«قىرسىققاندا قىمىران ءىريدى» دەگەن ماتەلدى ەكىنىڭ ءبىرى بىلگەنىمەن، بۇل كۇندە قىمىراننىڭ قانداي اس ەكەنىن انىق ايتىپ، ءتۇسىندىرىپ بەرەتىندەر وتە از. كوپتى كورگەن، عاسىرعا جۋىق جاس جاساعان اتا-اپالارىمىزدان سۇراساڭ دا «قىمىران – قىسىردىڭ قىمىزىنان اشىتىپ دايىندالاتىن ىشىمدىك»، «قىمىران – قىمىزدىڭ ءبىر ءتۇرى»، «قىمىران – قىمىزعا ءسۇت پەن سۋ قوسىپ جاساعان سۋسىن» دەگەن سياقتى ەكىۇشتى جاۋاپتاردان ءارى اسپايدى. ەندەشە قىمىران دەگەن نە؟
قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە «1. قىمىران – اشىعان ايرانعا پىسكەن ءسۇت قوسىپ سۇيىتىلعان سۋسىن؛ 2. ديالەكت، تۇيە سۇتىنەن اشىتىلعان سۋسىن، شۇبات» دەپ سىلتەمە بەرسە، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ينستيتۋتىنىڭ ايماقتىق سوزدىگىندە: «قىمىران: 1. (شىمكەنت، ءشاۋىلدىر) شۇبات. 2. (جامبىل، مەركى، قورداي) قىمىزعا قوسىلعان سيىر ءسۇتى مەن سۋ. 3. (رەسەي، ورىنبور) جىلى سۋعا سيىر ءسۇتىن قوسىپ، قىمىزعا ارالاستىرعان ءتۇرى» دەپ انىقتاما بەرگەن. تۋۆا تىلىندە حىمىراان وتە قويۋ ەمەس، بولماشى عانا سۇتپەن اعارتىلعان سۇيىق ءشاي دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. قازاق تىلىندە دە ءشاي از كەزدە سۋعا جارتىلاي ءسۇت قوسىپ، شامانى كوبىرەك قايناتىپ دايىندالعان ءشايدى دە «قىمىرانداپ قايناتقان ءشاي» دەپ اتايدى.
قازاقستاندا «قىزىلقۇمنىڭ قىمىرانى» دەگەن ءسوز بار. وڭتۇستىك جاقتا وسكەن قازاقتاردىڭ قايسىسىنان سۇراساڭ دا «قىزىلقۇمنىڭ قىمىرانى» دەپ تامسانبايتىنى جوق. بۇعان سەبەپ – وڭتۇستىك قازاقستاندا شۇباتتى قىمىران دەپ اتايدى. قىمىراندى ءبىرقاتار وڭىرلەردە شۇبات دەيدى. كىتاپتاردا، ارنايى سوزدىكتەردە دە كەيدە شۇبات، كەيدە قىمىران دەپ جازادى. وسى وڭتۇستىكتە، ونىڭ ىشىندە ويسىلقارانى كوبىرەك كۇيتتەيتىن قىزىلقۇم مەن سوزاق اتىراپتارىندا قىمىران مول. قىمىران-شۇبات دەگەن تىركەستەر – سونىڭ ايعاعى. ارينە، بۇل دا قىمىراننىڭ ناقتى ماعىناسى ەمەس. دالىرەك ايتقاندا، شۇبات پەن قىمىراندى شاتاستىرۋ قىمىراننىڭ قاسيەتىن ءداپ باسىپ انىقتاپ بەرە المايدى. «قىمىران دەگەنىمىز – ايرانعا سۋ قوسىپ جاسالاتىن سۋسىن» دەپ سوعاتىندار دا بار. بۇل دا جاڭساق پىكىر. ايرانعا سۋ قوسساڭ، شالاپ بولادى. «ءبىر سيىر ساۋساڭ – شالاپ، ەكى سيىر ساۋساڭ – ايران» دەگەن ەمەس پە اتامىز قازاق؟!
حالقىمىز قىمىراندى ەكى ءتۇرلى جولمەن دايىنداعان. ونىڭ ءبىرى – اشىعان ايراننان ازىراق الىپ، وعان ءسۇت قوسادى دا، كوپ شايقايدى نەمەسە پىسەدى. جاۋگەرشىلىك زاماندا باتىرلار تورسىققا تولتىرا ءسۇت قۇيىپ، ۇستىنە ازىراق ايران قوسىپ، قانجىعاسىنا بايلاپ الادى ەكەن. اتتىڭ ىرعاعىمەن تورسىقتاعى ءسۇت ابدەن شايقالىپ، ايرانمەن ارالاسىپ، قىشقىلتىم ءدامى بار ءدامدى سۋسىنعا اينالادى. ونى ىشسەڭ ءارى سۋسىن، ءارى قۋات بولادى ەكەن.
قىمىراندى دايىنداۋدىڭ ەكىنشى ءادىسى ادەتتە كىسى كوپ جينالاتىن ورىنداردا، وتباسىلىق قوناقاسىلاردا كوبىرەك پايدالانىلادى. ساباداعى قىمىز ازايىپ، قوناقتارعا جەتپەۋگە اينالعاندا، قىمىزعا ەپتەپ سيىر ءسۇتى مەن سۋ قوسىپ، كوپ پىسەدى. بۇل ارادا قىمىزدىڭ ءدامى وزگەرىپ كەتپەۋى ءۇشىن نەمەسە سۋدى كوپ قۇيىپ، سۇيىلتىپ جىبەرمەۋ ءۇشىن وتە باپپەن ىستەۋگە تۋرا كەلەدى. ەگەر قوسقان ءسۇتتىڭ ساپاسى ناشار بولسا، «قىرسىققاندا قىمىران ءىريدى» دەگەندەي، قىمىز تەز ءىرىپ، ءدامى وزگەرىپ كەتەدى. ارينە، شۇباتقا دا ءسۇت پەن سۋ قوسىپ قىمىران دايىنداۋعا بولاتىن شىعار، ءبىراق بۇل ارادا شۇبات پەن قىمىراندى ەكەۋى ءبىر سۋسىن دەپ ءتۇسىنۋ دۇرىس ەمەس.
قىسقاسى، قىمىران – قىمىزعا سيىردىڭ جىلمان ءسۇتىن (ازىراق سۋ قوسىپ) قۇيىپ نەمەسە سۇتكە اششى ايراننان ازىراق قوسىپ، ارالاستىرىپ دايىندالاتىن سۋسىن. ءبىزدىڭ قىمىران دەپ ءارتۇرلى جورىپ جۇرگەن سۋسىنىمىز، مىنە، وسى.
قالياكبار ۇسەمحان ۇلى
