Taıyr BELGİBAIULYNYŃ kúıi – "Aqaral"
Taıyr BELGİBAIULY QAHYNDA
Altaı shertpesiniń túp-tórkini Altaıdaǵy Abaq-Kereı rýynyń kúıshileri Qulbı, Saıypjamal, Qara Ospannyń Aǵzamy, Altynbaı qatarly kúıshi-oryndaýshylar jalǵaǵan halyq kúıleri men Beısenbi Dónenbaı (1803-1872) , Mukeı (1854-1916) kúıleri edi. Beısenbi kúıleri Altaı shertpesiniń shyrqaý shegi. Altaı kúıshilik kerýenin Taıyr Belgibaı, Dáýlet Halyquly, Tursyn Kádeıuly syndy kúı súıer qaýymǵa keńinen tanymal kúıshiler jalǵady. Qaı-qaısysyna úńilseńizde tunyp turgan daryn. Kúı ǵumyrlary urpaqqa úlgi. Osy oraıda “Aq aral” dep kúı tartyp, bir kúıimen halyq júreginde óshpes saýle bolǵan kúıshi , sazger Taıyr Belgibaıuly (1921-1984) jaıly tolyǵyraq tanystyrýdy jón kórip otyrmyz.
Taıyr Belgibaıuly 1921 jyly naýryzda Qytaı halyq respýblıkasynyń Altaı aımaǵyndaǵy Ertis ózeniniń Aqaral degen jerinde kedeı malshy otbasynda dúnıege keldi. Arǵy tegi on eki ata Abaq-Kereıdiń biri bolǵan Jántekeıdiń Tasbıke rýynyń aqsha atasynań ishindegi Baıǵut deıtin kishi atadan taraǵan. Ákesi Belgibaı qarapaıym malshy bolsada biren-saran halyq kúıleriniń basyn qaıyratyn boǵan deıdi eskiniń kózin kórgen aýyl qarttary. Taıyr shesheden bes jasta, ákeden toǵyz jasta jetim qalyp, aǵasy Jumádil men jeńgesi Zaǵılanyń qolynda er jetedi. Jumádilden keıingi eki aǵasyn 1944 jyly kazirgi Qyzyltas aýylynda jumys istep júrgen jerinen GO MIN DAŃ（Qytaıdaǵy saıaası partıa） áskerleri jeti adammen birge jazyqsyz atyp óltirgen. Taǵdyr tálkegin ábden kórip, jetimdik pen joqshylyq qos ókpesinen qysyp, Buǵanasy qatpaǵan bala qabyrǵasy qaısyp, aýyr eńbekke jegiledi. Tas qoparyp, qum ekshep, altyn shaıqady. Qoı sońynda da júrdi. Kúı dese kóńili buzylyp, án dese alaǵyzyp turatyn albyrt jas ómirdiń taýqymetin kórse de salıqaly ónerge degen ystyq yqylasyn bir sátke sýytpady. Ómiriniń sońyna deıin solaı bolyp qala berdi.
Baqythan Taǵaıuly “ Kúıshini eske alý” essesinde Taıyrdyń myna sózderin keltiredi: “ Sheshemniń aǵasy Nurtaza kúıshi edi. Meniń tórt-bes jasymda aldyna alyp dombyra shertedi eken. Keıinnen dombyra pernesin ózi basyp, qaǵysyn maǵan shertkizetin. Sol kezde qulaǵym dombyraǵa uıir bolyp, halyq kúıleri qanyma sińgendeı boldy. Kúıshilik maǵan naǵashymnan daryǵan”. Keıinnen Túrkıaǵa qonys aýdarǵan Nurtazanyń Taıyrǵa jibergen úntaspasynan onyń sheber kúıshi jáne sózge sheshen adam ekenin uǵynýǵa bolady. Bala Taıyr qolyna dombyra ustaǵan soń, el arasynda tartylatyn halyq kúılerdi bir-birlep ıgere bastaıdy. aýyl arasyndaǵy toı-tomalaq, oıyn-saýyqqa qatysyp bala dombyrashy atanyp, jurt nazaryna iligedi. Ónerlini tóbesine kóteretin dana halyq ony jetim dep shetke qaqpady. Qaıta “kúı tartsań Belgibaıdyń Taıyrynsha tart”dep tamsandy.
Halyqtan alǵan alǵysy men batasy jas kúıshiniń esiktegi basyn tórge súıreıdi. 1950 jyly sátti túsip Altaı aımaǵynyń fılarmonıasy（mundaı mekemelerdi qytaıda oıyn-saýyq úıirmesi dep ataǵan ） jumysqa shaqyrady. Onda halyq kúılerin zertteýshi, oryndaýshy ári úıretýshi bolyp júmys istedi. Ol osy mekemede mindetin tolyq oryndaı júrip, óziniń basqa qyrynda batyl kórsete bildi. Oǵan dálel, 1954 jyly qytaıdaǵy Qazaqtar ómirinen túsirilgen tuńgysh “Qasen -Jamılá” kórkem fıliminde negizgi keıipkerdiń biri Jaqan beınesin sátti somdaıdy. Sonymen qatar, rejıserdiń usynysymen kınoǵa saýndtrek kúı jasaıdy. Negizgi keıipkerler Qasen men Jamılániń mahabbat úshin elin tastap, erkindikti ańsap at ústinde ketip ketip bara jatqan kórinisterinde tákeńniń “sal kúreń” kúıi tógilip turady. Kúıshi 1955 jyly İle obylystyq án-bı úıirmesine aýysady. jańa orta onyń óner órisiniń keńeıýine múmkindik bereli. Óner jolyndaǵy dostary kóbeıip, boıyndaǵy buyrqanǵan talantyn sol jandardyń sarabyna salady. Kúıshiligi shyńdalady. 1956 jyly sáti túsip Shyńjan kórkem-ónershiler quramymen Orta Azıa memleketterine konserttik saparda eki aıdaı bolyp qaıtty. Almaty sahnasynda Dına Nurpeısovanyń “ Ásem qońyry” men óziniń “ Jańa shabyt” kúıin oryndaǵan. Bul turaly “Sosıalısik Qazaqstan” gazeti jazǵan. Saparǵa kelgen ujymnyń jastaryn áıgili Muhtar Áýezov qabyldaǵan kezde Taıyr Belgibaıuly men Dánesh Raqyshulynyń aty-jónderin surap óz esteligine qaldyrǵan eken. Tákeń ónerine dán rıza bolǵan akademık Ahmet Jubanov óz qolymen dombyra sıǵa tartyp, qonaq jaılylyqpen shyǵaryp salypty. Ókinishtisi, óner alaptarynyń arasynda qandaı ángimelerdiń aıtylyp, qaındaı kúılerdiń tartylǵany týraly derek taba almadyq. Kúıshi ómiriniń dál osy túsy qýanysh pen mereıge tolyp, janyna shýaq sılaǵan edi. Aq kóńil aýyldastary osylardy ózderiniń jetken jetistigine balap, áli kúnge maqtanyshpen eske alyp otyrady. Endi ol elge oralysymen kókeıine jıǵan-tergenin saralap, “ Jańa shybyt” dep kúı shyǵardy. Osy boıyndaǵy jańa shabytpen ónerdiń jańa belesin baǵyndyrýǵa myqtap kirisken edi.
Ataq dańqy shar tarapqa tarap jatqan osy tusta, Sary taban kúıshiniń óneri men bedeline qyzǵanyshpen qaraıtyn kúnshilderde atqa qoǵan edi. Olar dál sol kezdegi qoǵamdyq túrli-tústi saıası qozǵalystardy ıkemdi paıdalyna bildi. 1961 jyly aqpanda solaqaı saıasat Tákeńdi “ultshyl” dep aıyptap baqylaýǵa alady. 1962 jyly qyzymetten bosatylyp týǵan jeri Altaıǵa qaıtaryldy. Mine endi, kúıshiniń 18 jylǵa sozylǵan malshylyq ómiri solaı bastaldy. Buǵan jastaıynan ómirdiń ystyǵy men sýyǵyn birdeı kórip, quryshtaı shyńdalǵan aǵamyz jasymady. Eńsesinde túsirmesten:
Altaıdyń asqarynda qoı baǵamyn,
Jumsadym halyq ushin boıda baryn.
Taıaqty dombyra ǵyp taý basynda,
Kári dos kúı týraly tolǵanamyn”- dep jar saldy.
Naǵyz batyr jaý tańdamaıdy degendeı, Tákeń qoı sońynda júrsede kúıshi dombyrasynan kúıler tasqyndaı berdi. “Ekpin” “Bel kúreń” “ Eńbek dýmany”, “Eńbek jarysy”, “Shańjıań tolqyny” kúıleri de osy tusta týyndady.
Araǵa kop jyldar salyp, 1980 jyldar shamasynda Qytaı komýnıser partıasynyń 11-kezekti otyrysynan keıin ózine taǵylǵan jaladan aqtalyp, qyzymetke kaıta shaqyrylyp, Jýńgo (Qytaı halyq respýblıkasynyń ataýy) mýzykanttar qoǵamynyń Shyńjandaǵy bólimshesine bastyq bolyp taǵaıyndalady. Arada kóp ótpeı, 1982 jyly naýryzda Qytaı Astanasy Beıjıń qalasyna ortalyq halyq radıosynyń arnaıy shaqyrýymen barady. Halyq kúıleri men óz kúılerin, jalpy 48 kúı radıoǵa jazyp qaldyrady. Osy jyly abroımen demalysqa shyǵady. Endi mine qýlashyn keńge jazyp kemeline tolǵan shaǵynda kúıshi 1984 jyly maýsymnyń 25 jyly halqymen mańgilikke hoshtasty. Óner aspanynan taǵy bir juldyz sóngendeı kórindi.
Halqyn kúı men kóterip, án men áldılegen Taıyr Belgibaıuly artyna “aq aral” bastaǵan 23 kúı men “aspan kólim Qanasym” qatarly 12 án qaldyrdy. Óz qolymen tartqan júzge tarta kúıi radıonyń altyn qorynda saqtaýly. Qazaq elinde jaryq kórip jatqan kúı jınaqtarynda da Taıyrdyń tartqan kúılei men óz týyndylary enip otyr. Biraq kúıshi týraly áli kúnge tolyq qandy ǵylymı zertteýler bolmaı otyr. Bolashaqta bolar dep úmittenemiz. Taıyr kúıleri tábıǵatpen etene jaqyn. ómirden kórip-sezingenderin kúı tilimen sheber jeteize bilgeni. Kúıleri az da bolsa saz. Jasandylyǵy múlde joq. Talǵampaz týyndylar oı shalqytady. Minezi ashyq-jarqyn, ángimeshil, otyrǵan ortasyn tek qýanyshqa bólegen Tákeńdi halqy ýmytpas...
májiıt mereı
6alash usynady
