«Qyrsyqqanda qymyran irıdi» degen máteldi ekiniń biri bilgenimen, bul kúnde qymyrannyń qandaı as ekenin anyq aıtyp, túsindirip beretinder óte az. Kópti kórgen, ǵasyrǵa jýyq jas jasaǵan ata-apalarymyzdan surasań da «qymyran – qysyrdyń qymyzynan ashytyp daıyndalatyn ishimdik», «qymyran – qymyzdyń bir túri», «qymyran – qymyzǵa sút pen sý qosyp jasaǵan sýsyn» degen sıaqty ekiushty jaýaptardan ári aspaıdy. Endeshe qymyran degen ne?
Qazaq tiliniń túsindirme sózdiginde «1. Qymyran – ashyǵan aıranǵa pisken sút qosyp suıytylǵan sýsyn; 2. Dıalekt, túıe sútinen ashytylǵan sýsyn, shubat» dep silteme berse, Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik tildi damytý ınstıtýtynyń aımaqtyq sózdiginde: «Qymyran: 1. (Shymkent, Sháýildir) shubat. 2. (Jambyl, Merki, Qordaı) qymyzǵa qosylǵan sıyr súti men sý. 3. (Reseı, Orynbor) jyly sýǵa sıyr sútin qosyp, qymyzǵa aralastyrǵan túri» dep anyqtama bergen. Týva tilinde hymyraan óte qoıý emes, bolmashy ǵana sútpen aǵartylǵan suıyq sháı degen maǵynany bildiredi. Qazaq tilinde de sháı az kezde sýǵa jartylaı sút qosyp, shamany kóbirek qaınatyp daıyndalǵan sháıdi de «qymyrandap qaınatqan sháı» dep ataıdy.
Qazaqstanda «Qyzylqumnyń qymyrany» degen sóz bar. Ońtústik jaqta ósken qazaqtardyń qaısysynan surasań da «Qyzylqumnyń qymyrany» dep tamsanbaıtyny joq. Buǵan sebep – Ońtústik Qazaqstanda shubatty qymyran dep ataıdy. Qymyrandy birqatar óńirlerde shubat deıdi. Kitaptarda, arnaıy sózdikterde de keıde shubat, keıde qymyran dep jazady. Osy ońtústikte, onyń ishinde oısylqarany kóbirek kúıtteıtin Qyzylqum men Sozaq atyraptarynda qymyran mol. Qymyran-shubat degen tirkester – sonyń aıǵaǵy. Árıne, bul da qymyrannyń naqty maǵynasy emes. Dálirek aıtqanda, shubat pen qymyrandy shatastyrý qymyrannyń qasıetin dáp basyp anyqtap bere almaıdy. «Qymyran degenimiz – aıranǵa sý qosyp jasalatyn sýsyn» dep soǵatyndar da bar. Bul da jańsaq pikir. Aıranǵa sý qossań, shalap bolady. «Bir sıyr saýsań – shalap, eki sıyr saýsań – aıran» degen emes pe atamyz qazaq?!
Halqymyz qymyrandy eki túrli jolmen daıyndaǵan. Onyń biri – ashyǵan aırannan azyraq alyp, oǵan sút qosady da, kóp shaıqaıdy nemese pisedi. Jaýgershilik zamanda batyrlar torsyqqa toltyra sút quıyp, ústine azyraq aıran qosyp, qanjyǵasyna baılap alady eken. Attyń yrǵaǵymen torsyqtaǵy sút ábden shaıqalyp, aıranmen aralasyp, qyshqyltym dámi bar dámdi sýsynǵa aınalady. Ony ishseń ári sýsyn, ári qýat bolady eken.
Qymyrandy daıyndaýdyń ekinshi ádisi ádette kisi kóp jınalatyn oryndarda, otbasylyq qonaqasylarda kóbirek paıdalanylady. Sabadaǵy qymyz azaıyp, qonaqtarǵa jetpeýge aınalǵanda, qymyzǵa eptep sıyr súti men sý qosyp, kóp pisedi. Bul arada qymyzdyń dámi ózgerip ketpeýi úshin nemese sýdy kóp quıyp, suıyltyp jibermeý úshin óte bappen isteýge týra keledi. Eger qosqan súttiń sapasy nashar bolsa, «Qyrsyqqanda qymyran irıdi» degendeı, qymyz tez irip, dámi ózgerip ketedi. Árıne, shubatqa da sút pen sý qosyp qymyran daıyndaýǵa bolatyn shyǵar, biraq bul arada shubat pen qymyrandy ekeýi bir sýsyn dep túsiný durys emes.
Qysqasy, qymyran – qymyzǵa sıyrdyń jylman sútin (azyraq sý qosyp) quıyp nemese sútke ashshy aırannan azyraq qosyp, aralastyryp daıyndalatyn sýsyn. Bizdiń qymyran dep ártúrli joryp júrgen sýsynymyz, mine, osy.
Qalıakbar ÚSEMHANULY
