Mońǵol eliniń tórt aımaǵynyń ulańǵaıyr ólkesin basyp ótip, myńnan astam shaqyrym jol júrgen qazaq kóshi dittegen jerine aman-esen jetti. Shyǵys Túrkistandaǵy zulym qytaı áskerinen qashyp-pysyp júrgen kezdegideı emes. Bul jolǵy kósh saıahat ispetti edi. Jazdyń jaımashýaq maýsymynda mamyrajaı ǵana tirlik etip jaılap otyrǵan mońǵol jurtynyń alys saparda kóshin túzegen qazaqtarǵa syı-qurmeti erekshe.
Jol boıynda úılerinen shyǵyp, áýdem jerden qazaq kóshin kórgen mońǵol jurty ystyq shaı, aq dámderinen alyp aldarynan tosady. Kók maısada jaıǵasyp otyryp, shaı-tamaqtaryn iship-jep jergilikti qalqalarmen áńgime-dúken qurady.
- Baratyn jerleriń áli alysta eken. Dámnen alyp, tynyǵyp damyldap qaıtyńdar! – dep, qonaq etken mońǵoldar kósh-kerýenge tóte jol siltep, aq jol tileıdi, batalaryn berip shyǵaryp salady.
Keıbir mekenderde jaýyn-shashyn bolyp ketse, aq shańqan úılerin qaz-qatar tiziltip, jaılap otyrǵan mońǵoldar qazaqtardy bala-shaǵalarymen úılerine bólip, engizip, aspan ashylǵansha aıaldatyp qoıady. Keterinde azyq-túlikterin berip, aýyl shetine deıin shyǵaryp salady.
Týǵan-týystan beter meırimdi, saıyn dalasyndaı keń peıildi elge qazaqtardyń alǵystary sheksiz edi. Osylaısha tynysh ta jaıly júrispen Olon nýýr jaılaýyna jetkenderdi Qobda betine erterekte kelip qonystanǵan jekjat-juraǵat, jaqyn-jýyqtary qarsy alyp, máre-sáre bolyp, bir jasasty. Aqsarbastaryn soıyp, tileý-toılaryn jasady...
Dóńtaı áýleti Aqaral men Aqshıdi alma-kezek qystap, jazda Kókerik, Olon nýýr, Mara, Jamaty, Sýly Qaraǵaı sekildi Sambagarav taýynyń shuraıly saı-salasyn jaılap júrdi. Áýlet deıtindeı de emes, Dóńtaıdyń qarashańyraǵy men otaýy ǵana. Birge kelgen aǵaıyndardan kónekóz qarıa Jaǵabaı aqsaqaldyń qarashańyraǵy, otaýlarymen birge Altaıdan buryndary kelip ornyqqan atalas týystardyń qarasy da ájeptáýir barshylyq.
Jalpy, bul jolǵy jańa mekenderi Hasagt Haırhannan qonys aýdarǵan qazaqtardyń bárine de qolaıly boldy. Jyldyń tórt mezgilinde jan men malǵa jaıly, shóbi shúıgin, shuraıly, sýly-nýly, taý-tastan da kende emes ári keń mol meken ekeni ańǵaryldy. Qobda ózenniń boıyndaǵy ıt tumsyǵy ótpeıtin toǵaıy qystaýǵa qolaıly bolsa, móldir bulaǵy men tunyq ózen, kóli, keń de otty óris-qonysy jaz jaılaý men kúzeýge óte jaıly eken. Al, Oshqy taýynyń qoınaýy men Qobda ózeni boıynyń ormany qystaýǵa atap soqqan derlikteı.
Shyǵys Túrkistandaǵydaı kópe-kórineý urlaý-tonaý, áskerı kúshterdiń zorlyq-zombylyǵy, betaldy qyryp-joıý bolmasa da, Sovettik qyzyl ókimettiń yqpalymen el arasyndaǵy bas kóterer oqymystylardy, moldalar men baı-baqýatty adamdardy «halyq jaýy» dep baılap-matap áketý, Qobda qalasyna aparyp, abaqtyǵa jaýyp tastaý bul jaqty da aınalyp ótpegen eken. Sonyń saldarynan el arasynda qorqynysh pen úreı basym.
Hasagt Haırhan jaqta sanaýly ǵana atanyń urpaǵy bir-birimen quda-qudandaly, erteden tanys-bilis jandar shoǵarlanǵandyqtan bolar, jurt bir-birimen óte tatý-tátti turýshy edi. Al, munda aımaqtyń aýmaǵy úlken, Abaq Kereıdiń on eki atasynan tys, Ýaq, Naıman rýlarynan quralǵan san jaǵynan kelgende de qazaq balasy kóp. Azǵana uranqaılar bolǵanymen olardyń kóbi qazaqshaǵa sýdaı. Kıgen kıimderinen ǵana aıyrmasań, týva sekildi ulystar qazaqsha sóılegende ózińdi jańyldyrady.
El arasynda taraıtyn alyp-qashpa áńgimeler de jyrtylyp aıyrylatyndaı-aq jeldeı esedi. Sonyń saldarynan opyq jep qalatyndar da kezdesip jatty. Arǵy betten shekara asyp kelip-ketip júrgenderdiń arasynda «Shyǵys Túrkistanda tynyshtyq ornady» dep maqtaýshylar da, «Mońǵol ókimeti kámeletke tolǵan barlyq qazaq uldaryn tutqyndaıdy eken» dep qaýeset taratýshylar da el-jurtty dúrliktirip, ekiudaı kúıge túsirdi. Halyq arasynda «esimiz barda elimizdi tabaıyq, arǵy betke qaıta ótip, ne kórsek te, týǵan jerde kóppen birge kóreıik» deıtinder de paıda boldy.
Birde sondaı jel sózge sengen bir top jan sanaýly ǵana áýletimen aınalasyna bildirmeı sytylyp, aýa kóshýge sóz baılasady. Kıiz úılerin tigýli qalpynda qaldyrady da, qymbat buıymdary men kórpe-jastyq, azyq-túlikterin túıege artyp, jylqylaryn aıdap, shekaraǵa qaraı tartady. Jol ortaǵa kelgende olardyń sýyt júrisin kórip kúdiktengen bireý zastavadaǵy áskerlerge habarlaı qoıady. Aldyn tosyp jatqan áskerler shekaraǵa jete bergende pýlemetpen oq jaýdyryp, bárin qyryp tastaıdy.
Sengishtikteriniń saldarynan jazyqsyz qandary tógilip, ańǵaldyqtarynan opyq jegen otbasylardyń ıesiz qalǵan eki myń jylqysy men ondaǵan usaq malyn keıin jerlesteri baryp aıdap ákeledi. Aýylǵa kelgen soń aqsaqaldar keńes quryp, ıesiz maldy kedeı-kepshikke taratyp beredi. Jalpy, «pálen jerde altyn bar, barsań baqyr da joq» demekshi, árkimniń jel sózine erip, opat bolǵandar da, qolǵa túsip tutqyndalǵandar da kóp boldy. Keıin eki el arasyndaǵy shekara bekigen soń ǵana el-jurttyń aýa kóshýi saıabyrsyp, turaqtalǵan jaıy bar. Biraq, saıası qýǵyn-súrginniń salqyny tıip jatty. Shash al dese, bas alatyn sholaq belsendilerdiń urda jyq áreketteri bertinge deıin jalǵasty.
Aqshıde turatyn bir qazaq azamatyn «bes ýaq namaz oqıdy, moldalyǵy bar» dep óshesken aramza bireý arnaıy qyzmetke habarlaıdy. Qobdanyń ishki ister bóliminen ony ustap áketýge tórt-bes qarýly saqshy kelip úıinde kútip otyrǵanyn estigen álgi beıshara taý bókterindegi uranqaılardyń úıine baryp bas saýǵalaıdy.
- Seni úıińde kútip otyrsa, olar ustap áketpeı qoımas. Úıińe barmaı munda jata barseń, izdeý salyp, búkil aýyldy tintedi. Óıtip ustalsań, seni olar aıamaıdy. Taban astynda atyp tastaýdan da taıynbaıdy. Eger aman-saý qutylǵyń kelse, meniń aıtqanymdy iste! – deıdi, oǵan bir uranqaı qarıa.
- Tiri qalý úshin ne aıtsańyz da kóneıin. Jan tátti ǵoı, aǵasy! Qutqara alsańyz boldy – deıdi, álgi qazaq.
- Olaı bolsa, seni qutqarýdyń joly óte ońaı. Mynany esh alańsyz iship al da úıińe bar! Qudaı biledi, olar saǵan tıispeıdi, óz jónderimen ketedi – deıdi de úlkendeý kúmis kesege toltyryp araq quıyp beredi.
Ómirinde ishimdik ataýlyny aýyzǵa alyp kórmegen baıǵus ne ómir, ne ólimge tirelip turǵanda aıanyp qalsyn ba, ashyrqyna otyryp, bólip-bólip urttap, aqyry zorǵa taýysady. Sálden soń úreıden arylyp, kóńildenip shyǵa keledi de, eshteńeden qoryqpaıtynyn aıtyp, tipti batyldanyp ketedi..
Uranqaılar ony ábden masaıa bastaǵan soń úıine qaraı attandyryp jiberedi. «Halyq jaýy» - dindar moldany kútip otyrǵan saqshylar tań tamasha bolady. Úıiniń syrtyna ándetip jetken «moldekeńniń» qyzara bórtip, tili kúrmelip, qarq-qarq kúlip, aıaǵyn zorǵa basyp, úıine engenin kórgen saqshylar:
- Myna kisi eshqandaı halyq jaýy emes. Araq ishken, ýdaı mas bolǵan qazaqty alǵash ret kórip turmyz. Bul kisi naǵyz qyzyl komýnıs eken – dep súısinip:
- Aǵasy, uıyqtap demalyńyz! Biz basqa bir úıdi izdep júr edik – desip, yń-shyńsyz ketip qalypty. Jol-jónekeı álgi kisini syrtynan kórsetip bergen adamnyń úıine baryp:
- Sen araq ishetin, din ataýlydan aýlaq, jańa zamannyń qazaǵyna «molda» dep jala japtyń. Naǵyz halyq jaýy sen ekensiń! – dep, aryzqoıdyń ózin ustap, abaqtyǵa alyp ketken kórinedi...
Hamılat eki otbasyn asyrap baǵý úshin tek malmen ǵana kún kórýdi jetkiliksiz dep bildi de, jańadan qurylǵan saýda uıymyna agent bolyp qyzmetke ornalasty. Aı saıyn eki túıe zat artyp ákeledi, úıiniń qasyna ashqan shaǵyn dúkeninde saýda-sattyq jasaıdy. Jaılaýda otyrǵan jurt un, shaı, kámpıt-sheker, kezdemelik pul sekildi kerek-jaraǵyn satyp alady. Kúni boıy kelimdi-ketimdi adamdar qarasy úzilmeıtini Shámil bastaǵan aýyl balalaryna kóńildi boldy.
Olaı bolatyn sebebi, keıbir asa qajetti zattarǵa, ásirese, shaı men unǵa Hamılat dúkendegi eń ótimsiz taýar araqty mindetti túrde qosyp beredi.
- Araq almaımyz! Munyńdy usynba! – dep qazaqtar at-tondaryn ala qashady. Ondaıda Hamılattyń sózi daıyn:
- Meni osy araqty óz qalaýymen ákelip otyr deısiz be? Myna zattarǵa bir shólmek araqty qosyp almasa, ondaı adamdarmen saýda jasama degen bastyqtyń bergen buıryǵy bar. Senbeseńiz, mine, oqyp kórińiz! – dep, mór basylǵan álde bir qaǵazdy kórsetedi.
Aıtarǵa sóz tappaǵan qazaqtar qalamasa da, bir-bir shólmekti qosyp alýlaryna týra keledi. Biraq, úıden uzaı bere onysyn butanyń túbine tastap ketedi.
Shámildiń ańdıtyny da sol. Balalardy bastap júgirip jetedi de tastalǵan araqty túgel jınap alady. Shólmekterdi jar qabaqtyń shetine qaz-qatar tizip qoıady da ózderi qyryq-elý qadamdaı sheginip alyp, taspen dáldep turyp atady. Araqty apasy «saıtan sý» dep ataıtynyn biletin Shámil bul oıynǵa «saıtanǵa tas atý» dep at qoıǵan.
Balalar úshin eń bir kóńildi oıyn da osy. Ár biri mergendikterin synaıdy. Kim kóp shólmek syndyrsa, sol batyr ataq alady. Uranqaılardyń kelip zat alǵanyn Shámil onsha jaqtyrmaıdy. Sebebi, olar araqty Hamılattyń májbúrleýinsiz-aq qos-qostan satyp alady. Biraq, onysyn butanyń túbine ólip bara jatsa da tastamaıdy. Bir joly araqty tizip qoıyp taspen atyp, kúl parshasyn shyǵaryp jatqan balalardyń ústinen túsken bir uranqaı kisi attan túsip kelip, bárine «sarqulaq» dep atalatyn bir tógirik aqshadan taratyp berip, onshaqty shólmek araqty túgel jınap alyp ketkeni bar. Keterinde balalarǵa:
- Men kelesi joly senderge bosaǵan shólmek ákelip beremin. Al, sender ishinde sýsyny bar shólmekti eshkimge kórsetpeı tyǵyp qoıyńdar! Syndyrmańdar, jaraı ma? Bos shólmek pen araqty baspa bas aıyrbastap turaıyq! – dep, Shámilmen kelisimge keldi.
Shynymen álgi uranqaı sózinde turdy. Bosaǵan shólmektiń onshaqtysyn ákelip tastaıdy. Qazaqtardyń úıden uzaı bere tastap ketkenderin jınap alyp, ózen jaǵasyndaǵy qumqaıraqqa tyǵyp qoıǵan Shámil oǵan araqtardy ótkizedi.
Araq quıylǵan bótelkeni syndyrǵannan góri bos shólmekti balalar táýir kóredi. Sebebi, alystan atqan tastary kelip tıgende shaǵylǵan shólmektiń daýsy ádemi estiledi jáne araq tógilgendeı jaǵymsyz ıis shyqpaıdy.
Alaıda, bul oıyndarynan da kóp kúnderdiń birinde kóz jazyp qaldy. Bulardyń uranqaı jigitpen jasaıtyn astyrtyn «saýdalary» men «saıtanǵa tas atý» oıyndarynyń syryn ańdyp júrip bilip alǵan jeńgeleri Hamılatqa dereý jetkizdi de, álgi uranqaı da izin sýytty, balalardyń shólmek ańdaýlaryna tıym salyndy.
Biraq, Shámil oǵan esh ókingen joq. Onsyz da bul oıynnyń qyzyǵy ketip, ózi de jalyǵa bastaǵan-dy. Sondaı-aq, eki shańyraqtyń ishindegi jasy úlkeni de ózi bolǵandyqtan, mal-sulǵa qaraý, shóp jınaý, otyn-sý tasý sekildi qat-qabat sharýalar jasy bir múshelge de tolmaǵan Shámildiń moınynda edi.
Ózimen qurdas balalardyń keıbiri aımaq ortalyǵyna ketip, bir toby Baınorǵa baryp, jańa zaman oqýyn úıretetin mektepte oqyp jatqanyna qyzyqqan Shámil:
- Aǵa-aý, men de oqý oqyǵym keledi – dedi, Hamılatqa.
- Táıt, sen oqýǵa ketseń malǵa kim qaraıdy, úı sharýalaryna kim qolǵabys jasaıdy? Jalǵyz Arırat qaı jaǵyna jetedi? – dep, aǵasynan buryn aýyz ashyp úlgergen jeńgesi tıyp tastady...
Bir kúni aýylǵa aımaq ortalyǵynan at aryltyp jetken ýákil qasyna jergilikti bastyqtardy ertip kelip, jurtty aýlaǵa jınady. Jınalǵan qazaq, uranqaılar arasyndaǵy shıraqtaý bireýleriniń aıtýlaryna qaraǵanda, dúnıejúzilik ekinshi qandy soǵys bastalypty. Ústindegi jyp-jyltyr qara bylǵary plashy men aıaǵyndaǵy hrom etigi, basyndaǵy qalpaǵy da sol tústes jalt-jult etken ýákildiń qımyly shalt, túsi temirdeı sýyq.
- Joldastar! – dep, sózin bastaǵan ýákil qabaǵyn qars túıip, júzin surlandyra tistenip, onsyz da sýyq túsin odan beter «muzdatyp», jınalǵandardy bir sholyp ótti de:
- Bizdiń máńgilik dosymyz Sábet odaǵyna qaýip tóndi. Kútpegen jerden Gıtlerdiń Germany Sábet eliniń shekarasyn buzyp, dúnıejúzilik ekinshi qandy soǵysty bastady. Erjúrek kósem Stalın bastaǵan sábet halqy jaýdyń betin qaıtarý úshin jan aıamaı soǵysyp jatyr. Marshal Choıbalsannyń jarlyǵymen biz qyzyl armıanyń jeńisi úshin aıanbaı eńbek etip, sábet halqynyń jeńisi úshin qoldan kelgen kómekti aıamaımyz. Shyǵystan Japonıa basqynshylary óńeshin sozyp, Batystan Gıtlerdiń Germany shabýyldap, Sábet elimen birge bizge de eleýli qaýip tónip tur – dep uzaq sóıledi.
Anasynyń qasynda turǵan Shámil ýákildiń sóziniń ary qaraıǵysyn tyńdaǵan da joq. Túski saýyn ýaqyty bolyp ketkendikten Arırat óristen qoıdy aıdap kele jatyr eken. Qazir qoı qosaqtaýǵa kómektesýi kerek.
Bala-shaǵalar saýlyq qoılardy ustap, qosaqqa tası bastaǵanda kók myljyń ýákil de aıtaryn taýysqan bolsa kerek. Jurt tarqap, aýyl áıelderi qoı saýmaqqa qosaq basyna jınala bastady.
Qosaq basynda qoı saýyp otyrǵan qatyn-qalash, úı aýlasynda er azamattar toptasyp alyp, ýákildiń jetkizgen sýyt habaryn talqylap jatyr.
Erlerdiń sózin tyńdasań, álgi japon men germandar eki jaqtan qatar basyp kirip, bala-shaǵa, kári-jas demeı adam ataýlynyń bárin naızanyń ushyna shanshyp alyp, otqa qaqtap jep qoıatyn sekildi. Bytyrlatyp atqan oǵynan shashylǵan órt aınalany jalmap, túgel kúlge aınalatyndaı. Áýeden ushyp keletin «temir qustarynan» tastalǵan otty «jumyrtqalary» taý-tasty qaq aıyryp, barlyq aýyl jeti qat jer astyna túsip ketetinge uqsaıdy. Tyńdasań úreıiń ushyp, záreń zár túbine jetedi.
Al, qoı saýyp otyrǵan áıelderdiń áńgimesi sonshalyq úreı týdyra qoımaıdy. Kerisinshe, jaqsylyq bolatyndaı. «E, ol german men japonnyń bizde ne óshi bar ǵoı deısiń. Qysqada ketken kegi bolsa, álgi dinsiz kápir Stalın men marshal Choıbalsannan alar. Bizge tıser deısiń be. Bálkim, sol Gıtler jeńse, esergúúge ustalyp, «halyq jaýy» delinip, habarsyz ketken erlerimiz aman-esen bolsa, oralyp keler» - desip, kádimgideı úmittenip otyr.
Muny estigen Shámil anasyna baryp:
- Apa, German jeńse, ákem men Qudys, Núkeı aǵalarym qaıtyp kele me? – dep, surady.
- Qaıdan bileıin, balam! Olardy ustap áketken sol orystyń Stalıni men mońǵoldyń marshaly ekeýi edi ǵoı. Múmkin, sol ekeýimen jaýlasqan German soǵys ashqan bolsa, ákeń men aǵalaryńa jaqtasatyn da shyǵar. Onda, germannyń qas jaýlary ustap áketip, abaqtyǵa qamaǵan jazyqsyz jandardy bosatýy da kádik. Biraq, sen buny tek ishińnen ǵana oılap júre ber. Tiri janǵa tis jarma! Ana ýákildiń belindegi tapanshany kórdiń be? Onyń qulaǵyna tıse, aýzynan ot shashatyn tapanshasyn sýyryp alady da, aıamaı atyp salady – dep, apasy Shámilge muqıat eskertti.
Bıyl jasy onǵa tolǵan Shámil eshkimge tis jarmaı tek ishteı ǵana Germanıanyń jeńiske jetýine tileýles bolyp, jaqtasyp júrdi. Onyń qıalynda german dese boldy, bir uzyn boıly, sándi kıingen kórkem jigit elesteıdi. Aýyl aqsaqaldary «Alman» dep te ataýlaryna qaraǵanda, ol ózi qazaq bolsa kerek. Bir kúni sol kórkem jigit qasyna ákesin, Qudys, Núkeı aǵasyn jáne Mahmet hatshyny ertip kelip «Al, Shámil bala! Týystaryńdy marshaldyń abaqtysynan bosattym. Endi, únemi birge bolyńdar!» - dep kúlimsirep qarap tursa...
Osylaı armandaýmen kúnder ótip jatty. Taıaýda túsinde de kórdi. Ákesiniń qasynda óziniń eki inisi, hatshysy bar jáne álgi german deıtin ádemi jigit beseýi aqboz atpen aýylǵa qaraı shaýyp keledi eken. Shámil aldynan júgirip shyqqaly jatqanda: «Áı, Shámil! Tur ne ǵyp jatsyń? Otyn ákel!» dep shaqyrǵan jeńgesiniń daýysynan oıanyp ketkeni. Qatty ókindi.
Jeńgesi oıatpaı tura turǵanda ǵoı. Aldynan júgirip shyǵar edi. Ákesi baıaǵydaı qushaǵyna qysyp, mańdaıynan ıiskegende ǵoı... Shirkin, sol kúnder qaıta oralsa... German jeńse...
Túsin ońashada anasyna aıtty. «Jaqsy tús eken. Eshkimge aıtpa!» dep anasy taǵy da eskertken. Shámil ony da ishteı oılaýmen júr. Sol túsi esine tússe, boıynda erekshe bir kúsh-jiger paıda bolǵandaı, kókiregin qýanysh kernep ketedi.
Aspan shaıdaı ashyq, tamyz aıynyń tamyljyp turǵan bir kúni edi. El Sambagarav taýynyń baýraıyndaǵy jaılaýlardan tómenge túsip, Olon nýýr boıyna qonystanǵan kez. Bul jer aldaǵy birer aıda kúzeýge bararda aıaldaıtyn, kezekti jaz jaılaýynyń sońǵy merzimin aıaqtaıtyn ýaqytsha qonys deýge bolady. Iaǵnı, ózen boıyndaǵy toǵaı arasyna jaqyndar aldyndaǵy mezet deýge bolady. Aımaq ortalyǵynan Baınorǵa baratyn jolaýshylardyń at joly da osy Olon nýýrdy basyp ótedi.
Shámil sonaý soqpaq jolmen jeldirip bara jatqan salt atty eki jolaýshynyń aýylǵa qaraı burylǵanyn kórdi. Dúrbi salyp qarap edi, biri qazaq shapandy kádimgi qazaq. Al, ekinshi jolaýshynyń kıim kıisi eshkimge uqsamaıtyndaı bóten kórindi. Oǵan tańdanǵan Shámil úı syrtynda júrgen sheshesine júgirip baryp:
- Apa, álgi men túsimde kórgen german kisi kele jatyr! – dedi, aqyryn sybyrlap.
- Ne deıdi? – dep, sasyp qalǵan anasy oń qolynyń saýsaqtaryn jazyp, biriktirdi de mańdaıyna aparyp uzaq qarap turdy da:
- Shynymen de bóten adamdar eken. Ana qazaqtyń qasyndaǵy adamnyń kıim kıisi tipten bólek – dep tańdanys bildirdi.
Sálden soń bıe baýdyń basynda turǵan Hamılatqa qaraı burylǵan eki jolaýshynyń biri álgi «german»:
- Assalaýmaǵalaıkým! – dep qazaqsha sálem bergenin estigen Shámil dereý qastaryna júgirip jetti.
Aıaǵyndaǵy jyp-jyltyr hrom etigi ýákildikine uqsaǵanymen, eshbir qarý-jaraq asynbaǵan, ústindegi kıimi men qalpaǵy da múlde bólek. Shámil buryn dál osyndaı kıimdi ákesiniń dosy Sýrahbaıar men Gendenniń kıip júretinin esine aldy. Osy ólkege kelgeli dál osylaı kıingen adamdy alǵash ret kórip tur. Hamılat aǵasymen jón surasa kelip, ony-muny sóz etken soń álgi tosyn jolaýshy:
- Haleke, úılerińizge búgin qonyp ketsek ruqsat pa? – dedi.
- Oıbaı-aý, jigitim! Ruqsat suraǵanyń qaı sasqanyń? Neshe kún qonyp jatamyn deseń de, úı áne! Tór seniki, júr káne! – dep tańdana jaýap qatqan Hamılat jolaýshylardy úıge qaraı erte jóneldi. Shámil eki jolaýshynyń attaryn baılaýǵa jetelep áketti.
Qonaqqa qoı soıylyp, qymyz quıyldy. Jınalǵan jurtpen ol kisi uzaq áńgimelesti. Shámildiń uqqany, «german» dep ataǵan adamy Qazaqstannan bala oqytýǵa kelgen muǵalim eken. Bıyl kúzden bastap, Baınorda jasy segizge tolǵan balalardy jınap alyp, mektep ashpaqshy. Muny estip eleń ete qalǵan Shámil:
- Meniń jasym onda. Meni oqýǵa alasyz ba? – dep surady.
- Atyń kim? – dep álgi muǵalim oǵan súısine qarady.
- Atym Shámil.
- Bárekeldi, Shámil aınalaıyn! Árıne oqýǵa alamyz. Kelesi aıda Baınorǵa kelseń, ózińmen qurdas balalarmen birge oqısyń – dep, jyly júzben meıirlene jaýap berdi.
Qonaq muǵalim áńgimeniń maıyn tamyza sóıleıtin sheshen eken. Jınalǵan jurtty aýzyna qaratýmen birge dombyra shertip, án sayp ónerimen de tamsandyrdy.
Shámildiń bilim alýyna anasy da tilekshi edi. Alaıda, kúzeýge kósherden úsh kún buryn ol kisi kenetten dúnıe saldy. Shámil anasynyń syrqat ekenin de bilmegen. Bálkim, bildirmegen de bolar. Kúzgi aq jaýynmen qrsyla toqtaýsyz aqqan kóz jasymen betin jýa júrip, anasyn arýlap kómgen beıitke kóppen birge Shámil de topyraq saldy. İshi baýyry ezilip, úsh kún boıy óksigin basa almaı júrdi.
Bıikteý tóbeniń ústindegi sol bir úıindi qumnyń astyna Shámil aıaýly anasynyń aq kebinge oralǵan tánimen birge «oqysam, bilim alsam» degen asyl armanyn da qosa kómgen edi.
Barsha qazaqtyń tarıhı otany, kún shýaqty Qazaqstannan arnaıy kelgen, sol tustaǵy jas ustaz, keıin ataqty ǵalymǵa aınalǵan, aǵartýshy Tileýberdi Saýranbaevtyń Baınor jerinde alǵash ret ashqan mektepke jınalǵan alpys balanyń ishinde, Ramazan, Onabas, Aǵypesh, Baıylhan sekildi bala kezinen qulyn-taıdaı tebisip, birge ósken qurdastarynyń arasynda, alǵashqy shákirtterdiń ishindegi eń kishisi Káptiń qasynda oqý-bilimge qushtar Shámil ǵana bolmady.
Shámildiń balalyq shaǵynyń qyzyq ta dýmandy sátterin, baqytty da shýaqty kúnderin ákesiniń «halyq jaýy» bolyp ustalýy bir urlasa, anasynyń mezgilsiz qazasy birjolata kózden bulbul ushyrdy. Tuldyr jetimdiktiń qamytyn tym erte kıgizgen aýyr taǵdyr Shámildi aıaýsyz synap, ábden ıledi. Ash-jalańashtyń, joqshylyq-tapshylyqtyń, turmystyq taýqymettiń sanqıly aýyrtpalyǵyn kóre-kóre kóndikti. Oıyn balasynan oıly jetkinshekke aınaldy, jyldan jylǵa eseıip er jetip kele jatty...
6alash usynady
