On segiz kúzden keıin sarala kúzdiń sońyna ala týǵan topyraǵyma oralyp keldim. Jaryqtyq týǵan jerim ózgergen-aq eken. Tórt shoqy men jetim qyzyldyń arasyndaǵy ańǵarǵa ornalasqan, tastan qalanǵan taýly qystaqtyń ańyrap jurty ǵana qalypty. Eli sonaý oıdaǵy neshe júz shaqyrym shalǵaıǵa, qatynasy qolaıly ortalyq qalalarǵa jaqyn túrli ulttar qonystanǵan óńirge túp qotaryla kóship ketkenin estgenimin. Qaltasyna asyq toltyrǵan, qasyna «Aqqoıan» atty aljyǵan tóbet ertken qaıran balalyq shaǵym ótken; on segiz jyl alysta júrgende kúndiz esimnen, túnde túsimnen shyqpaıtyn taýly qystaq botasy ólgen arýanadaı ańyrap tur. Ájemmen erip esiginen kirip tórinen shyǵatyn qutty meshin úılerdiń, sabaqtastarmen birge talaı jasyrynbaq oınaǵan mal qoralardyń tóbesi buzylyp áketilipti. Ien qystaqqa ala bota men ermen erkin kóktep, myna kúz sońynda qýraılanyp jel soqty boldy zarlap sala beredi eken.
Adamy quryp joǵalǵan álde bir juldyzǵa jalǵyz kelgendeı boldym. Júregim shymyldap aýyryp, kózime jas keldi. O, táýbá! Ien qystaqta ábden aryqtaǵan, kárteıgen, neshe jylǵy túbiti túspegen alba-julba aq tóbet júr.
Iapyraý! Mynaý Aqqoıan ǵoı. Dál ózi. Ájem qaıtys bolyp men osy qystaqtan ketkende men otyryp ketken astyq tıegen júk mashınasynyń artynan qyńsylaı júgirip shańǵa kómilip qala bergen. Sol kezdiń ózinde aljyǵan Aqqoıan- ǵoı.
– Aqqoıan, Aqqoıan, dep aıǵaıladym. It ańyryp biraz turyp jan- jaǵyna jaltaqtaı qarana bastady.
– Aqqoıan, Aqqoıan, kóshik, kóshik, ıtaıaǵyńa as quıdym. Osydan on segiz jyl buryn ony shaqyrǵanda aıtatyn sózderim edi.
Aqqoıan qyńsylap maǵan qaraı júgirdi. Qasyma kelip telimrip biraz turdy da qyńsylap aıaǵyma orala ketti. Eki kózinen aqqan jas jerge tamshylady. Otyra qalyp ony qushaqtadym. Meniń júzimdi jýǵan jas Aqqoıannyń alba-julba arqa júnine tama bastady. Aqqoıan quıryǵyn bulǵap qyńsylap biraz jatty da orynnan súıretile turyp, tórt shoqyǵa qarap arsyldap úre bastady. Tórt shoqynyń baýyryndaǵy qara joldyń shańyn burqyratyp, osynaý ıen taýǵa men otyryp kelgen, tórt shoqynyń túbinen temir óndiretin zavod salatyn saıman tasyǵan jýan júk mashınasy ketip barady. Aqqoıan qarlyqqan, jarqyshaqtanǵan daýysymen arsyldap biraz úrdi de shońqaıyp otyra qalyp asa bir aıanyshty zarly daýyspen aspanǵa qarap ozandata ulydy. Baıaǵyda, bala kúnimde qystaqta ıt ulysa ájem marqum baqan ala qýalap, qarǵap-sileıtin: «Óz basyńa kórinsin ońbaǵan, sýmaqy, tegi jaman, buralqy. Bórige jem bolǵyr...»
Men olaı demedim. Aqqoıannyń jelkesinen, mańdaıynan sıpaladym. Oǵan janym ashydy, aıadym. Bir kezde dúrildegen tirshilikke toly maly mamyrlaı órip, shól bıdáıi jaıqala ósken taýly qystaqtyń ıen jurtynda ábden kárteıgen shaǵynda, egin salynbaǵan tý atyzdardan tyshqan aýlap ashtan-ash qalsa ulymaı qaıtsyn. Apyr-aý, osydan on segiz jyldyń aldynda ájem: «Aqqoıan aljyp júr, munyń da óler shaǵy boldy...» dep otyratyn. Sodan beri qalaı tiri júrdi eken. Ózi kárteıgenshe men bastaýysh mektepti bitrip eseıgenshe qasymnan qalmaıtyn. Bálkim, meni saǵynyp sonsha jyl tiri jasaǵan bolar. Mende osy jyldarda ot arbanyń astynda qaldym. Asý attan jyǵyldym. Bálkim meni de myń bir atty páleden, ajaldyń alyp tyrnaǵynan aman saqtap júrgen qyryq shiltenim – osy týǵan jerge degen, álde kimge degen sarǵaıǵan saǵynshym shyǵar.
Ózimede ózimniń janym ashydy. Tý alystan ańsap jetkende, týǵan qystaǵym baıaǵydaı bolsa qandaı jaqsy bolar edi. Ájemdi kóre qalǵan karıalardyń kózi tirileri basymnan sıpap, baýyryna basar edi ǵoı. Qulyn- taıdaı tebisip ósken qurbylarymnyń eski syrmaq tóselgen tórine shyǵyp, baıaǵy baǵzor bala kúnniń qıqý-qıqý qyzyqtaryna keter edik ǵoı.
Aq tóbet qyńsylanyp súıretile ornynan turdy da artyna jaltaqtaı qarap qystaqtyń shyǵys jaǵyndaǵy tumsyqtaǵy qabyrystanǵa bettedi, men artynan erdim. Qabyrystandyq nedaýir úlkeıip qalanypty. Bul qystaqtaǵylar kór topyraqtyń syrtyn tórt qulaqty qorǵan etip jınaıtyn. Kór topyraqtyń bas-aıaǵyna Kókebulaqtyń temir quramdas zildeı aýyr qara tasynan uzynshaǵyn taýyp ákelip ornatylatyn. Ornatylǵan osy uzynshaq tastar osy óńirden kezigetin baıyrǵy qorymdarǵa ornalǵan balbaldardyń sarqynshaq salty sıaqty edi.
Qabyrystannyń shetine iline jańaǵy ańyraǵan kóńilim ornyna túsip, aýyzyma tyǵylǵan júregim ary sheginip, qańǵyryǵym tútep aıdalada adasyp júrip rýly eldiń ústinen túskendeı kókiregim keńip sala berdi. Aýyl alysqa kóshkenimen aýyldasymnyń kóbi kóshten qalyp meni osy arada tosyp jatypty marqumdar.
Beıit qorǵandaryn aralap ájemniń basyna bettedim. Áne, ájemniń abajadaı tórt qulaqty beıit qorǵany. O, táýbá, álginde menen oza jónelgen aq qoıan beıit túbinde ólip jatyr. İshi-baýyry beldemesine jabysqan, qabyrǵasy arsa-arsa, bozamyq qyzyl tili topyraqqa tıip, aýyzy arandaı ashylyp, kózi aqshyraıǵan kúıinde jan tapsyrypty. Qorǵannyń taqtaı esiginiń qaıys topsasy úzilip jerde aqsóńke bolyp shashylyp jatyr. Qorǵannyń ishindegi kór topyraǵy jaıdaqtalyp qaýlap alabuta ósken. Qorǵannyń tas qabyrǵasyna qus sańǵyryp aqjaǵaldanǵan. On segiz jyldyń jaýyn-shashyny tisin batyra almapty. Myzbaqpaı sýyq sazarady. Abajadaı qorǵannyń ishinde jalǵyz adam – ájemniń beıiti. Qalǵan jeri qańyrap bos tur. El aýmasa, men ketpegen bolsam bir kúnderi jamıǵat jınalyp, aq tilektermen arýlap, aq kıizge orap meni de osynda ákelip salar edi ǵoı. Ondaı baqyt qaıda endi?! Aýyldastarymnyń arýaqtary ǵana qalǵan. Tirileri tirlik úshin alysqa aýyp kóship ketken(bet alǵan jaqtarynan jarylqansyn).
Aqqoıannyń óleksesin ájemniń qorǵanynyń túbinde qaldyrdym. Jyra- jyqpyldarǵa súırep mazalaǵym kelmedi. Mynaý kúz sońy. Endi bir-eki jumadan keıin Kókebulaq óńiriniń – Qara Ertis jaǵasynyń boransyz qyz minezdes qysy bastalady. Torǵaıbastap qar jaýady. Aqqoıandy tabıǵat aq kórpesimen qymtaıdy. Sosyn, kóktem kelip Taldybastaýǵa baıaǵydaı sarala qaz qonǵanda tabıǵat ana móp-móldir qar sýymen arýlaıdy. Jyljyp jyldar ótken saıyn jıdip túsken jabaǵy júnin jel ushyryp, sarǵaıǵan súıegi ǵana qalady. Ony da ýaqyt oza ań kemirip, qus áketip kózden ǵaıyp bolady. Budan keıin «Aqqoıan» atty ıt bolǵanyn eshkim de bilmeıdi. Baıaǵydaı kún batyp, tań atyp bas-aıaqsyz uly ýaqyt umytyp kete barady.
Ájemniń qorǵanyna arqamdy súıep «Aqqoıannyń» óleksesiniń qasyna shoqaıyp otyrdym. Eli ketip, elgi qalǵan týǵan jerdiń týsyǵan dalasyna qaýlap ósken myń túrli shóp ábden pysyp, sarǵaıyp saǵynshtyń sary teńizine aınalǵan. Alystan Qara Ertistiń saryly estiledi. Osydan on segiz jyldyń aldyndaǵy sarylynan bir aýmaıdy. Iá, osydan on segiz jyl buryn...
Kózime ájemniń meıirli júzi elestedi. Búkireıińkirep júretin, bıik qabaqty deneli... Áne ol kisi qabaǵy qarys túıilip kórshi kelinshekke renjidi.
«Qarǵys atqyr saýdaıy, altyn kókirek er azamatty qorlap sende ońbassyń, jeti jarǵymen el basqarǵan baǵyzy zaman bolsa ústińinen qoı aıdap óltiretin edi seni».
Áli esimde bizdiń esik kórshimizdiń úıinde bir kelinshek bar bolatyn. Burala basyp bulaqtan sý ákele jatatyn. Ájemede maǵan da sý tasytpaıtyn. Bizdiń úıdiń sýyn da sol ákeletin. Esimde qalýynsha, qanshalyq quraq ushyp ájelesede áıteý ájeme bir jaqpaıtyn. Ol burala basyp sý ákele jatsa; jol jaǵasyndaǵy «Baqbaıdyń qyrmannyń» tas qabyrǵasyna súıenip, temekilerin burqyldatyp ishinde Álim aǵaı bar bir neshe jigit turatyn.
– Shirkin qolań shashyn-aı.
– Burań belin...
– Oń jaq ezýin tarta bir jymıǵanynyń ózi shyn súıgen maǵan tutas ómirime jetetin azyq ǵoı.
– Sonda sender qaıtetin boldyńdar. Mynaý ana mondybasynan shynymen ajyrasa alama?!
– Baıaǵyda ajyrasty emes pe? Úkimet oryndarynan bitpegeni bolmasa birge jatpaǵaly jyldan asty. Áýeli biz onyń altyn qursaǵyndaǵy balamyzǵa at qoıyp ta úlgirdik.
– Oı, ne deıdi mynaý. Qaıyrly bolsyn. Balyq baltyrly qyzǵa qaramaǵanda esik kórgen, besik kórgen mynaýyń... Áı, biraq, mynaý páleketiń laýlap janyp jatqan órt ǵoı. Jalyndap baryp quzǵyndydan batqan kún be? Qıaǵynan sút tamshylap tórt shoqydan týǵan jazdyń aıy ma?
– Atyn kim qoıdyńdar dúnıege keletin sábılerińniń?
– Aıakóz
- Úı, bul qyzdyń aty ǵoı, eger ul bolsa-shy?
– Joq, ol sózsiz qyz bolýy kerek. Jáne sheshesine tartqan sulý, suńǵyla... Men ony Kókebulaqtyń kúzgi aq seleýindeı jelkildetip ósiremin. Sheshesine uqsap qıynshylyqtyń qulyna aınalyp, qaıdaǵy bir ózi súımeıtin bireýge tıip óksikti ómir keshýine áste jol bermeımin. Ǵashyq bolyp qaıyrshyǵa bas qossa ýyǵyn altyndaǵan aq otaý kóterip beremin,- osyny aıtqan shardaq qaryn Toqashtyń úlken aǵasynyń kózinen eki tamshy jas domalap tústi.
Osy kezde Taldybastaýdyń synaptaı móldiregen sýy lepildeı tolǵan eki shelekti ıin aǵashpen solqyldata kótergen kórshi kelinshek bizdiń tusymyzdan burala basyp ótip bara jatyp bizge (ishinde qyrmannyń tas qabyrǵasyna súıenip qolyna asyq ustap, qasyna «Aqqoıan» atty aljyǵan tóbet ertken, ańyra áńgime estip turǵan on eki jasar ul bala mende bar bir top jigitke) buryla qarap bir jaq ezýin aqyryn tarta jymıyp marjan tisterin jarqyrata basyn ızep amandyq ısharasyn jasady.
Sodan qansha zaman ótkennen keıin ekenin bilmeımin. Kókebulaq qystaǵynyń karıalary aýyzynyń sýy quryp áńgimege qosatyn saǵynǵan kóktem de keldi. Saı salanyń bárinen qardyń sýy sel bolyp aqty. Qyrattardyń bárine qyzǵaldaq kóktedi. Eshkilerdiń bári ózderiniń sabalaq- sabalaq júnderine uqsamaıtyn ádemi laqtar emizdi. Tórt shoqynyń tóbesinen sap túzep aınala ushqan qalyń tyrnany Kákish, Toqash, Meıiratqan, Aıqyn beseýimiz qansha sanasaqta durys sanyn shyǵara almadyq. Birde tórt júz qansha bolsa, birde úsh júz qansha boldy.
– Aı, shyraqtarym-aı, qaıdan sanatsyn. Bir sheti kókjıekke sińip jatqan uly kerýen,- dedi saqan molla taıaǵyna súıenip býyndary syqyrlaı qasymyzdan ótip bara jatyp.
Al Álim aǵaı, qasyndaǵy bireýge bizdiń kórshi kelinshektiń qyzǵaldaqtaı qulpyryp alǵanyn aıtyp bara jatyp:- qazyr naq sanańdar, kúzde qaıtqanda qanshalyq kóbeıer eken,- dedi kúlip.
Sol kúnniń erteńinde ájem ekeýimiz táńerteńgi shaıymyzdy iship otyr edik balasyn kóterip kórshi kelinshektiń kúıeýi kirdi. Óńi óte synyq, kózderi qyzaryp ketipti.
– Aman qondyńyzba, áje.
– Amanshylyq balam, amanshylyq. Káne tórlet, shaıǵa kel.
Ol balasyn aldyna alyp tórdiń aldyna jaıǵasty. Balasy byldyrlap álde neni aıtyp sóıleı bastady.
– Áje shaıdy az quıyńyzshy. Keńirdegimnen ótetin emes. Áke-sheshem ólgeli meıirimińizge bólenip quıǵan shaıyńyzdy sheshem qaınatqan shaıdaı kórip ishýshi edim. Mine endi alysqa attanarda qolyńyzdan bir shyny dám tataıyn, sizge qoshtasyp keteıin. Myna jaman baýyrymnyń mańdaıynan ıiskep keteıin dep kelip turmyn. Bir kezde bala-shaǵasy jas ózi naýqas kezde meniń eńbegimnen paıdalanyp, salt bas sabaý qamshyly kúıime qyzyǵyp atamyz úlken qyzyn berip úıine kirgizip alǵanyn bilesiz. Baýyrlary erjetken soń kelinshegim «meniń burynǵy ǵashyq adamym bar» dep basqamen kóńil qosty. Meniń el-jurttyń aldynda keýde kóterip júretin betim qalmady. Sonaý alys Boǵda taýynda baıaǵyda Altaıdan aýyp ketken naǵashy jurtym bar eken. Solarǵa baryp jan baǵamyn. Al, áje saý bolyńyz. Mynaý jaman saryńyz kelinshek alǵansha aman jasańyz. Kelshi baýyrym mańdaıyńnan ıiskeıin. Týǵan jerimdi, ájeń ekeýińdi saǵynamyn ǵoı, men. Biraq, at izin salmaspyn kóńilim qalǵan «qaıran jerge».
– Alla, jaryǵym-aı, túńile sóılemeshi. «At baspaımyn degen jolyn úsh aınalyp basady» deıdi. Seniń de baqytyń ashylar. Aı mańdaıly arýmen bas qurap týǵan aýylǵa oralarsyń. Myna qorjyndy ketetinińdi, keterde maǵan qoshtasa keletinińdi bilip daıyndap qoıdym. Artyńa bókterde ket. Bir basyna azyq-túlik, sonaý adyra qalǵan kezde tórkinimnen kelgen mys sháýgimdi saldym, jolda ystyq sý ishersiń. Keıin kelinshek alǵanyńda kózimdeı kórip kelinge shaı qaınatqyzyp iship júr. Bir basyna shal jaryqtyqtyń túıe júni shekpenin saldym. Elsiz ıende dalaǵa qonsań balańa jabarsyń. Al endi, ketpek bolsań attan. Jolaýshynyń jolyn tospa degen...
Bárimiz dalaǵa shyqtyq. Ol jalbas uzyn tory atynyń aıylyn myqtap tartty. Ájem bergen ala qorjyndy eriniń artqy qasyna salyp qanjyǵamen shyńǵyrta baılady. «Bissimillá» dep atyna lyp etip mindi. Ájem ustap turǵan balasynyń betinen súıip «Al, balam joldaryń bolsyn, qyryq shilten ǵaıyp erenge tapsyrdym» dep kemseńdeı jylap aldyna berdi.
«Qosh bolyńyzdar áje. Qıamet qaıymda kezdeseıik» jalbas toryny tebinip qalyp jeldire jóneldi. «Keshir meni» dedi artymyzdan bir áıel daýysy jarqyshaqtanyp shyqty. Jalt qaradym, kórshi kelinshek eken. «Men keshirermin, júregim keshirmes. Mynaý ekeýimizdiń ortamyzdan dúnıege kelgen sábı keshirmes, silesi atar seni» dedi. Jalbas toryny jeldirtip bara jatyp aıtty, aspanǵa qarap bara jatyp aıtty. Aspandaǵy tyrnalar tizbegine aıtqanǵa uqsady. «Serke sandy at minip sergeldeń bolǵan erdiń obaly seni de tegin jibermes. Búginnen bastap bizdiń úıge sý ákelýshi bolma» dedi ájem. Biraq, sodan keıin de kórshi kelinshek bizdiń úıge sý ákelýin toqtatqan joq. Ájem de onyń ákelgen sýyn dalaǵa tógip tastamady.
Sodan qansha zaman ótkeninen keıin ekenin bilmeımin. Bizdiń qystaqtyń barlyq jigiti mas bolǵan úlken bir toı ótti. Mas bolǵan jigitter «Baqbaı qyrmannyń» tasynan jınalǵan qabyrǵasynyń túbine umyt qaldyrǵan bir neshe bótelke araqty bizdiń besinshi klastyń oqýshylary taýyp alyp iship birnesheýi mas bolyp ógizdeı ókirip jylady. Mektep boıynsha jıyn ashylyp aldyǵa turǵyzyldy. Aq basty abyzalqan muǵalim olardy jymıa turyp syndady. Biraq olardyń bireýi de syn jegen oqýshyǵa uqsap múseýregen joq. Qaıta olar maǵan menen góri erte eseıip jigit qataryna erte qosylyp ketkenge uqsady da júrdi. Sodan keıin kórshi kelinshek gúldeı jaınap Toqashtyń úlken aǵasynyń kelinshegi bolyp ketti.
Sodan bir yqylym zaman ótkeninen keıin, Meıratqan urdap temeki shegip júrip shópterin órtep jibergeninen keıin, Ǵanıbektiń qara qunany selge ketkeninen keıin, Káakish ekeýimiz tórt shoqynyń kúngeıin kezip júrip áreń taýyp ákelgen tyrnanyń eki jumyrtqasyn asyp pysqanynan keıin, arshyǵanda ishinen ábden jetilgen balapan shyǵyp Kákishtiń aǵasynan taıaq jegeninen keıin... taǵy neden keıin ekenin bilmeımin kórshi kelinshek bir qyz balaǵa bosandy. Qalja toıyna ájemmen erip mende bardym. Balany ájem besikke saldy. «Aıakóz» degen at qoıyldy. Kórshi kelinshek basyna qyzyl jaýlyq baılap, ottaǵy temirdeı albyraı qyzaryp torǵyn kórpege oranyp oń jaqta otyr eken.
– Ájesiniń balasyna tátti alyp bershi,- dedi ol ádetinshe bir jaq ezýin tarta aqyryn jymıyp.
Men ol kezder eresektikke bettep úlkenderdiń bergen táttisin albaty ala bermeıtin bolǵamyn.
– Tátti jemeımin,- dedim.
– Oı, bul kishkene qaryndasyńnyń arnaýly saǵan qoıǵan táttisi,- dep besikti nusqap Toqashtyń úlken aǵasy qaltama kúshpen salyp berdi.
Sodan keıin kóp ótpeı biz bastaýysh mektepti bitrdik. Aq basty abyzalqan muǵalim nátıjemiz jazylǵan kórsetkish qaǵazdy berip turyp basymyzdan sıpady. Nátıjesine qýanǵan da muńaıǵan da eshkim bolmady. Keıbireý kórsetkish qaǵazdy jumarlap sol jerdiń ózine tastaı saldy.
– Sen taǵy ozat kóshtiń. Kúzde qaladaǵy ákeńniń úıine baryp ortalaý mektep oqyǵanyńda jalǵasty jaqsy oqy,- dedi maǵan.
– Oı, ábe siz qalaı sóıleısiz, ol aǵasy emes pe?,- dedi Qabylahat muǵalim qýlanyp.
Súıtip Kókebulaq qystaǵynyń kúzi de kelip jetti. Sarala kúz bul óńirge eń bir qarbalastyqty ala keletin. Bireý egin oratyn, bireý jalbyz ısi burqyraǵan pishen tasıtyn. Bireý otyn ákeletin. Sol bir qarbalas adamdarǵa ádetinshe bir jaq ezýin tarta aqyryn jymıyp qarap qýrshaqtaı ǵana «Aıakózin» aldyna kóterip kórshi kelinshek júretin. Tórt shoqynyń tóbesinde tyrnalar tizbegi tyraýlap ne ketpeı, ne qonbaı aınalatyn da júretin. Kún ótken saıyn tizbegi uzaryp, saqan molla aıtqan «alysqa attanatyn uly kerýenge» aınala bastaǵan edi. Biraq, biz olardy kóktemdegideı sanaı almadyq. Birde Toqash pen Meıratqan aǵalaryna shóp tasysyp ketse, birde Kákish pen Aıqyn eshki jaıyp ketip basymyz bir qosylmady. Áne sanaımyz, mine sanaımyz dep júrip oraıy bir kelmedi. Ol – asyq aýysyp andalasyp dos bolǵan beseýimizdiń balalyq bazarymyzdyń taraı bastaǵany ekenin men keıin týǵan jerimnen alysta júrip bildim.
Bıyl bastaýysh mektepti taýysqan on segiz baladan ortalaý mektepke «joǵarlap» oqıtyn men ǵana kórshi kelinshekti kúzetkendeı úıkúshiktep qystaýdan shyǵa almadym. Biz túsip qalaǵa baratyn astyq tasıtyn mashına áne keledi, mine keledi dep ájem kúnde býynyp-túıinip ábden ábigerlendi. Meni qalaǵa aparyp úsh jyl oqytyp qaıta ertip kelip, kelinshek alyp bermekshi ekenin kórshi kelinshekke aıtyp otyrdy.
– Bul balańyz qystaqtaǵy eń ádemi qyzǵa úılenedi,- deıdi kórshi kelinshek maǵan meıirlene qarap.
Biz túsip qalaǵa baratyn astyq tasıtyn mashına kelgen kún keshke ájem tutqıyl aýyryp jyǵylyp tústi. «Basym synyp aýyryp barady» dedi de loqsyp qusa bastady. Iegi sol jaǵyna qısaıyp tili kúrmele sóıledi: «Balam, ájeń seniń qyzyǵyńdy kóre almaıtyn boldy. Qańǵyryǵyń tútesede, qaıda júrseńde aman júr qarǵam. Erjetken soń jaqsy kelinshek al, toıyńdy osy qystaqta iste... Osy jerden ket-pe... ama-na-t...».
Ájem jerlendi. «Aýyrtpalyǵyn eshkimge salmaǵan bul bir jaqsy ólim» dedi, Tóleý shal. «Beıýaqyttyń ushyǵy jabysyp áketti...» dedi, Saqan molla. Qabyryn Tóleý shaldyń aıtýy boıynsha qystaqtyń shyǵysyndaǵy tumsyqtaǵy qabyrystanynan qystaqtyń jigitteri «jan aqym» shyǵaryp qazdy. Men eńireı turyp ájemdi topyraqpen kómgendermen birge topyraq saldym. Salǵym kelmese de Tóleý shal aldap salǵyzdy. «Ájeń qýanady» dedi. «Qysta tońbaı jatady» dedi. Saqan molla kúńirente quran oqydy. Jamıǵatpen birge mende kishkene alaqanymdy jaıyp betimdi sıpadym.
Quranynan keıin óli tynshtyqty «biz endi keteıik, mashına tosyp qaldy» dep maǵan qaraǵan aǵamnyń súıkimsiz daýysy buzdy.
– Shesheńniń basyna tigilip, arýlanyp máıti shyqqan kıiz úıdi jetisi ótkenshe jyǵýǵa bolmaıdy. Túnde ishinde shyraq jaǵylyp turý kerek,- dedi Saqan molla.
– Endi ol úıdiń qajeti joq. Jyǵyp, jıyp áýire bolý kerek emes tura bersin ózi tozyp joǵalady,- dedi aǵam.
– Babańnan qalǵan qara shańyraqty qańsytyp dalaǵa tastap ketpe, kıesine jolǵasyń. Áli-aq andaǵy ájesiniń balasy osy jerde bas qurap, baýyryna qazan asady.
– Bul endi ıt baılasa toqtaǵysyz taý arasyna ne izdep keledi?! Jigtter ana kıiz úıdi jyǵyp tas úıge kirgizip, esigin bekite salyńdar, biz júreıik jaı bolyp bara jatyr.
– Bolady men býyp-túıip kirgizip esigin qulyptarmyn,- dedi Toqashtyń aǵasy.
Jamıǵat oryndarynan turyp tizelerin qaqqyshtap qaıta bastady. Saqan molla aqsańdaı basyp meniń qasyma kelip basymynan sıpady:
– Balam, balam sen bul jerden túbesili ketpe. Oqýyń bitken soń qaıtyp oral. Ájeńniń tútinin túted. Sender – jastar týǵan jerdi jamansynyp birden, ekiden kete beresińder. Biz káriler kelmestiń kemesine túse bersek, onda myna qystaqta kim qalady. Arýaqtarǵa kim quran oqyp esine alady, týǵan jerdiń kıesi atpaı ma?
Osy beıit basyna kelgen jalǵyz áıel zaty – beıit qorǵanyn jınaǵan jigitterge sháı qaınatyp berip júrgen kórshi kelinshek men mashınaǵa shyǵarda ún sala kórse jylap meni baýyryna basty. «Mingende atym qarager...»
Aqqoıan qyńsylap aıaǵyma oraldy.
Mine súıtip attanǵan aýylyma on segiz jyldan keıin oralyp otyrmyn. Alysta júrgende dıdar ǵaıyp kezikken aýyldastarymynan el jaǵdaıyn suraıymyn. Karıalardyń kóbi ózderi ájemdi aparǵan qabyrystanda qalǵan. Aýyl tup qotaryla alysqa kóship ketken. Kórshi kelinshek týraly suraımyn. Aıakóz Kókebulaqtyń kúzgi aq seleýindeı solqyldap asa kórikti bolyp erjetipti. Biraq, jarym es, ásirese tyrnalar kerýeni tórt shoqynyń aspanyn aınalǵan kúz ben kóktemde kúresindegi eskini kıip, balaǵynan qan tamshylap, aspandaǵy tyrnalarǵa sóılep júre beretin bolǵan. Sheshesi – kórshi kelinshek býynyp ólgen. El ony burynǵy kúıeýiniń silesine jolyqqan deıdi eken. Ákesi maskúnemge aınalǵan. El: «balań jurtta qaldy» dese «ol qaıdaǵy meniń balam?» deıdi eken. Al eki betinen nur tamǵan sulý Aıakóz kóshke ermeı, alyp ketemiz degen úlkendermen de, qystaqtyń jaýapty basshylarymen de qarsylasyp ıen qystaqta qalyp qoıǵan.
Qystaqty aralaı bastadym. O, táýbá! Bir kezdegi bizdiń tas úıdiń aldyndaǵy jer oshaqta ot mazdap janyp tur. Beıne on segiz jyldyń aldyndaǵydaı. Yrǵaı qazyqqa baılanǵan buzaýyn jalap tarǵyl sıyr tur. Tas qazandyqtyń ústindegi qara baqyrdaǵy súttiń beti qaımaqtana bastapty. Yńyldap ǵana «Qara jorǵa» kúıiniń áýenin salyp buratyla «Qara jorǵa» bılep bir qyz júr. Bılegeni sonshalyq ershimdi, taldaı maıysyp, quraqtaı yrǵalady. Keıingi mynaý osy salany oqyǵan adamdar túzeımiz dep topalań tıgendeı tozdyryp jibergen «Qara jorǵaǵa» múldem uqsamaıdy. Ol buratyla bılep kelip on segiz jyldyń aldynda qońyr tóbel taıym baılaýly turatyn, bul kúnde kúnge kúıip aq sóńkelengen, shyt-shyt jarylǵan dere aǵashqa qarap oń tizesin búge ıilip oń qolyn aldyǵa sozyp «Meırat qaıynym saǵan sattym» dedi. Sodan tezek toltyryla qazandyqtyń qasyna qoıylǵan ala qapqa qarap «qurbym sen renjime» dep basyn kótere berip tarǵyl sıyrdyń qasynda turǵan meni kórdi.
– Aa-a, amansyz ba?
– Amansyń ba qaryndas?
Bul Aıakóz ekenin aıtqyzbaı bildim. Óńi bir kezdegi kórshi kelinshekke – sheshesine aýmaı tartqan. Biraq, odan balǵyn, erekshe sulý tulǵasyna qup jarasqan kesteli kúrme, uzyn kóılek... Qaıdan ǵana kıdi eken baǵyzy ǵashyqtyq jyrlarynyń áıel keıipkerindeı ásem tulǵa. Esime QyzJibek jyry tústi. «Aq dıdardyń jamaly aıdan jaýǵan saǵymdaı, Keýdesinde qos anar nar býranyń sanyndaı...»
– Amansyzba, siz, «Aqqoıan» emessiz be, adamǵa aınalyp kelip turǵan?
– Joq. Meniń atym... Bala kúnimde osy qystaqtan ketkenmin. Alysta júrgenime on segiz jyl...
– Iá, bilemin,- dedi ol óńi jaınap, – Tiri kezinde sheshem aıtyp otyratyn siz alysta júrip bizdiń osy jerdi saǵynyp ánder aıtady ekensiz. Sizdi jaqsy kóremin. «Aqqoıan» ekeýimiz sizdi kóp tostyq. Itpisiń degen ol aqyry kóshken eldiń artynan ketipti.
Men ne derimdi bilmedim. «Aqqoıannyń» ólgenin aıtqym kelmedi.
– «Aqqoıan» ekeýimiz sizdiń túbinde bizdi, myna týǵan aýylyńyzdy izdep keletinińizge senýshi edik. Biraq, men keıde sizdi jek kóremin. Sheshem tiri kezinde aıtyp otyratyn. Bizdiń qystaqtan tym alysqa alǵash ketken siz ekensiz. Menen burynda bul qystaqty jek kórip alysqa, oralmasqa ketkender bolǵan degim keldi.
Ol izetpen ıile tas úıdiń taqtaı esigin ashty.
– Júrińiz, úıińizge kirińiz. Tý basta, el kóship ketken soń men ózimizdiń úıde qonyp júrdim. «Aqqoıandy» qansha shaqyrsamda barmady. Aqyry amalsyz sizderdiń úılerińizge kóship kirdim. Qulybyn shaqqanyma renjimeńiz, kıiz úılerińizdi jylynan tórt ret qaǵyp-silkip qaıta jınaımyn. Búgin «Aqqoıan» joq bolyp ketkennen keıin osy pále bozbala bolyp túnde oralyp júrmesin dep bir túrli alaqyzdym. Júregim atqalaqtap toqtamaı qoıdy. Sodan sheshemnen qalǵan aınaǵa qarasam, ústimde tamtyq qalmapty. Sodan osy úıde turatyn qara sandyqtyń qaqpaǵyn shaǵyp ashsam ishi tolǵan kıim, tuskıiz, shymyldyq... týra bir qyzdyń jasaýy. Sheshem aıtyp otyratyn tiri kezinde ol kisini – ájemizdi óte sheber bolǵan kósheli adam dep.
Ol meni úıge kirgizip dastarqan jaıdy. Baǵyzy bala kúnime qaıtqan sıaqtymyn. Úı ájem tiri kezdegideı jupyny da jınaqy. Sý seýip sypyrǵan topyraq edenniń jupar ıisi burqyraıdy. Qıýy qashqan taqtaı esiktiń sańylaýynan tezek tutynnyń ısi keledi. Syrtta buzaý móńiredi. Bálkim enesi qaıta óriske ketti me eken. Dastarqanda ájem sútten jasaıtyn túrli taǵamdar tolyq jáne túktep qýrylǵan biteý bıdáı. Demek tý atyzdarǵa áli boılaq bıdáı shyǵatyn bolǵany. Qandaı tynysh ta rahat tirshilik bul.
– Toıymyzǵa Kókebulaqtyń óli-tirisinen eshkim qalmaı keledi ǵoı,- dedi ol bir tizerleı sháı quıyp otyryp. – Qyrmanshy atanyń bergen batasy qandaı keremet. Qadylbektiń atasyn aıtamyn. Men endi osy qystaqtyń barlyq adamynyń atyn tergeýim kerek. Keshe kermaraldaı kelisken qyzy edim osy qystaqtyń. Búgin bataly saly jamylǵan kelini boldym. Apyraý, men ájem japqan salyny nege basymnan alyp tastaǵanmyn. Boldy ekeýimiz ońasha qaldyq ǵoı, ábes emes.
Ol bir jaq ezýin tarta aqyryn jymıyp kúldi. Kúlkisi de sheshesine aýmaı tartypty. Kúlgende appaq tisteri jarqyraı kórinedi eken.
– Ras,- dedim, – ras qyrmanshy ata duǵaǵoı qarıa eken.
Meni de Aıakóz ekeýimizdiń toıymyz búgin bolyp ótkendeı sıaqty sezim bıledi.
– Sháı iship bolsańyz siz tarǵyl sırdy aıdap ákelip baılańyz. Ol da tana kúninen bergi órisin tastap «Aqqoıansha» kóshken eldiń artynan ketip júrmesin. Áı, biraq, «adam balasy emes haıýan mal tólin dalaǵa tastap ketpeıdi» dep otyratyn qyrmanshy ata. Desede aıdap kelińiz. Jalǵyz sırdan aıyrylyp qalmaıyq. Osy jalǵyz sırda jetedi siz ekeýimizge.
Ras, tirshilikke jalǵyz sıyrdyń súti de jetpeı me? Bul óńirde kimder ótpedi. Úsh myń jylqy aıdap Qusaıyn baı ótti. Qorasynan alty myń qoı órgizip Zaǵı baı ótti. Olarda sonshalyq kóp dúnıeden bir kisinikin ǵana kıdi. Kóldeı qymyzdan bir adamdykin ǵana ishti. Ol dúnıege aıdap ta ketken joq ǵoı.
Tarǵyl sıyr kóp uzamapty. Qaýlap ósken qalyń ala botany aralata aıdap keldim. Kún apaq-sapaqqa aınalyp aspannyń túbin juldyz tesip shyǵa bastady. Tórt shoqynyń tóbesine bult aınalyp arǵy kók jıek jaqtan naızaǵaı jarqyldady. Qara shoıyn qumanǵa jyly sý toltyrǵan Aıakóz esiktiń aldynda meni tosyp tur eken. Jer oshaqta bir qazan sý jáne býy burqyrap jylyp tur. Astyndaǵy oty azaıyp aıqastyra salǵan shalanyń basy janyp bolyp sıraǵy ǵana jyltyldap jatyr.
– Káne, kımińizdi sheshińiz. Nekeli bolǵan soń ábes emes. Aldymen sizge sý quıyp bereıin, jýynyp alyńyz.
Men kıimderimdi qymsyna turyp sheshindim. Sonaý sábı kezimde marqum ájemniń jýyndyrǵany emis-emis esimde qalǵany bolmasa basqa bir bógde áıel zatynyń aldynda osynaý otyz jasyma deıin lpasyz turyp kórmegen edim. Ol jumsaq alaqanymen denemdi sıpap jýyndyrdy.
– Sonsha jyldardan beri syrtta júrgende deneńiz kirlemepti. Endi siz baryp jata berińiz, tósek salyp qoıdym. Men myna bir qazan sýmen jýynamyn. Kúnali áıel zatyn qyryq qazan sýmen jýyndyrady eken. Mende kúna joq.
Úıge kirdim. Syrtta kóz baılana bastaǵan. Tońmaıdan jasalǵan bilte sham lapyldap janyp tur. Oń jaqta qyzyl shymyldyq, tósek oryn. Bálkim ájem marqum maǵan arnap nemese Aıakózdiń sheshesi oǵan arnap jasaǵan jasaý. Baqytyn qushqan súıgenimen súıisip birge kirgen er jigttiń bir ómir esinde qalatyn órt qyzyl uıa.
Daladan naızaǵaı jarqyly barǵan saıyn jaqyndaı tústi. Tas úıdiń kishkene terezesinen áýestene syrtqa qaradym. Naızaǵaı taǵy jarqyldap dala bir sátke kúndizgideı jap-jaryq bolyp ketti. Jaryqta ol da bir ot bolyp qulań shashy jotasynan qulap bóksesin japqan Aıakózdiń qulyn músini kórindi. Qumandy oń qolymen joǵary kóterip, sál qısaıyńqyrap sýdy basynan quıyp turǵan beınesi. Sý birese qulań shashyn qýalap qara sanynan sorǵalasa birden diril qaqqan almadaı ǵana qos omyraýyn jýa aǵyp jatqan sıaqty. Naızaǵaı jarqylynda bir sátke ǵana kóz aldymda qalyp qoıǵan mármár músinge mastanyp tósek orynǵa – árbir adamǵa jalǵyz ret ǵana berilse deıtin jar tósegine jantaıdym. Mynaý naızaǵaı jarqyly azdan keıin tórt shoqyny baýrlap keletin sel jaýynynyń nyshany. Birazdan soń shelektep sel jaýady. Jańybr saǵynǵan ana jer rahattana kósilip boıyn tóseıdi. Ezile balqyǵan qara jerdiń ishki qabatyndaǵy tirshilik – ósimdik tuqymyna jan kiredi. Sosyn qys kete erte kóktem bola qar astynan qyltıyp gúl kóktep shyǵady. Mine taýsylmas tirshilik degen osy edi.
Bir túrli yndynym quryp qylyǵyna jutyndym. Arýlanǵandaı – arýaqtaı tazaryp, aqqýdaı taranyp, aq baltyry jarqyldap Aıakóz qashan keler. Iá, osydan on segiz jyl buryn, bala kúnimde…
6alash usynady
