«MONA LIZA»
Ýnıversıtettiń tórtinshi kýrsynan soń stýdentterdi alty aılyq praktıkaǵa jibergen. Tóleýjandy Qaraǵandyǵa bólipti. Oblystyq gazettiń redaksıasyna baryp júz kórsetip tirkelgen soń, alty aı boıy qonaq úıde jatatyn emes, jataqhana izdestirýge kiristi. Redaksıadaǵy jigitterdiń kómegimen jan-jaqqa telefon shalyp, aqyry qala shetindegi qurylysshylar jatatyn úsh qabatty saman úıden qýyqtaı bir bólme tapqan bolysty. Júgin arqalap, bir býma kitabyn qoltyqtap Tóleýjan álgi bólmege baryp ornalasty.
Bólmeni retke keltirip tazalap, shańyn súrtip, jatar ornyn yńǵaılaǵan soń, ádetinshe, tóseginiń tusyna ózimen birge ala kelgen «Mona Lızany» ilip qoıdy.
Bul – Leonardo da Vınchıdiń áıgili kartınasy bolatyn. Árıne, túpnusqa da, kóshirme de emes, kádimgi álbom-kitaptan jyrtyp alynǵan etekteı bir paraq-ty. Sýrettiń jan-jaǵyn aq qaǵazben jıektep, kásekke salyp áshekeılep júrgen Tóleýjannyń ózi edi...
Ortalyqtan shalǵaıda, Betbaqdalanyń bir qıyrynda ósken Tóleýjan ýnıversıtetke túsken boıda ózge álemge tap bolǵandaı sezinip, oqý men toqýdyń qyzyǵyna qunyǵa den qoıǵan. Shólden qaıtqan jolaýshydaı shólirkep birde-bir leksıany, qosymsha sabaq pen semınarlardy qur jibermeı, kúndiz-túni kitaptan bas kótermeı oqýmen boldy. Ózge stýdentter kúndelikti oqý baǵdarlamasynyń ózin ázer úlgerip jatsa, Tóleýjan oqýlyqtyń syrtynda qanshama tyń dúnıemen tanysyp júrdi... Eýropanyń sonaý antık dáýirinen bastap, kúni búginge deıingi múıizi qaraǵaıdaı myqtylarynyń birazynyń basyn shaldy. Túgel oqyp ıgermese de, negizgilerin, kerek-aý degenderin qalys qaldyrǵan joq. Kórkem ádebıetke qosa qoǵamdyq ǵylymdardy, jalpy álemdik aqyl-oı murasyn, tarıhyn qosa-qabat shama-sharqynsha meńgerýge umtyldy. Osylardyń báriniń keıingi ómirinde aýadaı qajettigin uǵyp, eýropalyq degdar mádenıetti boıyna barynsha sińirýge tyrysty. Zıaly azamattyń qataryna qosylý úshin bilim men ǵylymnyń negizin dál osy stýdent shaǵynda qalap alý qajetin túsindi. Áıtpese órkenıettiń uly kóshi shań qaptyryp jurtqa tastap keterdeı qaýiptenip, kóńili qanaǵat tappaı alańdaýdy shyǵardy. Bólmeles dostary qyzdardy ertip park pen bı alańyn toryǵan kezde Tóleýjan baryn kıinip, baılaýyshyn taǵynyp, sımfonıalyq konsertterdi tamashalaýǵa ketetin. Kitaphanadan qoly qalt etkende salyp uryp balet pen opera kórýge baratyn. Sol sımfonıany da, opera men baletti de onshalyqty uǵynyńqyramaı, taǵylaý ósken tabıǵaty qabyldańqyramaı júrse de jigerin janyp, ózin-ózi kúshtep barýshy edi. Álemdik ádebıet pen mádenıettiń qaınary da, altyn dińgegi de tek Eýropa dep qabyldady. Óıtkeni qaısybir kitapty paraqtamasyn, aınalyp kelip sonyń bári de álgindeı tujyrymdy kóldeneń tarta beretin. Osy túsinikke tereńdep, ımandaı sengen saıyn oı-sanasyn ózi de syryn bile qoımaǵan áldebir shuǵyla qıal shymyldyqtap, arbaı túskendeı bolatyn.
...Kórkemsýret galereıasyna baryp júrgen kezinde, birde Leonardo da Vınchıdiń úlken álbomyn kórip qatty qyzyqqany bar. Ózi de ýdaı qymbat kitap eken, qaryzdanyp-qaýǵalanyp júrip álgini báribir satyp aldy. Álbomdy qarap otyrsa – Leonardo danyshpan óziniń myńdaǵan týyndylarynyń ishinen «Djakondany» aıryqsha jaqsy kóripti. «Djakonda» degenińiz – bir qyzdyń kúlimsirep otyrǵan tylsym sýreti. Qyzdyń aty-jóni – Mona Lıza bolyp shyqty. Minekı, sol «Mona Lızany» uly sýretshi qaıda barsa da janynan tastamaı alyp júredi eken. Árıne, tiri qyzdy emes, ózi salǵan portretti. Leonardo da Vınchı sóıtkende men nege úıtpeske degen oı keldi Tóleýjanǵa. Bolmasań da uqsap baq degen... Tóleýjan álbomdaǵy «Mona Lızany» qıyp alyp, áshekeılep, ózi jatatyn tósektiń tusyna ilip qoıdy. Osy tórt jylda jataqhanada nesheme bólme aýystyrdy, «Mona Lızany» áste tastaǵan emes. Jańa bólmege kirgen boıda, eń aldymen tóseginiń tusyna osy «Mona Lızasyn» iledi. Jazǵy kanıkýlda qurylys otrádyna jumysqa ketken kezde ǵana amalsyz jataqhananyń qoımasyna qaldyryp júrdi. Bul joly óndiristik praktıka jarty jylǵa sozylatyn bolǵan soń Tóleýjan «Mona Lızasyn» qoltyqtap Qaraǵandyǵa ózimen ala kelgen-di. Qurylysshylar jataqhanasynyń qýyqtaı bólmesine kirgen boıda osy sýretti tóseginiń basyna ilip júrgeni de sodan edi.
Arada onshaqty kún ótken. Birde túngi ekige deıin kitap oqımyn dep uıyqtap qalypty. Redaksıaǵa keshigińkirep kelse, bólim bastyǵy ózin qoıarǵa jer tappaı muny tyqyrshyp kútip otyr eken.
– Shyraǵym-aý, kelmeı jatyp búıtip keshikkeniń qalaı? – dep qyzaraqtap basyn shaıqady. – Seni qalamy júırik jas jýrnalıs qoı dep jumsaıyn deseń… Óstısińder endi!
Tóleýjan aǵasynan keshirim ótinip, qaıda jumsasa da daıyn ekenin sezdirdi.
– Jaraıdy... – dedi bólim bastyǵy lezde sabasyna túsip. – Álgi Kúzembaev shahtasynda búgin rekord bolmaq eken. Soǵan bar da, qatyryp otyryp materıal jazyp ákel. Kelistik pe!
Kelispegende qaıda barsyn, Tóleýjan qasyna fototilshini ertip, redaksıanyń kóligimen Kúzembaev atyndaǵy shahtaǵa tartyp ketti. Shahtanyń shyńyraý shtregine túsip, kúni boıy jer astynda júrdi. Shahtaǵa alǵash túsýi edi, bul úshin bári de tańsyq, bári de qyzyq. Sodan jetkilikti materıalyn jınap, kóp áserge bólenip úıge keshteý oralǵan.
Jataqhanadaǵy bólmesine kirse – buryshta jup-juqa bolyp shúńkıip sheshesi otyr.
Apyrmaý, munyń aýyly anaý Betbaqtyń aýzynda edi. Olaı bolsa Gúlaıym sheshesi sonsha jerden Qaraǵandyǵa qalaı kelip júr? Úlken qalanyń ishinen mynaý bir shettegi jasyryn jataqhanany qalaı taýyp alyp júr?
Tóleýjan áldeneden sekem alyp, sheshesine úrke qarady.
– Seni gázetińe izdep bardym... Úıdi solar kórsetip jiberdi, – dedi sheshesi. Úni bóten bireýmen sóılesip otyrǵandaı birtúrli salqyn.
– Táte, nege keldiń? – dep Tóleýjan kóńil kúdigin jasyra almady.
– Seni Qaraǵandyǵa kelip úı alypty dep estidik aýylda. Qate habar bolǵan eken, ony da ana gázettegi dostaryń aıtty.
– Meniń Qaraǵandyǵa kelgenimdi bireýler úı aldy dep uqqan ǵoı.
– It bile me... Úı aldy eken dep... úıińdi kóreıin dep alyp-ushyp jetsem...
Endi baıqady, sheshesiniń eki kózi dombyǵa qyzaryp ketipti, soǵan qaraǵanda jaqsylap turyp jylaǵanǵa uqsaıdy. Saldyrap sharshap otyrǵan jaıy bar. Mańdaı ájimi molaıyp, tereńdeı túskendeı me, qalaı... Salaly saýsaqtarynyń syrtyna taramystanyp kók tamyry adyraıyp shyǵyp ketipti. Bet ajary da ótken jazdaǵydaı emes, tanaby kepken boz daladaı qýqyl tartqan, sýala kúnsigen.
– Táte, ne boldy saǵan... Aýyl-aımaq aman ba, ózi?
– Aman, qulynym.
– Táte, nege jylaǵansyń, naǵashy atam saý ma?
– Naǵashy atań saý, qulynym.
– Ne boldy endi... Aısha apam qalaı?
– Aısha apań da aman-saý, qulynym.
Tóleýjan ne isterin bilmeı sheshesiniń qas-qabaǵyna qarap az-kem otyrdy da, shaı qamyna kiristi. Sháınekpen sý ysytyp, ústelge dastarqan jaıǵan boldy.
– Al endi aıtshy, – dedi sheshesine qoıý shaıdy qos qoldap usynyp jatyp, jalynǵandaı boldy. – Ne boldy, táte? Júregimdi aýyrtpashy!
Gúlaıym shesheı shaıdan eki urttady da, kóziniń jasyn taǵy da syǵyp-syǵyp aldy.
– Jalǵyzym, qulynym, – dedi sosyn qýshıa bastaǵan keýdesin tiktep. – On jeti jasymda ákeńnen jesir qaldym. Seni jetkizeıin, qabaǵyńa kirbiń túsirmeıin dep qaıtyp turmys ta qurǵam joq. Nesin jasyraıyn, nebir bulanaı kisiler sóz de salyp kórdi. Sol azamattyń birine de qaramaı, sanamen sarǵaıdym. Taban et, mańdaı terimmen arqalap júrip seni asyrap-jetkizdim. Kórmegen qorlyǵym, keshpegen beınetim joq meniń, qulynym...
– Táte, men ony bilmeı júr deısiń be, men bárin de bilemin. Aman bolsam, aq sútińdi aqtaımyn, táte!
– Qulynym, saǵan analyq aq sútimdi buldap otyrǵam joq men. Mindetsýden de aýlaqpyn... Aıtpaıyn dep em, óziń aıtýǵa májbúr qylyp otyrsyń.
– Táte...
– Seniń ákeń jigittiń boztaılaǵyndaı kisi edi. Sum soǵys bolmaǵanda el kórkeıter myqty azamat-aq edi jaryqtyq. Amal qansha, saǵymdaı seıilip, joq boldy bári. Sońynda áıteýir sen qaldyń qaraıyp, sony medet tutýshy edim... Úsh aı ǵana otassam da, sol ákeńniń arýaǵyn ómir boıy ardaqtaýmen kelemin. Ákeńdeı asyl azamatqa jar bolǵanyma eki dúnıede rızashylyǵymdy bildirip, jaratqan ıeme táýbe etip júremin. Ákesindeı qaısar, ór minezdi bolsyn dep seni de betińnen qaqpaı, bula ǵyp ósirdim.
– Táte, bárin de bilemin. Bárine de rahmet. Biraq osynsha taýsylyp sóılegeniń qalaı? Ne bop qaldy ózi?
– Ákeń soǵysqa ketkende sen ishte qalǵansyń. Ul bolsa Tóleýjan qoı atyn, qyz bolsa erkiń bilsin dep edi ákeń. Ákeńniń amanatyn oryndap, atyńdy Tóleýjan qoıdyq. Sen súzekpen aýyrǵanda kindikten jalǵyz edi dep, qudaıdan saýǵa surap kúnshiliktegi áýlıeniń zıratyna da jalǵyz qonyp shyqtym. Qudaı tilegimdi berip, sen súzekten aman qaldyń. Jalǵyz uldy el qatarynan qaldyra kórme dep taǵy arman qyldym. Shúkirshilik, ol armanyma da jetkendeı edim. Tonyń tozbaı, atyń ozbaı el qatarly oqýǵa tústiń. Ony da bitirýge, minekı, kóp qalǵan joq qoı...
– Táte, týrasyn aıtshy, men birdeńe búldirip qoıdym ba? Ne bop qaldy sonshalyqty?
– Sondaǵy kóreıin degenim osy ma edi, qulynym-aı!
– Oıbaı-aý, táte ne boldy?
– Meni qoıshy, armanda ketken ákeńniń arýaǵyn syılamaǵanyń qalaı, qulynym?
– Táte!
– Jalǵyzym urpaq órbitip, ákesiniń ómirin jalǵar, jıyrmasynda ketken bozdaǵym urpaǵymen myń jasar, nemere ıiskep men de kóp beınettiń bir zeınetin kórermin dep arman etýshi edim...
– Táte...
– Toqta, balam! Sol ákeńniń armany da, anańnyń úmiti de ádirám qalǵandaı kúıge túsip otyrmyn qazir!
Gúlaıym shesheıdiń shúńirek kózi jarq etip, balasyna qatqyldaý qarady.
– Sonda sen... sonda sen bárin tárk etip, myna bir atasy basqa býaz qatynǵa úılengeli júrsiń be? – dep sonshalyqty salqyn raımen tósektiń basyndaǵy «Mona Lızany» ıegimen nusqady.
– Táte...
Tóleýjan ne derin bilmeı tilin tistep sylq túsip otyra ketti.
– Beti sekpil-sekpil, ózińnen bes-on jas úlken áıelde neń bar edi, botam-aý?
Tóleýjan qabyrǵadaǵy kartınaǵa bar denesimen buryldy. Rasynda, ary-beri tası bergen soń ba, qyzdyń betine bolymsyz sekpil paıda bolǵan sıaqty, ishi de azdap tolysqandaı ma, qalaı ózi... Ne kúlerin, ne jylaryn bilmeı máńgirip, jańa kórgendeı, Mona Lızaǵa telmirdi de qaldy. Tóleýjan úshin bul múldem tosyn túısinis edi.
«Apyrmaı, álemdi shýlatqan mynaý beıne meniń sheshemdi neǵyp tebirentpeıdi?» – dep qınaldy ishinen.
«Meni jaryq dúnıege ákelip, azappen asyrap jetkizgen ana kóńilin meıirimmen tolqyta almaǵan bul sýretke men nege osynsha tabynamyn?» – dep taǵy da ań-tań.
Gúlaıym shesheı kóziniń jasyn ilip súrtip, balasyna taǵy birdeńelerdi aıtyp jatyr. Biraq ol áńgimeni Tóleýjan estigen joq, qulaǵy tars tunyp qalǵan. Ornynan aýyr kóterildi de, zerli kásekti jaılap túsirip tósektiń ústine qoıdy. Sodan shyny astyndaǵy Mona Lıza beınelengen qaǵazdy sýyryp, ony asyqpaı eki búktep dar-dar aıyryp jyrtty. Sosyn sheshesine burylyp:
– Táte, osy ma edi? – dep jyrtqan qaǵazdy qolyna ýmajdady da, buryshqa laqtyryp jiberdi.
Gúlaıym shesheıdiń qýqyl tartqan ájimdi betine shyraı júgirip, júzi bolmashy meıirlengendeı boldy.
– Kóp sóıleımin dep tamaǵym keýip qalypty. Shaıyńdy demdeshi, balam! – dep, úlken bir is tyndyrǵandaı úı ishine jadyraı qarady.
6alash usynady
