شىڭعىس حاننىڭ «وكىل اكەسى» – دالەلحان قادىر ۇلى
سوندىقتان دا شىڭعىس حان تاقىرىبىندا كوپتەگەن كوركەم تۋىندىلار جازىلىپ، فيلمدەر تۇسىرىلۋدە. اتاپ ايتقاندا، سەرگەي بودروۆ تۇسىرگەن «موڭعول» ءفيلمىن وسىلاردىڭ قاتارىنا جاتقىزۋعا بولادى. ءبىراق بۇل تۋىندى تاريحشىلار تاراپىنان سىنعا ۇشىرادى. الەمدىك شىڭعىستانۋشىلار ءبىراۋىزدان «بۇرمالانعان تۋىندى» دەپ باعاسىن بەردى.
بۇدان باسقا دا شىڭعىس حان تۋرالى كوپ سەريالى تەلەفيلمدى جۇڭگو كينوگەرلەرى جاساپ 2005 جىلدان كەيىن كورسەتە باستادى. فيلم ءقازىر الەمدى شارلاپ كەتتى. راسىن ايتقاندا، كورەرمەنىڭ كوڭىلىنەن شىقتى. فيلمدەگى كوشپەندىلەر ءومىرىنىڭ شىنايى سۋرەتى، دالا نوياندارىنىڭ ەرلىك رۋحى ءسوز جوق قازاقتىڭ قانىندا بار دۇنيە. وسى تۇرعىدان قاراعاندا، ءبىز اتا-بابالارىمىزدىڭ بايىرعى ەتنوتۇرمىسىمەن قايتا قاۋىشقانداي سەزىمدى باستان كەشىردىك.
جۇڭگو ەلىنىڭ كينو ماماندارى تاريحي تەلەسەريال جاساپ، شىعارۋدان الدارىنا جان سالمايدى. بۇل تۋىندى دا سول ەڭبەكتىڭ جەمىسى.
فيلم باستان-اياق ورتا عاسىردا جازىلعان «مونعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» اتتى تاريحي شىعارمانىڭ جەلىسى نەگىزىندە تۇسىرىلگەن. بىردە-بىر ارتىق سيۋجەت جوق. ورتا عاسىرداعى كوشپەندىلەر ءومىرىن، ولاردىڭ جاۋىنگەرلىك ءسالت-داستۇرىن اينىتپاي ورىنداۋعا باسا نازار اۋدارعان. وسىعان قاراپ-اق رەجيسسەرلەردىڭ رولدەرگە ءارتىس تاڭداۋ جۇمىسىنا وتە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراعانىن اڭعارۋعا بولاتىن سياقتى.
وسى ورايدا، ءبىز اتالمىش ءفيلمنىڭ باستى رولدەرىندە ويناعان قازاق ازاماتتارى جايىندا تانىستىرۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز. سونىڭ ءبىرى –شىڭعىس حاننىڭ وكىل اكەسى مەڭلىكتىڭ ءرولىن سومداعان قانداسىمىز دالەلحان قادىر ۇلى دەيتىن ازامات.
مەڭلىك دەگەن كىم؟
ءبىز ءوز وقىرماندارىمىزعا دالەلحان قادىرۇلىن تانىستىرۋدان بۇرىن ول ءرولىن سومداعان مەڭلىكتىڭ كىم ەكەنىن ايتىپ ءوتۋ پارىز سياقتى. شىڭعىس حاننىڭ ءومىر دەرەگى تۋرالى كونە بايان، 1240 جىلى جازىلعان «مونعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» اتتى تاريحي ەڭبەكتىڭ 202-تارماعىندا: «بارىس جىلى (1206 جىل) ونون وزەنىنىڭ جاعاسىندا توعىز قۇيرىقتى اق تۋىن كوتەرىپ تەمۇجين حان سايلاندى»-دەيدى. وسى ۇلىقتاۋ ءراسىمى كەزىندە ۇلىستىڭ ىرگەسىن قالاۋعا ەڭبەك سىڭىرگەن 95 ادام «مىڭبەكتىككە» تاعايىندالدادى. وسىلاردىڭ ىشىندە ءبىرىنشى بولىپ شەجىرەگە مەڭلىكتىڭ اتى جازىلىپتى.
سول سياقتى كوپتەگەن تاريحي دەرەكتەردە مەڭلىكتى تەمۇجيننىڭ وكىل اكەسى رەتىندە اتايدى. اتاقتى تاريحشى راشيد-اد ءديننىڭ جازۋىنا قاراعاندا، ەسۋكەي ءولىپ جەسىر قالعان ءولۋىن بايبىشە وسى مەڭلىكتىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ كۇن كورگەن. ويتكەنى، ەسۋكەي ولگەلى جاتىپ: «ەگەر مەن ولاي-بۇلاي بولىپ كەتسەم بالالارعا باس-كوز بول!» - دەپ، مەڭلىككە تاپسىرعان. (راشيد-اد دين «جامي –ات تاۋاريح» ۇب، 2002 جىل، 155 - بەت).
تاعى ءبىر دەرەك: «مونعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» تاريحناماسىنىڭ 204-تارماعىندا: شىڭعىس حان ءوز اۋزىمەن ايتتىپ، حاتقا تۇسىرتكەن تومەندەگىدەي جولدار بار: «مەڭلىك اكە، ءسىز مەن تۋعاننان بەرى تۋىمدى كوتەردىڭىز، وسكەننەن بەرى ءورىسىمدى كەڭەيتتىڭىز، ولشەۋسىز كومەك بەردىڭىز. اسىرەسە، اكەمدەي بولعان تۇعىرىل حان مەن انداسقان باۋىرىم سانكۇم الداپ شاقىرىپ كوزىمدى جويماق بولعاندا، مەنى امان الىپ قالدىڭىز. وسى ءىسىڭىزدى ۇرپاعىمنىڭ ۇرپاعى ۇمىتپايتىن بولادى!»-دەسە، اكادەميك-تاريحشى ش. ناساگدورج: «سانكۇم ءوزىنىڭ قارىنداسى ساۋىر بيكەنى تەمۇجيننىڭ ۇلىنا ۇزاتامىن دەپ، قۇداسى تەمۇجيندى باۋىزداۋ جەۋگە شاقىرادى. ونداعى ويى ۇستاپ الىپ ءولتىرىپ تاستاۋ بولاتىن. جولاي تەمۇجين مەڭلىككە جولىعىپ، وكىل اكەسىنىڭ اقىلى بويىنشا قۇدالىققا بارۋدان باس تارتادى»- دەپ جازادى. (ش. ناساگدورج «شىڭعىس حاننىڭ تاريحى»، ۇب، 1991 جىل، 51-بەت).
بۇل دەرەكتەرگە قاراعاندا مەڭلىك وردانىڭ ىقپالدى بيلەرىنىڭ ءبيى بولعان. ءتىپتى شىڭعىس قاعان داۋىرىنە قاتىستى ايتىلاتىن قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحناماسىنداعى «مايقى بي» دەگەن وسى ادام بولۋى مۇمكىن دەيدى كەيبىر شينجاندىق تاريحشىلار. وسى مەڭلىكتىڭ بالاسى كوكەش باقسى تاڭىرمەن تىلدەسىپ، تەمۇجينگە «شىڭعىس حان» دەپ ات قويعانى جايىندا كونە جازبالاردىڭ بارىندە ايتىلادى.
مىنە، دالەلحان قادىر ۇلى سومداعان مەڭلىكتىڭ ءرولى وسىنداي. جۋىقتا داكەڭ ەلورداعا كەلىپ كەتتى. اسپانمەن استاسىپ ءوسىپ كەلە جاتقان كوركەم قالانى كوردى. تەلەسەريالدان كۇندە كورىپ جۇرگەن باۋىرىمىزعا بارىپ سالەم بەردىك. ءارى از-كەم اڭگىمە وربىتتىك:
– داكە، ءسىزدىڭ ونەرىڭىزبەن «شىڭعىس حان» تەلەسەريالى ارقىلى جاقسى تانىسپىز. ال ەندى ءومىر تاريحىڭىز جايىندا بىلە بەرمەيمىز، ءوزىڭىز ايتىپ بەرمەيسىز بە؟
– مەن 1958 جىلى قازان ايىنىڭ 10 كۇنى التاي ايماعىنىڭ ورتالىعى سارىسۇمبە قالاسىندا تۋىپپىن. 1976 جىلى ايماق ورتالىعىنداعى 10 جىلدىق ورتا مەكتەپتى ءتامامداپ، ءۇرىمجى كينو ستۋدياسىنا «دىبىس ءارتىسى» دەيتىن ماماندىق بويىنشا جۇمىسقا ورنالاستىم. ءارى اۋدارما ىسىمەن قوسا اينالىستىم. جەكە ءوز باسىم 5 ءفيلمدى قازاقشالادىم، 200-شاقتى فيلمگە دۋبلاج جاسادىم. ويتكەنى، ۇرىمجىدەن تارايتىن قازاق تىلىندەگى تەلەحابارلار كەستەسىندە ءبىر اۋىز جۇڭگو ءتىلى بولماۋى كەرەك.
سودان 1981 جىلى بەيجىڭ قالاسىنداعى مەملەكەتتىك كينو ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اكتەرلىك فاكۋلتەتىنە ەمتيحان تاپسىرىپ، وقۋعا قابىلداندىم. 1985 جىلعا دەيىن سوندا وقىدىم. وقۋ بىتىرگەننەن سوڭ ءۇرىمجى قالاسىنداعى «تيان-شان» كينو ستۋدياسىنىڭ تەلەفيلم بولىمىنە قىزمەتكە كەلدىم. كۇنى بۇگىنگە دەيىن وسىندا ءجۇرىپ جاتىرمىن. قۇدايعا شۇكىر ۇلكەندى-كىشىلى 45 فيلمدە ءارتۇرلى رولدەردى سومدادىم. سونىڭ ىشىندە 15 فيلمدە باس كەيىپكەردىڭ ءرولىن وينادىم.
– ولار قانداي فيلمدەر؟
– ونشاقتى جىلدىڭ الدىندا قازاقستاننىڭ كينو تەاترلارىندا «كورىكتى مەكەن» اتتى كوركەم فيلم كورسەتىلدى. تەلەديدار ارقىلى دا بەرىلدى. وسى ءفيلمدى التايلىق قازاق ازاماتتى ماقسات كادىرحان ۇلى تۇسىرگەن ەدى. مەن وسىندا قۇناتاي قاريانىڭ ءرولىن سومدادام. ايتپاقشى، ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ قىتايعا بارعان كەزەكتى ساپارىندا وسى ءفيلمدى كورىپ، قاتتى ۇناتقانىن بىلەمىن.
ودان باسقا «تاڭجارىق» اتتى دەرەكتى تاريحي-كوركەم فيلمىندە تاڭجارىق اقىننىڭ ءرولىن سومدادىم. «ەلجاۋ كۇنبي» تەلەسەريالىندا ەلجاۋدىڭ ءرولىن، «جەتىم قىزدا» ءۇش ايماق توڭكەرىسىنىڭ وفيسەرى بولىپ وينادىم. ءبىر قىزىعى بۇل فيلمدە 3 ادامنىڭ ءرولىن قاتار ويناپ شىقتىم.
– ءبىر فيلمدە 3 بىردەي ءرولدى قالاي ويناپ ءجۇرسىز؟
– ونداي-ونداي بولا بەرەدى. ويتكەنى، رەجيسسەرلەر سەنىمدى ادامعا بىرنەشە ءرولدى قابات جۇكتەيتىنى بار.
– داكە، ءسىز شينجان ولكەلىك فيلمدەرگە تۇسۋمەن شەكتەلىپ قالماي كۇللى جۇڭگو ەلىنە ورتاق ماڭىزدى تۋىندىلاردا دا، ماڭىزدى ءرول سومداعان كورىنەسىز...
– مەنىمەن بەيجىڭدە بەس جىل بىرگە وقىعان قىز-جىگىتتەردىڭ اراسىندا نەبىر مىقتىلار بولدى. سولار ءقازىر قىتايدا فيلم ءتۇسىرۋ سالاسىندا ابىرويلى قىزمەت اتقارىپ ءجۇر. مەندە بۇرىن ميللياردتار كوز تىگەتىن كوركەم فيلمدەردە وينايمىن-اۋ دەگەن وي بولعان جوق ەدى. ءبىر كۇنى بەيجىڭدە ءبىر كۋرستا بىرگە وقىعان، تەگى موڭعول حورشا دەيتىن دوسىم ۇرىمجىگە كەلدى. قاسىندا كۇللى جۇڭگو ەلىنە ايگىلى ەرلى-زايىپتى سايفۋ جانە ءمالىس اتتى رەجيسسەرلەر بار. بۇلاردا موڭعول. ولاردىڭ ماقساتى – شينجان ومىرىنە قاتىستى تاماشا ءبىر فيلم ءتۇسىرۋ ەكەن. وسى فيلمگە دوسىم حورشا ەكەۋىمىز قاتار قاتىستىق. مەن بوسىردىڭ ءرولىن سومدادىم. وسى فيلم قىتايدى ءدۇر سىلكىندىردى. جالعىز-اق كۇنى اتاعىمىز جەر جارىپ شىعا كەلدى.
– ول قانداي فيلم؟
– قازاقشالاعاندا «ساردارلار كەشىرمەيدى» دەپ اتالادى. 1940 جىلدارى گوميندان بيلىگى تۇسىنداعى ازاتتىق كۇرەسكەرلەرى جايلى فيلم.
– ال، ەندى كوپ سەريالى «شىڭعىس حان» فيلمىنە قالاي ءتۇسىپ ءجۇرسىز؟
– بۇل ۇلكەن اڭگىمە. 1999 جىلدىڭ كوكتەمى بولاتىن، ءبىر كۇنى ىشكى مونعولدىڭ استاناسى كوكحوتتا تۇراتىن حورشا دوسىم حابارلاستى. دالەلحان وسىلايدا، وسىلاي ءبىز كوپ سەريالى «شىڭعىس حان» اتتى فيلم تۇسىرگەلى جاتىرمىز. سەن: «بابام شىڭعىس حان تۋرالى فيلم تۇسىرىلسە ەكەن» دەپ ارمانداۋشى ەدىڭ عوي. سونىڭ ءساتتى كەلگەن سياقتى. سەن تەز جەت، دەپتى.
– شىڭعىس حان سىزگە قالاي بابا بولادى؟
– مەنىڭ ءزاۋ-زاتىم تورە تۇقىمىنان.
–سودان سالىپ ۇرىپ كوكحوتقا باردىڭىز؟
–باردىم. حورشا دوسىم كۇتىپ الدى. قالانىڭ ورتاسىنداعى مەيمانحاناعا ورنالاستىردى. كەشكىسىن ەكەۋىمىز وتىرىپ الىپ جاڭادان تۇسىرىلۋگە ءتيىس كوپسەريالى ءفيلمنىڭ سەنارياسىن قاراپ شىقتىق. حورشا دوسىم باس رەجيسسەردىڭ ورىنباسارى ەكەن. سول ايتتى: «داكە، ساعان مىنا ءبىر ءرولدى لايىق كورىپ وتىرمىز. ءوزىڭ سياقتى قاراپايىم، اق كوڭىل ادام، شىڭعىس حانننىڭ قامقورشىسى، وردانىڭ تىرەگى – مەڭلىكتىڭ رولىندە سەن وينا. وتە جاۋاپتى ءرول، ويتكەنى ءفيلمنىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن ۇزدىكسىز قاتىسادى» دەدى.
– تەك ءسىزدى عانا شاقىرعان با، الدە باسقا...
– وتە كوپ ادام شاقىرعان ەكەن. ءبارى دە كۇللى جۇڭگو ەلىنە تانىمال ارتىستەر. وسىلاردىڭ كوبى رولدەرىن كورىپ، تانىستى دا ۇيلەرىنە قايتىپ كەتتى. ونىڭ باستى سەبەبى، كوپ ارتىستەر اتقا مىنە المايدى. ال، فيلمگە تەك ات قۇلاعىندا وينايتىن جىگىتتەر قاجەت ەكەن.
– ءسىز ات قۇلاعىندا وينايتىن با ەدىڭىز؟
– مەنىڭ تۋعاندا كورگەنىم – جىلقى بالاسى. اكەم جارىقتىق قويشى بولاتىن. جاسىمدا التاي تاۋىنىڭ قىرات-قىرقالارىن ەندەتىپ قوي باقتىم. اۋىل بالالارى جينالىپ الىپ اساۋ ۇيرەتىپ مىنەتىنبىز. ات ۇستىندە جۇرگەندى «حان تاعىنا مىنگەندەي» جانىم سۇيەتىن. مەنىڭ وسى ادەتىمدى جاقسى بىلەتىن حورشا دوسىم باس رەجيسسەرمەن كەلىسىپ، مەنى ارتىستەردى ات مىنۋگە ۇيرەتەتىن «جاتتىقتىرۋشى» قىزمەتىنە تاعايىنداپ تاستادى.
– داكە، جۇڭگو ەلىنىڭ جىلقىلارى قانداي بولاتىنىن بىلمەيمىن، ءبىراق «شىڭعىس حان» فيلمىنە قاراپ وتىرىپ، جاتاعان جابى تۇرپاتتى بايىرعى موڭعول اتتارىن بايقادىق، ونى قايدان الدىڭىزدار؟
– فيلمگە ات تاڭداۋ ماعان جۇكتەلگەننەن كەيىن، ورتا عاسىردا شىڭعىس حاننىڭ اسكەرلەرى مىنگەن دالانىڭ جابى جىلقىسىن ىزدەۋ قاجەت بولدى. ونداي جىلقى التاي، حوتان، تۇرپان وڭىرلەرىنەن تابىلمادى. ىشكى موڭعوليادا تاعى دا بولماي شىقتى. ۇزىنقۇلاقتان سۇراستىرىپ جاتىپ «قىتايدىڭ قيىر شىعىسىندا، يەن دالادا تاعىلانىپ كەتكەن جابى جىلقىلار بار» دەگەندى ەستىدىم. وزىمدە وسى كونە مانجۋريا ولكەسىن ءبىر كورسەم دەپ، ارمانداپ ءجۇرۋشى ەدىم. بىرنەشە سەرىكتەرىمدى الىپ جولعا شىقتىم. حارۆين قالاسىنا جەتكەننەن كەيىن ءبىر باراتىن ولكە قۇس ۇشپايتىن قۇلا ءتۇز ەكەن. كەدىر-بۇدىر دالانىڭ قيىن جولىمەن ءبىر اپتا ءجۇرىپ دىتتەگەن جەرگە زورعا جەتتىك.
ەرتەڭىندە دالاداعى جىلقىلارعا بارىپ كورسەك، تاعىلانىپ كەتكەن ماڭىنا ادام جۋىتپايدى، شۋ اساۋ. ايتپەگەندە، بويى، تۇرقى ءبىز ىزدەگەن نورماعا دالمە-دال. ال، ەندى ۇستايىق دەسەك جىلقى قامايتىنداي قورا-قوپسى جوق. قولدان جاساعان اعاش قاشامىزدى جالعىز ىرعىپ بۇزىپ وتەدى. ءارى ءوزى از جىلقىنىڭ اياق-قولى سىنىپ جاراقاتتاناتىن بولدى. سودان ءبىر-بىر موتوسيكلگە ءمىنىپ الدىقتا ماڭ دالانىڭ شاڭىن كوككە شانشىلتىپ جىلقى قۋدىق. ابدەن بولدىرىپ قۇلاعاندا جاپا تارماعاي بايلاپ-ماتاپ الامىز. ءسويتىپ 450 جىلقى جيناپ الدىم.
– ولاردى كوكحوتقا ايداپ اكەلدىڭىزدەر مە؟
– جوق. ايداۋ جۇرۋگە جەر شالعاي. دالانىڭ تاعى جىلقىسى قايدان ايداۋعا جۇرەدى. كوپ ماشينا اكەلىپ، ءار بىرىنە 20-25 جىلقىدان تيەدىك. سۇمدىق شارشادىق. اساۋ جىلقىلار كۋزوۆقا شىقپايدى. ماشينالاردىڭ دوڭگەلەگىنىڭ استىن قازىپ جەرگە وتىرعىزىپ ءجۇرىپ، ارەڭ تيەدىك. جىلقىلاردى كوكحوتتىڭ ماڭىنا اكەلىپ، ەكى اي بايلاپ ۇستاپ، مىنىسكە ۇيرەتتىك.
– جىلقىلاردى كىم ۇيرەتتى؟
– ىشكى موڭعولدىڭ اۋىلدىق جەرلەرىنەن جىلقى ۇيرەتەتىن جىگىتتەردى شاقىردىق. ودان كەيىن ءوزىمنىڭ تۋعان جەرىم التايدان جىگىتتەر ەرتىپ كەلدىم. ولار ەكى اپتانىڭ ىشىندە: قۇلاعىنا قول تيگىزبەي تۇرعان تارپاڭداردىڭ وكپەسىن سوقتىرىپ، تىلەرسەگىن دىرىلدەتىپ، الدىما الىپ كەلەدى. مەن ارتىستەرگە «مىناۋ سەنىڭ اتىڭ، وسىعان يە بول» دەپ، قولما-قول تاڭبالاپ، ۇلەستىرىپ بەرەم. وسى جىگىتتەر ءفيلمنىڭ سوڭىندا ات قۇلاعىندا وينايتىن دارەجەگە جەتتى. ەگەر ءسىز جاقسىلاپ اڭعارعان بولساڭىز تەلەسەريالدىڭ ءاربىر ءبولىمى اياقتالعاندا سارى دالانى دۇبىرلەتىپ جۇزدەگەن اتتى ادامدار شاۋىپ بارا جاتادى. ەندى سۇمدىق كورىنىس. ماڭ دالا ات بۋىرىندا وينايدى. ءبىر قىزىعى وسى كورىنىس ءفيلمنىڭ ەشبىر جەرىندە كەزدەسپەيدى.
– نەگە؟
– سەبەبى، بۇل ويلاماعان جەردەن پايدا بولعان كورىنىس. كينو ءتۇسىرىلىپ اياقتالعانعان كەيىن، بارلىق قاتىسقان ادامدار جينالىپ الىپ، ءفيلمنىڭ قۇرمەتىنە ماڭ دالانى دۇبىرلەتىپ قارا جارىس سالدىق. بىرنەشە ساعات توقتاماي شاپتىق. تۋرا رولگە ەنگەنىمىز سونشالىق ناعىز شىڭعىس حانىڭ شەرىگىنە ۇقساپ كەتتىك. وسى سيۋجەتتى تۇسىرۋشىلەر توبى قىزىقتاپ تۇسىرگەن ەكەن ارتىنان ءاربىر ءبولىم اياقتالعاندا كورەتىن ەتىپ جاساپتى.
– «شىڭعىس حان» ءفيلمىن قاي ولكەدە ءتۇسىردى؟
– فيلم تۇتاستاي ىشكى موڭعول ولكەسىندە، نەگىزگى سيۋجەتتەر كوكحوت ماڭىندا، ودان كەيىن شيلەنحوت دەيتىن جەردە ءفيلمنىڭ كوپ بولىگى ءتۇسىرىلدى.
– شىڭعىس حاننىڭ رولىندە ويناعان ازاماتتى تانيسىز با؟
– وتە جاقسى تانيمىن. ۇلتى موڭعول ازامات. موڭعول بولعاندا ىشكى موڭعوليانىڭ موڭعولى ەمەس، كادىمگى ءوزىمىزدىڭ بۋراتولانىڭ تۋماسى. قازاقستان شەكاراسىنداعى قورعاس وتكەلەگىنەن وتە قالعاندا اراسان-سارىبۇلاق دەيتىن اۋىل بار، سوندا تۋعان. جاسىندا قازاقتاردىڭ ورتاسىندا وسكەن. ءوزى قازاق تىلىندە قانداي جاتتىق سويلەيدى. ءاتى-جونى – باسىن. 12 جاسىنان باستاپ بەيجىڭدەگى اسكەريلەر انسامبلىندە وقىدى. ارتىنان ىشكى موڭعولياعا اۋىسىپ بارىپ، سوندا قالىپ قويدى. ءتىپتى ءبىر قىزىق ايتايىن، باسىننىڭ اكەسى قولىنا دومبىرا ۇستاپ اۋىلارالىق ايتىسقا قاتىسقان اام ەكەن. باسىن دوسىم اكەسىنىڭ قازاقتارمەن ايتىسىن جاتقا بىلەدى. بىزگە تالاي ايتىپ بەرگەنى بار...
– ءفيلمنىڭ باستى-باستى رولدەرىن ورىنداعان ارتىستەردىڭ بارلىعى موڭعولدار ما؟
– فيلم «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» جەلىسىمەن تۇسىرىلگەن. وسى تاريحي قۇجاتتاعى ۇلتتى موڭعول ادامداردىڭ ءرولىن تەك موڭعولدار وزدەرى وينادى. مىسالى، شىڭعىس حاننىڭ اناسى ءولۋىننىڭ رولىندە ويناعان سارانگۋا مەنىڭ بەس جىل بىرگە وقىعان كۋرستاسىم.
– وسى سارانگۋا ءولۋىننىڭ ءرولىن باستان-اياق جالعىز ءوزى عانا وينادى ما؟
– ءسويتتى. سارانگۋانىڭ ناقتى كەلبەتى ءفيلمنىڭ باسىندا ەسۋگەي ساردار تارتىپ اكەلەتىن كەزىندەگىدەي. باسقاسى ءتۇرىن وزگەرتىپ گريمدەۋ اقىلى ويناعان. جاپ-جاس كەلىنشەكتەن باستاپ، الجىعان كارى كەمپىرگە دەيىنگى ءرولدى ءبىر ءوزى ويناپ شىقتى.
– ءسىزدىڭ جوعارداعى حورشا دوسىڭىز قانداي رولدە وينادى؟
– ول تەمۇجيننىڭ قاس جاۋى تارعىتايدىڭ رولىندە وينادى. ودان كەيىن تاعى ءبىر دوسىم قاراباتىر دەيتىن جىگىت كەرەي تۇعىرىل حانىڭ ءرولىن سومدادى. ءبىر وكىنىشتىسى كينو بىتكەننەن كەيىن اۋىرىپ دۇنيەدەن ءوتىپ كەتتى. ايتپاقشى، جامۋقانىڭ ءرولىن ويناعان جىگىتتىڭ ۇلتى – حانزۋ.
– باستى رولدەردە ويناعان سىزدەن باسقا قازاق جىگىتتەرى بار ما؟
– بار. تەلەسەريالدىڭ ءارتۇرلى رولدەرىندە 20-دان استام قازاق جىگىتتەرى وينادى. اسىرەسە سوعىس كورىنىستەرىن ويناعاندا ءبىزدىڭ جىگىتتەر قوسىمشا ەپيزودقا كوپ قاتىستى. ويتكەنى، ولار ات ۇستىندەگى سوعىس ونەرىنە باسقالارعا قاراعاندا وق بويى وزىپ تۇردى. ودان كەيىن شىڭعىس حاننىڭ ورتا تۇمەنىن باسقارعان وڭ قولى ناياقا نوياننىڭ ءرولىن ەرجان ماقپىش ۇلى دەيتىن ىلەنىڭ جىگىتى وتە تارتىمدى اتقاردى.
– كينودا ءۇش وگىز جەككەن اربانى ءبىر قولىمەن تارتىپ، توقتاتىپ سۇيرەپ كەتەتىن وسى ەرجان ەمەس پە؟
– سونىڭ ءدال ءوزى. شىن مانىندە اتتان وگىزدى سۇيرەپ كەتەرلىك قاۋقارلى جىگىت. ەرجان وگىزدەردى سۇيرەپ بارا جاتقاندا ۇرانداپ وتىرعان مەڭلىكتى كورسەتەدى. ارينە، ول مىنا مەنمىن.
– كينو ءتۇسىرۋ بارىسىندا قانداي قيىنشىلىقتار تۋىندادى؟
– ءبىزدى قاتتى قيناعان كۇننىڭ ىستىعى. التايدىڭ اۋا رايى قوڭىر سالقىن بولادى. سوعان ۇيرەنىپ قالعان ءبىزدىڭ جىگىتتەر ىستىقتاپ ۇستىنە كيگەن ساۋىت سايماندارىن ۇلىقساتسىز كەشىپ تاستايدى. باياعى مەن ءسوز ەستيمىن. قاتتىراق ايتسام: «كينوڭ قۇرىسىن، داكە، ءوزىڭ ويناي بەر، ءبىز اۋىلعا كەتەمىز!» دەپ ەدىرەڭدەپ شىعا كەلەدى. ودان كەيىن جاتىپ كەپ جالىنامىن. تاعى دا ولار قىتايدىڭ تاماعىن جەمەيدى. بولەك اسحانا ورناتىپ بەردىك. ءسويتىپ ءجۇرىپ ويناپ شىقتىق.
– داكە، تەلەفيلمدەگى حورەزم شاحتىڭ نوكەرلەرىن كىمدەر وينادى، ولاردى جۇڭگو نەمەسە موڭعول ارتىستەرى وينامايدى عوي؟
– حورەزم شاحتىڭ نوكەرلەرىنىڭ ءرولىن وينايتىن ادامدار تاۋىپ كەلۋ تاعى دا ماعان جۇكتەلدى. سالىپ ۇرىپ التايعا كەلدىم دە قوڭقاق مۇرىن، شيكىل سارى بارلىق ۇيعىرلاردى جيناپ الدىم. بىرنەشە اۆتوبۋسقا وتىرعىزىپ الىپ باردىم. مەن كەتكەننەن كەيىن ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ جىگىتتەرى: «قۇداي-اۋ بۇرىن ۇيعىرلار كەلىپ، ءبىزدىڭ قويىمىزدى ساتىپ الىپ ماشيناعا تيەپ كەتۋشى ەدى، دالەلحان اعامىز كەلدى دە ۇيعىرلاردى ماشيناعا تىرىدەي تيەپ اكەتتى» -دەپ، قارىق بولىپ كۇلەتىن كورىنەدى. وسى ۇيعىر اعايىندار حورەزم شاحتىڭ نوكەرلەرىنىڭ ءرولىن ويناپ شىقتى.
– كينودا وتىرار، سامارحاندى سياقتى قامال قورعانى بەرىك قالالارعا شىڭعىستىڭ اسكەرى شابۋىل جاسايتىن ەپيزودتار بار. وسى قامال قورعان قالاي جاسالدى؟
– ءفيلمنىڭ سۋرەتشىسى ما-شاۋ-سيان دەيتىن دۇنگەن جىگىتى ەدى. وسى كىسى تاعى دا شينجاننان ۇيعىر شەبەرلەرىن اكەلىپ، اسا اۋىر تەحنيكالار جاسايتىن زاۋىتتىڭ ىشىنە الىپ ساراي-قورعان تۇرعىزدى. حورەزم دالاسىنا جاسالعان بارلىق شابۋىل وسى ساراي-قورعاننىڭ ىشىندە ءوتتى.
اڭگىمەلەسكەن بەكەن قايرات ۇلى
" ەگەمەن قازاقستاننان " الندى
6الاش ۇسىندى
