(الىبەك اسقارعا)
قابىرعاسىنا ۇلىلاردىڭ ءۇنى ۇيا ساپ قالعان لا سكالانىڭ الدىندا تۇردىم. ايگىلى تەاتردى الەمنىڭ ءار قيىرىنان تابان توزدىرىپ جەتكەن جۇرت قويماي قىزىقتايدى. ءار تاسىنا تامسانادى. تاڭداي قاعىسادى. قىزاقاي جاپوندار، قىزىلشىل يسپاندار… الاڭنىڭ ناق ورتاسىندا ۇشار بيىكتەن تومەن قاراپ سۇپ-سۇر تاس ءمۇسىن تۇردى. قابا ساقال، جۇدەۋ بەت، وي ارقالاعان ۇلى سۋرەتشى. “لەوناردو دا ۆينچي!”. “قانداي ۇلىلىق!” – دەسىپ كوپشىلىك ەندى قارسى بەتكە لاپ قويدى.
اياعىمدى اتتاپ باسا الماي قالدىم. بويىمدى بەيمالىم ءبىر سەزىم بيلەپ: كەزدەستىك-اۋ، اقىرى، – دەدىم. ءوتىپ كەتكەن وكپە دە، ءوشىپ، قولامتاسى قالعان وكىنىش تە وسى ەكى اۋىز سوزگە سيىپ جاتتى. سوندا دا ونىڭ كوزىنە قاراعىم كەلگەن. ءتىپتى دە مۇمكىن ەمەس. بۇل پانيدەن تۇڭىلگەن سىندى. مەن دە تورىققام.
كۇز لەبى كەلدى. تەڭىز سامالى بوپ جەتكەن. جاپىراق جاۋا قويماعان شاق.
– كەلىڭىز فوتوعا تۇسەيىك.
– ومىرلىك ەستەلىك!
– پولكوۆنيك، ءسىزدى دە كەزىندە سۋرەتپەن اۋەستەنگەن دەپ ەستىدىك.
جۇرەگىم شانىشتى. الاڭعا اعىلعان قالىڭ توبىرعا قاراعىم كەلمەدى. تەرىس اينالدىم. لەوناردو دا ءۆينچيدىڭ ءمۇسىنى الىستاپ بارا جاتتى. سانتا ماريا كوشەسىنە جەتكەندە القىندىم. جانىمنىڭ ءبىر جىڭىشكە ءجىبى دىرىلدەپ بارىپ ءۇزىلىپ كەتتى بىلەم. تالتىرەكتەپ قالت-قۇلت باسىپ كەلىپ وتىردىم.
– سەنور، كومەك كەرەك پە؟ – دەگەن سوزدەر اۋاعا ءسىڭىپ جاتتى. الىستان بۇلدىراپ مونا ليزا بەينەسى ەلەس بەردى. ادەمى كەلبەتى، توگىلگەن قولاڭ شاشى، قوڭىرقاي كوزى، بەس جاسار بالانىڭ باسىنداي ومىراۋى… باياعىداي قۇپيا جىميادى. الدە ءتىپتى مىسقىلداپ تۇر. جانارىم جاساۋرادى. اق بىلەگىن اسپانعا اتىپ قول بۇلعايدى. ءتىپتى بولماعان سوڭ ىمداپ وزىنە شاقىرادى. اۋلاق مەنەن! كورگىم كەلمەيدى سەنى، مونا ليزا! ارمانىم بوپ تابىسىپ، ازابىم بوپ اجىراسقانسىڭ… كەشىر، مىناۋ ول ەمەس، مونشاق قوي. كادىمگى… ول مۇندا قايدان ءجۇر؟
– سەنور، جاعدايىڭىز قيىن…
كوشە كەزگەن الدەكىمدەر مەنى قولتىقتايدى.
كوز الدىمنان ەلەستەر كوشىپ جاتتى. ءۇزىلىپ كەرى جالعانادى. كۇلىمسىرەپ مونشاق قولىن سوزادى. سول ۇزىن بويى، بۇيرا شاشى، ادەمى قىر مۇرىنى، نۇر توگىلگەن ءجۇزى. قيىلا قارايدى. اۋىلعا الىپ كەتكىسى كەلگەن شىعار. باياعى دامەمەن ءالى ءجۇر مە ەكەن، جازعان قىز.
ول كەزدە ەكىنشى كۋرستىڭ ستۋدەنتى ەدىم. بولاشاق سۋرەتشى. جانە قانداي! مەن جاققان الۋان بوياۋ تارانعان قىرعاۋىلدىڭ قاناتىنداي قۇلپىرىپ تالايدى تامساندىراتىن.
سوندا دا لەوناردو دا ۆينچيدەي قۇدىرەتتىڭ قۇپياسىنا ىندىنىم كەۋىپ… مونا ليزاسى مەنى شىنىمەن سيقىرلاپ العان. سۇلۋدىڭ سۋرەتىندەگى الماسقان جارىق پەن جىلۋ، كولەڭكە، سىرشىلدىق… كۇندىز-تۇنى كوزىممەن ىشىپ-جەپ تويمايتىنمىن. ويتكەنى، مەنىڭ مونشاعىم دا سونداي ادەمى ەدى عوي. تەك جالعىزىلىكتى شەشەسىنە قارايلاپ اۋىلدا قالعان. مەكتەپتە لابورانت-تىن. سول جازعى تۇنگى ايتىلعان سىر، ايقاسقان قۇشاقتىڭ قۇدىرەتى شىعار مەنى ءالى كۇنگە قۇلاتپاي كەلە جاتقان. سولاي، سولاي!
وڭاشا وزەن جاعالاپ كەلە جاتتىق. قامىس بىتكەن الاقانداي باسىن تەربەيدى. جۇلدىز جانىپتى. اي دا تۇر اسپاندا اتكەنشەك تەۋىپ. ول باسىن يىعىما سۇيەدى. ءۇنسىز جىلاپ كەلەدى ەكەن. ايتارىن ىشتەي ۇقتىم.
– كوپ قىزىقتىڭ ورتاسىنداسىڭ. وزگەرىپ كەتەسىڭ عوي. قالانىڭ قىسقا ەتەك قىزدارى قۋ كەلەدى دەۋشى ەدى. بىرەۋى…
– جالعىز عاشىعىم – ءوزىڭ، – دەيمىن بەلىنەن وراي قۇشاقتاپ – وقۋ بىتىرەم. اتاقتى سۋرەتشى بولام. ۇيلەنىپ، قالادا تۇرامىز.
– وقىماعان نادان قىز ۇلكەن سۋرەتشىگە قالاي جار بولادى؟ الەمدى شارلاپ، كورمە وتكىزەرسىڭ. مىقتىلارمەن يىقتاسا جۇرەرسىڭ. سوندا مەن سەنىڭ ءسانىڭدى قاشىرام عوي.
– ايتپا وندايدى! – دەيمىن ورەكپىپ. – الدىمەن سەنىڭ پورترەتىڭدى سالامىن. جان تازالىعىڭ، ەركە كەلبەتىڭ، ءتىپتى بۇكىل نۇرىڭ سول سۋرەتتىڭ بەتىندە قالقىپ تۇرادى. ءدال مونا ليزاداي عىپ. ءتىپتى ودان دا ارتىق. ودان دا ادەمى!
– سوسىن، – دەدى ول كوڭىلىن بىرلەپ، داۋىسى بەكىپ.
– مىنە، مەنىڭ مونشاعىم دەپ كۇللى دۇنيەگە جار سالام.
– سەندىم، – دەدى ول سوسىن جاعالاۋداعى جۇمساق كوگال شوپكە تىزە بۇگىپ. – تاعى دا سەندىم! پاپاڭنىڭ كوزىنە تۇسۋگە ۇيالامىن. وڭاشادا اپاما بارىپ سالەم بەرىپ كەتەم…
ءتاتتى ەرىننىڭ ءدامى. جۇمساق بۇيرا شاشتارى موينىمدى قىتىقتايدى. جەلىكتى كوتەرەدى. باياۋ ەسكەن جەل دە تىنا قالىپتى. بوزتورعاي عانا اۋلاقتا جۇمىرتقاسىن انمەن شايقاپ جاتىر. انام سوزدەرى ەسىمدە ويانادى.
– ءبىر سىنىپتا وقىدىڭ. التىن اسىقتاي بالا. اۋرۋلى شەشەسىنە الاڭداي بەرەدى. اكە مەيىرىمىن كورمەي ءوستى. كەلىن عىپ قولىما ءتۇسىرىپ بەر.
وزەن جاعالاي بىتكەن كوگال ءشوپ جىبەك كورپەدەي جۇمساق. شىنتاقتاي كەتتىك. جۇلدىز جانىپ تۇر. شامدارى نەتكەن كوپ ەدى…
ەلەستىڭ ىشىندە شومىلىپ جاتتىم. مىناۋ ءوزىم عوي. جاپ-جاس ەكەنمىن-اۋ. ستۋدەنتتىڭ تار بولمەسى. جالقى كەرەۋەت. تۇسىندا مونا ليزا ءىلۋلى تۇر. شاشىم جالبىراپ سۇلۋدىڭ جىمىسقى جۇزىنە ۇڭىلەمىن. سيقىرى تەرەڭىنە تارتا تۇسكەنىمەن سىر اشپايدى.
– باتاڭدى بەر، الاقانىڭدى كەڭ جايىپ، – دەيمىن ۇلى سۋرەتشىنىڭ كىندىك قاققان ساقالدى جۇزىنەن ءۇمىتىمدى ۇزبەي. – ءسىز سياقتى سولاقاي ەمەسپىن. دەسە دە مونشاعىما بەرگەن ۋادەم بار. بولاشاعىم زور.
شالدىڭ ءجۇزى بالاۋىز شامنىڭ جارىعىمەن الدىمەن نۇرلانادى. سوسىن ەرنىن ءبۇرىستىرىپ سىعالاپ سىنايدى كەپ.
بولمەنىڭ ءىشى ەسكيزدەرگە تولىپ كەتكەن. جو-جوق، مۇنىڭ ەشقايسىسى مەن سۇيگەن قىز ەمەس. كوڭىلدەنگەن شاقتاعى بۋىنىڭدى العان كۇلكىسى، موينىڭدى باياۋ قىتىقتاپ، جەلىگىڭدى كوتەرەتىن بۇيرا شاشى دا، ادەمى قىر مۇرىنى دا… تىپتەن باسقا. بوتەن بەينە. سۋىق سۇلۋلىق. ول دالانىڭ ەركىن وسكەن ەركەسى عوي.
– تاپپاي قويمايمىن، – دەيمىن ىشتەي ىزالانىپ. سۇلۋلىق پەن ۇياڭدىق، ءتوزىم مەن ءمولدىر سەزىم ءبارى-بارى قاي بوياۋدىڭ ىشىندە تۇر؟ قانداي كيستانىڭ ۇشىندا ءجۇر؟ مۇنداي پورترەتتى قولمەن ەمەس، جۇرەكپەن سالۋ قاجەت. تەك قانا جۇرەكپەن!
وسىنداي الاقىزبا شاقتا اۋىلدان اپام كەلگەن. جالعىز ۇلدىڭ جايى. ساعىندىرىپ جەتەر حاتىمنىڭ بىرىندە: – ماسكەۋگە جۇرگەلى جاتىرمىز. ءبىر جىلعا. ونداعى بىلىكتى ۇستازداردان وقىپ-توقيمىز، – دەپپىن. اسىعىس جەتىپتى. قورجىن باسى توق.
– اكەڭ ەرتەڭدى-كەش جۇمىستا. مۇرنىنا سۋ جەتپەيدى. اسقازانى مازالايدى، – دەيدى جايمەن. اقسارى جۇزىندە جىڭىشكە ءۋايىم تۇر. كوپ سويلەمەيتىن. كوڭىلمەن ۇقتىراتىن.
– مىناۋ كىم ءوزى؟ – دەدى كەتەرىندە مونا ليزانى نۇسقاپ.
– بولاشاق كەلىنىڭىز. اتا-ەنەمە باپتاپ ءشاي قۇيىپ بەرەم دەپ وتىر.
ازىلدەي سالدىم. اپام سول تۇرعان ورنىندا سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى. لەكسياعا اسىعىپ تۇرعام. ءمان بەرگەنىم جوق. ارتىنشا كۋرس بوپ الىس ساپارعا اتتاندىق.
مەنىڭ اڭقاۋ اپام. جىڭىشكە ءۋايىمىن جەتەكتەپ اۋىلعا جىلاپ قايتىپتى-اۋ…
مۇنىسى نەسى؟ ميلاننىڭ تاس كوشەسىندە دە توبەلەسە مە ەكەن؟ ويباي، مىناۋ ومىراۋى بەس جاسار بالانىڭ باسىنداي مونا ليزا عوي. ىدىرىنىپ ۇمتىلادى. مۇنداي دولى بولار ما؟ مونشاق تا جاعالاسىپ بەرىسەر ەمەس. نۇرلى ءجۇزى قاتۋلانعان. كوزىنەن وشپەندىلىك وتى توگىلەدى. الما-كەزەك شاشتان سۇيرەسەدى. وكپەگە تەبىسەدى.
– سەن سيقىرسىڭ! – دەيدى مونشاق جان بەرىسپەي جاتىپ.
– سەن جابايىسىڭ! – دەيدى مونا ليزا جان الىسىپ جاتىپ.
قۇتپان ايعىرداي ازىناپ كەلە جاتقان كىم؟ “جەدەل جاردەم” شىعار. اجىراتساڭدارشى. مونشاقتى جازىم ەتەر…
ءيا، مەنىڭ اڭقاۋ اپام. جىڭىشكە ءۋايىمىن جەتەكتەپ اكەمە كەلگەن. الدىمەن ءشاي قۇيىپ وتىرىپ ەبىل-سەبىل جىلاپتى. ارتىنشا قاتال شالىنىڭ شوقشا ساقالى سەلكىلدەپ كەتكەنىنەن سەكەم الىپ جىم-جىرت تىنعان.
– سويلە، – دەگەن اكەم قولىنداعى كەسەنى داستارقان بەتىمەن شيىرىپ جىبەرىپ – ۇلىڭ نە ءبۇلدىرىپتى؟
– قارتايعاندا كورگەن جالعىزىڭ… بوتەن ءبىر قىزدىڭ فوتوسىن كەرەۋەتىنىڭ تۇسىنا ءىلىپ قويىپتى.
– ال، ءىلسىن.
– كۇندىز-تۇنى كوزىن سۋارىپ، سوعان موليەدى دە وتىرادى.
– كۇيەگى تۇسەيىن دەگەن داعى. ءبىز دە ونىڭ جاسىندا…
– قاعىنباساڭشى.
– ال، سوسىن…
– كەلىن وزىنەن ۇلكەندەۋ سياقتى. كىسى تانىسام، قازاق ەمەس. تىم تولىق. ەكىقابات پا دەپ قالدىم. مونشاقجان-اي! بەتىممەن جەر باسىپ قايتتىم عوي.
اكەم انشەيىندەگى اس قايىرۋىن ۇمىتىپتى. مەڭىرەيىپ تەرەزەگە قاراپتى. كۇن جەلكەمدەۋ ەكەن. بوس توپىراقتى سۋىرىپ شىنىنى سابالاپتى.
– الگى قيالي بالا قاتىن الام، دەپتى. قۇدامىز قىرىمنىڭ قىرىندا ما، قازاننىڭ ويىندا ما، بىلمەيمىن. قايدا بولسا دا الدارىنان وتۋگە وزدەرىڭ باراسىڭدار، – دەپ اكەم قياقباي باستاعان ەكى-ۇش اعايىننىڭ باسىن قوسىپتى. – ءوزى ماسكەۋ اسىپتى. ۇيالعانى شىعار. ءبىر كۇنى تىز ەتىپ حابار بەرسە، دايىن وتىرىڭدار.
قىزىلسىراپ جۇرگەندە ورمارقانىڭ باسىن ءمۇجىپ، ديلانىپ العان اعايىن ۇيدەن، قۇدا، قايداسىڭ دەپ شىعىپتى.
اۋىل اڭگىمەسى اسىقپاي اياڭمەن قىدىرادى. جانە ەرىنبەي ەسىك سوعىپ ەنىپ، تەرەزە قاعىپ كىرىپ ءبارىن تۇگەندەپ بىتپەي تىنبايدى.
التى اي بويى بىلگىشتەردىڭ اۋزىن باعىپ، قامسىز ءجۇرىپپىن. ارتىنشا مونشاقتان حات العام.
– ەندى مەنىڭ سۋرەتىمدى سالىپ اۋرە بولماي-اق قوي. ەسىتءتىم. قۇسىڭ قۇتتى بولسىن! باعى اشىلماعان مەن بەيباقتى قايتەسىڭ…
وقۋشى داپتەرىنىڭ جارتى بەتىنە سيعان جازۋ قۇمىرسقا قۇساپ جان-جاققا جىبىرلاپ قاشىپ ۇستاتار ەمەس. كوزىم ەكەن جاسقا تولىپ كەتكەن. – الدەكىمءنىڭ وسەگى شىعار. مۇمكىن ەمەس، – دەيمىن كەۋدەم كۇيىپ، – مۇمكىن ەمەس!
ماسكەۋدەن جەدەل ورالعانىمدا زار كۇيىنە كەلىپ وتىرعان ونىڭ اياقاستى كۇيەۋگە شىعىپ كەتكەنىن ەسىتتىم. دۇنيە قاڭىراپ سالا بەردى. جەر توقپاقتاپ وكىرىپ جىلاعانىم ەسىمدە.
سوسىن الۋان بوياۋدىڭ ءبارىن اينالاما شاشىپ-توگىپ… كيستا بىتكەندى باۋداي قىرقىپ… كەرەۋەتىمنىڭ تۇسىندا ءىلۋلى تۇرعان مونا ليزانى جۇلىپ الىپ كوشەگە جۇگىرىپپىن. ەسىرىك مەڭدەپتى. الدىمنان كەزىككەن قايىرشى شالدى جۇلقىلاپ توقتاتىپپىن. مونا ليزانى قولتىعىنا قىستىرىپپىن. بەتىن جالاپ ءسۇيىپپىن.
– قۇتقارا گور، وسى پورترەتتەن، – دەپ جالىنىپپىن. – قارعىس اتسىن سۋرەتشىلىكتى!
توقتاشى، الگى كوشە كەزگەن قايىرشى شال… ول دا قابا ساقال، جۇدەۋ بەت ەدى. ول دا جانارىمەن جەر شۇقيتىن. ول دا مىناۋ پانيدەن تۇڭىلگەن سىندى ەدى. وندا دا تاپ وسىنداي كۇز كەزى ەدى. تەڭىز سامالى بوپ جەتكەن. جاپىراق جاۋا قويماعان شاق.
بۇل كىم بولدى سوندا؟!
شاشتاسىپ جاتقان مونا ليزا مەن مونشاق عايىپ بولىپتى. قايسىسى باسىم ءتۇستى ەكەن؟ بەلگىلى عوي. سيقىرلى سۇلۋلىققا قارسى كىم تۇرا الار؟
باياعى وزەن جاعالاي بىتكەن كوگال ءشوپ جىبەك كورپەدەي جۇمساق ەدى. شىنتاقتاي كەتىپ ەك. جۇلدىز جانىپ تۇرعان. شامدارى نەتكەن كوپ ەدى…
– جۇرەك تالماسى، – دەپ جاتتى اق حالاتتىلار الاشاپقىن سالىپ. جان-جاعىمدى ەلەس كەزىپ ءجۇردى. الدە ەستەلىك. قۇشاعىنان بوساتار ەمەس.
ءيا، ءسويتىپ اۋىلدان بەزدىم. ءيتتىڭ دەمى ءۇزىلەءتىن الىسقا شىعانداپ كەتكىم كەلگەن. اقىرى بار ءوشىمدى جالبىر شاشتان الدىم. باسقاعا ءالىم جەتپەدى. توبەمنەن بىرەۋ كەرتۇقىل الاتىنداي تىقىرلاپ اسكەرگە اتتاندىم. ءسىبىر ورماندارى ءسىڭىرىپ اكەتتى. بوساتار ەمەس. ءالى كۇنگە.
ورتاعا وتىز جىل سالىپ شەشەمدى جەرلەۋگە بارعاندا… كەشقۇرىم قىرىققان سەركەبۇتتانىپ اۋىل سىرتىندا تۇر ەدىم. ءبىر تورشولاق اتتىلى جاناسا بەردى. قاسىنداعى ايەل باياۋ باسادى. قولىندا شۇپىلدەگەن ءبىر شەلەك ءسۇت. ءيىنى تومەن. تاني كەتتىم. بۇل مونشاق ەدى. كۇيەۋى سيىرشى، ءوزى ساۋىنشى دەپ ەستىگەم. جەردەن جانارىن الماي: – اپامنىڭ قازاسى قايىرلى بولسىن، – دەدى ەرىن ۇشىمەن. تولقىپ، ارىپتەپ ايتتى. تورشولاق اتتىڭ ۇستىنەن كۇيەۋى ىرجىڭ ەتىپ كۇلدى. سوسىن ەكى قاسقا تىستەن ادا اۋزىن يكەمدەپ الدەنە دەپ جاتتى. ەستىگەم جوق. ەسىل-دەرتىم مونشاقتا. شاشىنىڭ بۇيراسى تاراپ، سەلدىرەپتى. سامايىن اق قىراۋ كومگەن. بويى باكەنە تارتىپتى. جۇزىندەگى نۇر وشكەن. اۋادا ءىلىنىپ قۇر سۇلدەسى عانا تۇردى.
– بۋىندى ءشوپتىڭ ۇستىندە، بۇلتتى كوكتىڭ استىندا سەن امان ءجۇرشى، – دەدىم سىبىرلاپ. – مەنى قويشى…
اتتىلى مەن جاياۋ تىركەسىپ كوز الدىمدا ۇزادى. مونشاقتىڭ جاۋىرىنى بۇلكىل قاعادى. ول ءۇنسىز جىلايتىن ەدى عوي…
اينالانى ازان-قازان عىپ اۋرۋحاناعا الىپ بارادى ەكەن. ەلەستەن دە، ەستەلىكتەردەن دە الىپ قاشىپ…
حوش، ارمانىم بوپ تابىسىپ، ازابىم بوپ اجىراسقان مونا ليزا. كەشىر، مونشاق!
6alash ۇسىنادى
