sosyn alýan boıaýdyń bárin aınalama shashyp-tógip… Kısta bitkendi baýdaı qyrqyp… Kereýetimniń tusynda ilýli turǵan Mona Lızany julyp alyp kóshege júgirippin. Esirik meńdepti. Aldymnan kezikken qaıyrshy shaldy julqylap toqtatyppyn. Mona Lızany qoltyǵyna qystyryppyn. Betin jalap súıippin.
– Qutqara gór, osy portretten, – dep jalynyppyn. – Qarǵys atsyn sýretshilikti!
Toqtashy, álgi kóshe kezgen qaıyrshy shal… Ol da qaba saqal, júdeý bet edi. Ol da janarymen jer shuqıtyn. Ol da mynaý pánıden túńilgen syndy edi. Onda da tap osyndaı kúz kezi edi. Teńiz samaly bop jetken. Japyraq jaýa qoımaǵan shaq.
Bul kim boldy sonda?!
Shashtasyp jatqan Mona Lıza men Monshaq ǵaıyp bolypty. Qaısysy basym tústi eken? Belgili ǵoı. Sıqyrly sulýlyqqa qarsy kim tura alar?
Baıaǵy ózen jaǵalaı bitken kógal shóp jibek kórpedeı jumsaq edi. Shyntaqtaı ketip ek. Juldyz janyp turǵan. Shamdary netken kóp edi…
– Júrek talmasy, – dep jatty aq halattylar alashapqyn salyp. Jan-jaǵymdy eles kezip júrdi. Álde estelik. Qushaǵynan bosatar emes.
Iá, sóıtip aýyldan bezdim. Ittiń demi úziletin alysqa shyǵandap ketkim kelgen. Aqyry bar óshimdi jalbyr shashtan aldym. Basqaǵa álim jetpedi. Tóbemnen bireý kertuqyl alatyndaı tyqyrlap áskerge attandym. Sibir ormandary sińirip áketti. Bosatar emes. Áli kúnge.
Ortaǵa otyz jyl salyp sheshemdi jerleýge barǵanda… Keshqurym qyryqqan serkebuttanyp aýyl syrtynda tur edim. Bir torsholaq attyly janasa berdi. Qasyndaǵy áıel baıaý basady. Qolynda shúpildegen bir shelek sút. Iini tómen. Tanı kettim. Bul Monshaq edi. Kúıeýi sıyrshy, ózi saýynshy dep estigem. Jerden janaryn almaı: – Apamnyń qazasy qaıyrly bolsyn, – dedi erin ushymen. Tolqyp, áriptep aıtty. Torsholaq attyń ústinen kúıeýi yrjyń etip kúldi. Sosyn eki qasqa tisten ada aýzyn ıkemdep áldene dep jatty. Estigem joq. Esil-dertim Monshaqta. Shashynyń buırasy tarap, seldirepti. Samaıyn aq qyraý kómgen. Boıy bákene tartypty. Júzindegi nur óshken. Aýada ilinip qur súldesi ǵana turdy.
– Býyndy shóptiń ústinde, bultty kóktiń astynda sen aman júrshi, – dedim sybyrlap. – Meni qoıshy…
Attyly men jaıaý tirkesip kóz aldymda uzady. Monshaqtyń jaýyryny búlkil qaǵady. Ol únsiz jylaıtyn edi ǵoı…
Aınalany azan-qazan ǵyp aýrýhanaǵa alyp barady eken. Elesten de, estelikterden de alyp qashyp…
Hosh, armanym bop tabysyp, azabym bop ajyrasqan Mona Lıza. Keshir, Monshaq!
6alash usynady
