ول كەزدە مەن بالا ەدىم، اپام جاستاۋ ەدى. اكە-شەشەمىز قيىر جايلاپ، شەت قونىپ مال سوڭىندا جۇرەتىن دە، ايىندا-جىلىندا عانا بولماسا، بەت-جۇزىن ۇنەمى كورە بەرمەيتىنبىز. سوعىستان كەيىنگى جىلداردا ەسىن جيىپ، ەزىلگەن ەڭسەسى كوتەرىلە باستاعان ەلدىڭ بەرەكەلى دە بەيبىت تىرلىگى جار جاعاسىندا وتىرعان جالعىز ءۇي – ارينە، بىزگە دە ورتاق. قوس بولمەلى شاتىرلانباعان توقال اعاش تامنىڭ ماڭايى قىسى-جازى جىبىرلاعان، ايعايلاپ-شۋلاعان بالالاردىڭ بازارىنا اينالاتىن. ءبىزدىڭ ۇيدەن تاس لاقتىرىم جەردەن ارقىراپ اعىپ جاتار اعىنى قاتتى بۇقتىرما – جاز شىعا سۋعا شومىلعان، قىستا سىرعاناق تەپكەن بالانىڭ جەر-كوكتى شارق ۇرىپ شارلاسا تابا الماس قىزىققا تولى مەكەنى ەدى. توڭ بوپ قاتقان پيماسىن، سۇڭگىلەسە سۋ بولعان كويلەك-دامبالىن ءبىزدىڭ ۇيگە كەلىپ كەپتىرەتىن. سوندا اپام مەنىڭ عانا ەمەس، مۇقىم اۋىل بالالارىنىڭ ابزال اناسى سىقىلداناتىن.
ون بەس جاسىما دەيىن اپامنىڭ قوينىنا جاتتىم؛ ون بەس جاسىما دەيىن اكەنىڭ، شەشەنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەي، سول اينالايىن اپامنىڭ تاربيەسىندە ءوستىم؛ ون بەس جاسىما دەيىن اپامنىڭ ەتەگىنە جابىسىپ، سوڭىنان قالماي بۇلكەكتەپ قۇلىنداي ەرىپ ەر جەتتىم. سول كىسىمەن جۇرسەم، مال سويعان ءۇيدىڭ قۇلاعى، ءتاتتىسى مەن ءدامدىسى مەنىڭ اۋزىما تيەتىن. مەن ول كەزدە اپامنىڭ ءومىر تاريحىن، ءتىپتى كىم ەكەنىن بىلمەي، الاڭسىز شۋاقتى كۇندەرگە مارقايىپ ماڭار ەدىم. بۇگىندە كوز الدىمدا: ارىق اشاڭ كەمپىر، تارامىستى مىقتى ساۋساقتار، ەرنى مەن يەگىن كۇيىك شالىپ تىرتىقتانعان ادەمى اجار، كيمەشەگىنەن دۋدىراپ شىعىڭقىراپ جۇرەتىن اق شالماعان قارا بۇيرا شاش قانا... مەنىڭ كوز الدىمدا: قانداۋىرىن قايراپ، باسىنىڭ قانى تاسىعان ەركەك-ۇرعاشىنىڭ كەۋدەسىنە ءمىنىپ، ارام قانىن اعىزىپ تۇرعان؛ نەمەسە تەرى يلەپ، كون تىگىپ وتىرعان؛ ءجۇن ءتۇتىپ، ارقان ەسكەن، ءجىپ ءيىرىپ، الاشا توقىپ، ويۋلاپ سىرماق تىگىپ وتىرعان اپام؛ ەرتەرەكتە قازاق ايەلى نە ىستەۋ كەرەك بولسا، تۇگەل قولىنان كەلەتىن اپام؛ قازاق ايەلىنىڭ عانا ەمەس، ەر-ازامات اتقارار ءىستى قارا نارداي قاسقايا كوتەرەر اپام.
جاز شىعا، ءبارىمىز (اپكەلەرىمدى ايتامىن) اپام ەسىپ بەرگەن ءجىپتى الىپ، توعايعا وتىنعا اتتاناتىنبىز. ءبىر-بىر ارقا وتىن كوتەرىپ ەڭ الدا اپام، سودان كەيىن قۇندىزداي شۋلاعان بىزدەر، كۇلىپ-ويناپ كەلە جاتار ەدىك. ول شاقتا قىستىق ءشوپتى دە الا جازداي ارقالاپ تاسىپ، قورانى ماياعا تولتىرىپ قوياتىنبىز. قىسقى سوعىم مەن ۇن عانا اكە-شەشەمىزدىڭ موينىندا. وگورود، شۇرقىراعان قاز-تاۋىق، ەكى سيىر مەن ۇساق مالىمىز بار، ول كىسىلەرگە زيانىمىزدى كوپ تيگىزبەيتىن ەدىك. شىنىمدى ايتسام، ءبىزدى، ءتىپتى ءبىزدى عانا ەمەس، ەرتەرەكتە اكەمىزدى، ونىڭ ءىنى-قارىنداستارىن اسىراعان – اپامنىڭ تەرەكتەن ويىپ جاساعان كەلىسى مەن ەسكى استاۋى ەدى. وسى كەلى مەن استاۋ ءتىپتى اكەمنەن دە ۇلكەن، اپام التايدىڭ ارعى بەتى – توركىنىنەن الا كەلگەن اسا قىمبات زاتتارى بولاتىن. اپامنىڭ ءبىزدىڭ اتامىز دوس مارقۇمعا ۇزاتىلۋى دا قىزىق. كەيدە، اسىرەسە، قازىرگىدەي قاراشا تۋا، تەمىر پەشكە وتتى مازداتىپ جاعىپ تاستاپ، پەشتىڭ جىرتىعىنان ساۋلاعان جارىق ءتۇسىپ، الا كولەڭكەلەنگەن قوڭىر ۇيدە وتىرىپ اپامنىڭ اڭگىمەسىن تىڭدايتىنبىز. تەگىندە، ول كىسى اڭگىمەگە ساراڭ، كوپ سويلەمەيتىن، تەك ءوز ىسىمەن عانا جۇرەتىن، قاق-سوعى جوق، يناباتتى، جۋاس ادام ەدى. دۇنيەدە وسەك-اياڭ، قۋلىق-سۇمدىقتى بىلمەيتىن، نە بولماسا ءتىرى پەندەنىڭ بەتىنە «ءاي، سەن سوندايسىڭ» دەپ قاراماعان نەمەسە ءتىرى پەندەگە ءتىلى تيمەگەن، جارىقتىق ورازا-نامازى بۇزىلماعان، تازا دا تاكاپپار ايەل ەدى. بالا كەزىمىزدە بايىبىنا بارىپ باعامدادىق پا، ءبىزدى قويىپ بۇكىل اۋىل-ايماق، ءتىپتى قازاق ەلى ەڭ سوڭعى قاسيەتتى ايەل، تۇرمىستىق-سالتتىق ءومىردىڭ ەتيكالىق، ەتنوگرافيالىق، ءتىپتى ارحەولوگيالىق بايلىعىنان ايىرىلعانىن ءبىلدى مە؟ ءقازىر ويلايمىن، ەگەر قازاقتىڭ ايەلدەرى اتقارار بۇكىل ىسمەرلىكتىڭ قولونەر ينستيتۋتىن نەمەسە فابريكاسىن اشىپ، مەنىڭ اپامدى باستىق سايلاسا، تۇتاس ءبىر ون ساۋساعى ونەر ۇرپاق دايىنداپ شىعارار ەدى. ءيا، ول كىسى ءتىرى كەزىندە ەشكىم ەلەپ-ەسكەرمەگەن، التىن قولدى قۇدىرەتتى ايەل ەدى. قازاقتا وسىنشالىق مىقتى، وسىنشالىق اقىلدى ۇلى ايەلدەر بولعانى قانداي جاقسى. ءبىراق بىزدەر، جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ازاماتتارى، كوپ رەتتە وسىنداي اسىلىمىزدى بايقاماي اينالىپ وتەر ەدىك. ايىرىلىپ قالعان سوڭ عانا ايى ءوتىپ، سان سوعا وكىنەر ەدىك. وزگەنى قويىپ، مىقتىمسىپ جۇرگەن مىنا مەنىڭ ءوزىم سول اپامنان ءتىرى كەزىندە نەگە عانا ءبار-بارىن: كيىز باسىپ، ءۇي تىگۋدى، ارقان ەسۋدى، تەرى يلەپ، وڭدەپ كيىم تىگۋدى، الاشا توقىپ، ورنەكتەپ سىرماق تىگۋدى، سابا، سۇيرەتپە، تورسىق ىستەۋدى تاپتىشتەپ جازىپ المادىم. ەندى، مىنە... قولىمىزدى مەزگىلىنەن كەش سەرمەپ وتىرعانىمىز. ەندى، مىنە، بۇزاۋى ولگەن سيىرداي تۇلىپقا موڭىرەپ، جىرتىق استاۋدان اپامنىڭ الاقانىن، اپامنىڭ قاۋىزداعان تالقان-تارىسىن ىزدەپ تامسانىپ وتىرعانىمىز. بىلەم، جەر-كوكتى شارلاعان قورقىت تا اجالدان قاشىپ قۇتىلا الماعان؛ بىلەم، مىڭ جاساعان لۇقپان حاكىم دە ولمەۋدىڭ، ولتىرمەۋدىڭ امالىن تابا الماعان؛ ادامزات – ءولۋ ءۇشىن تۋارىن... ءبار-بارىن بىلەم. قۇداي-اۋ، ماڭگىلىك تىرشىلىكتىڭ جوعىن سەزە تۇرىپ، اپام سىندى ادامداردى جەر باسىپ جۇرگەن كەزىندە نەگە ارداقتامادىق، نەگە باعالامادىق؟ حان كوتەرىپ، ءپىر تۇتۋدىڭ ورنىنا، شىكىرەيىپ ءجۇرىپ، ءولتىرىپ الدىق؛ ەگەر ولار ورتامىزدا جۇرگەن شاعىندا ارداقتاپ، ءار ءسوز، ءار ءىسىن جوق دەگەندە ۇيرەنىپ ۇلگەرسەك – ولمەگەنى عوي، ولتىرمەگەنىمىز عوي، ال ءبىز ءتىرى كەزىندە-اق ءولتىرىپ الامىز... ءقازىر اپام جوق! قارا جەر قوينىنا العان. بىلتىر مەن كيگىزگەن اتلاس كويلەكتى الا كەتكەن جوق، ارۋلاعان ادامدار كيىپ ءجۇر. سەكسەن جىل جولداس بولعان جىرتىق استاۋ دا قاڭسىپ قالدى، انە... قاڭسىپ يتاياق بولىپ قالدى، انە... اپام الا كەتكەن جوق.
ءيا، سونىمەن قاراشا تۋا وت مازداتىپ، قاراعايدىڭ ءشايىرىن جالماڭ-جالماڭ شايناپ، ەكى ءبۇيىرى، جون ارقاسى نارتتاي قىزارىپ كەتكەن تەمىر پەشكە شىرت-شىرت تۇكىرىپ، شىجىلداتىپ وتىرعان تامام بالانىڭ ورتاسىندا قارقاراداي قاسقايىپ وتىرار اپام مەنىڭ قاپ-قارا بولىپ ءتىلىم-تىلىمى شىعا جارىلعان اياعىما قايماق جاعاتىن. قايماق ءتيىپ ۋداي اشىعاندا، شىبىن جانىم شىرقىراۋشى ەدى. قازدىڭ بالاپانىنداي القاقوتان جايعاسقان نەمەرەلەرىن اينالىپ-تولعانعان اجەمنىڭ تەك قاراشادا، قىلاۋلاپ العاشقى قار جاۋعاندا عانا ايتار اڭگىمەسى اعىپ-تەگىل. ونىڭ اقىلى جۇزدەگەن ۇستاز، مىڭ سان مەكتەپتەن ارتىق، تاربيە دەگەن ۇعىمنىڭ اسقارالى تاپ-تىرماس ۇلگىسى ەكەنىن قايدان بىلەيىك. دۇنيە جۇزىندە اپامنىڭ قوينىنان اڭقىپ شىعار اجەلىك يىستەن جاعىمدى نە بار ەكەن جالعاندا. بۇل جالعاندا كارتوپتى ءتىلىپ-تىلىپ جىبەرىپ، قىزارا بورتكەن تەمىر پەشكە قارىپ جەگەننەن ءدامدى نە بار-اۋ. بۇل جالعاندا قاس قارايا مالدى جايعاپ كەلىپ، اپامنىڭ اينالاسىندا تىرايىپ جاتىپ اڭگىمەسىن تىڭداعاننان قىمبات ساتتەر تابىلا ما، قايتا اينالىپ كەلەر مە؟
اپام – التايدىڭ ارعى بەتىندەگى كەرەي ەلىنىڭ قىزى. اكەسى اسا باي بولعان، تەكتى تۇقىمنىڭ تۇياعى. اپام ەركەلەپ وسكەن جالعىز قىزى، ون بەسكە تولعان سوڭ، ىرگەلەس بايدىڭ ۇلىنا جاساۋىن بەرىپ سىڭسىتا ۇزاتقان ەكەن. ءوز زامانىنىڭ اسا كورىكتى قىزى، ءارى ون ساۋساعى ونەر اپام بوساعا كورگەن بىرەر جىلىندا-اق ماڭعاز، يناباتتى، پىسىق كەلىن اتانادى. سودان، ءبىر كۇنى ەكى كەشتىڭ اراسىندا، باسقا اۋىلدان سىي قوناقتار كەلىپ، تاي سويىپ، تايقازان ەت اسىپ جاتقان شاقتا، جەر وشاقتاعى وتتى ۇرلەي بەرەم دەگەندە، اپامنىڭ شىلاۋىشىنا شالا ءتيىپ، لاپ ەتىپ جانادى. تىرتىستىرا تار كيگەن، ەكى جاقتاۋى زەرلەنگەن كيمەشەك-شىلاۋىش شەشىلمەي، بەت-اۋزى تۇگەل كۇيىپ قالعان ەكەن. كۇيەۋى دە ىزگىلىكتى جاقسى جىگىت بولعان. التى اي ەمدەتىپ، شىبىن جانىن امان الىپ قالىپتى. كەلىنشەگىم جارىمجان بولىپ قالدى دەپ كەزەپتەنبەي، ءتاتۋ-تاتتى ءومىر ءسۇرىپتى. الايدا، ءبىر جىلدان سوڭ ءوزى دۇنيەدەن قايتىپ، جەسىر قالعان اپام توركىنىنە ورالعان. وسى شاقتا التايدىڭ تەرىسكەي بەتىندەگى ابدىكەرىم بولىستىڭ ءبيى اتانعان جاق جوق شەشەن جىگىت – ءبىزدىڭ اتامىز دوستىڭ قاتىنى ءولىپ، قىز تاڭداپ بۇلاڭداپ، قىر قىدىرىپ، جەر سىدىرىپ جۇرگەن. ءارى سەرى، ءارى اتاقتى، سالت باستى، ساباۋ قامشىلى جىگىتكە تيەمىز دەپ بۇكىل قاراتاي ەلى قىزدارى قىرىلىپ قالا جازداپتى. ءبىراق ءبىزدىڭ اتامىز بىردە-بىرەۋىن مەنسىنبەگەن. سول مەنسىنبەگەن قالپى، «اۋىلداعىنىڭ اۋزى ساسىق» دەگەندەيىن، التايدان اسىپ ارعى بەتتەگى كەرەيدەن جار تاڭدايدى. كۇيەۋى ءولىپ، بەت-اۋزىن كۇيىك شالعان اپامدى كورىپ، اتىنىڭ ارتىنا مىنگەستىرىپ ءبىر-اق تۇندە الىپ قاشىپ كەتكەن. «دوس كەلىنشەك اكەلە جاتىر، قىرمىزىداي قۇلپىرعان ءبىزدى كوزىنە ىلمەپ ەدى، كەرەيدەن العان قىزى اي مەن كۇندەي سۇلۋ شىعار، كورەلىك»، – دەپ الدىنان شىقسا، ەرنى سالپيعان، تىرتىق بىرەۋ ەكەن، تامام قىز بەتىن شىمشىپ كۇلىپتى. سوندا اتامىز ايتىپتى:
«ەي، قاراتايدىڭ قاتىن-قىزدارى، نەمەنەگە جەتىسىپ كۇلەسىڭدەر، مەنىڭ كەلىنشەگىم «ەلىڭنىڭ قىزدارى مىناۋ ما؟» – دەپ سەندەرگە ەرنىن شىعارىپ وتىر» – دەپ، ءسوز تاۋىپ كەتكەن ەكەن مارقۇم.
تەمىر پەشتە مازداي جانعان وتقا تالتايا قىزدىرىنىپ، الا كولەڭكە اعاش ۇيدە اپامنىڭ تىزەسىنە باسىمىزدى قويىپ، مۇرنىمىز پىسىلداپ ۇيىقتاپ قالۋشى ەدىك. قاشان ءوزىمىز ويانعانشا، تىرپ ەتپەي ۇيقىمىزدى كۇزەتىپ وتىرا بەرەر ەدى جارىقتىق.
اپامنىڭ ءقايسىبىر مىقتىلىعىن ايتىپ تاۋىسايىن. دەگەنمەن، بىر-ەكەۋىن سىزدەرگە اڭگىمەلەپ بەرمەكپىن.
اكەم ىنتىماق كولحوزىنىڭ سيىر فەرماسىندا باستىق بولاتىن. اۋىلدان ون شاقىرىم قاراجەر دەپ اتالاتىن فەرمادا تۇرادى. شەشەم سيىر ساۋادى. بۇل – قىس مەكەندەرى، ال جاز شىعا جايلاۋعا كوشىپ كەتەتىن. جازدىڭ جايماشۋاق ءبىر كۇنىندە ۇيگە سيىرشى شال – ءجۇنىس كەلەدى. تاۋعا كوشكەندە، اياعى قۇرتتاپ، جۇرە الماي قالعان قارا باس قويدى قوزىسىمەن جۇرتقا قالدىرىپ كەتىپتى، ءبىر لاجىن تاۋىپ سونى جەتكىزىپ السىن، سودان سوڭ قاراجەرگە ەگىلگەن كارتوشكانىڭ ارام ءشوبىن جۇلىپ، سۋارىپ، قوپسىتىپ تۇپتەسىن دەگەن حابار ايتىپتى. تاڭەرتەڭ اپام ەكەۋمىز جاياۋ جولعا شىقتىق. كۇن الا بۇلتتى بولعانمەن، قاپىرىق ىستىق ەدى. ءبىز قاراجەردەگى شىلىككە سالعان كارتوشكا القابىنا جەتكەندە، كۇن تۇسكە اينالعان. باعاناعى شايداي اشىق اسپاندى قارا قۇرىم بۇلت تورلاپ، اپ-ساتتە كۇننىڭ كوزى كورىنبەي قالدى. مەن ءشوبىن وتاپ، اپام تۇپتەپ، لەزدە ءبىتىرىپ تاستادىق. ءبىزدىڭ وسى جۇمىستى اياقتاۋىمىزدى كۇتىپ تۇرعانداي، الگىندە عانا تاس توبەگە ىلىنگەن قارا بۇلتتان باۋىرساقتاي-باۋىرساقتاي بۇرشاق توپەلەي جونەلدى. اپام ۇستارامەن كۇنى كەشە عانا جالتىراتىپ الىپ تاستاعان تاقىر باسىمدى ۇرعىلاعاندا، تۋلاققا تيگەن ساباۋداي تارسىلداق ءۇن شىعادى. اپام جەلەتكەسىن شەشىپ باسىما جاپتى. الا جازداي سيىر فەرماسىنىڭ كۇزەتىنە قالاتىن قاشىباي دەگەن شال وتىراتىن قىستاققا قاراي بەزەكتەپ كەلەمىز. جالعىز ءۇيلى شالدىڭ ءومىر تاريحى جەكە ءبىر كىتاپتىڭ جۇگى. جارتى عاسىر توعىز جولدىڭ تورابىندا جىلجىماي مەكەن ەتىپ كەلە جاتقان اقساقالدىڭ بار ەرمەگى – ارى وتكەن، بەرى وتكەن جۇرگىنشىنىڭ پيكەت جايى بولۋ، ۇيىنە تۇنەتىپ، جول نۇسقاۋ بولاتىن. اپام ەكەۋمىز وسى ءۇيدىڭ تابالدىرىعىنان اتتاي بەرگەندە، ازىردە عانا توبەدەن توپەلەپ تۇرعان بۇرشاق ساپ بولدى دا، شىعىسقا قاراي قارا قۇرىم كوشىپ بارا جاتقان.
قاشىباي ءتور الدىندا دامبالشاڭ، ەرىگىڭكىرەپ، بايبىشەسى ءماماتايدى تۇرتكىلەپ ويناپ وتىر ەكەن. ءبىز كىرگەندە، كادىمگىدەي قۋتىڭداپ، قۋانىپ قالدى. زەرىگەدى بىلەم، جەتپىسكە جاقىنداپ قالسا دا دەنى ساۋ، قاپشاعاي شاپشاڭ، ساڭقىلداپ سويلەيتىن قاعىلەز ادام ەكەن.
– كەسپىرىڭنەن اينالدىم، كەسپىرىڭنەن، – دەدى اپاما. – سۋدان شىققان سۋ تىشقان سەكىلدىسىڭ عوي، تورلەت، تورلەت. ساقالى تۇشتاڭداپ، ءوزى تومەن ىسىرىلا بەردى.
– مەنى قويشى، سەن ەكەۋمىز توقپاقتاسا دا ولەمىز بە؟ بالام توڭىپ كەتتى، – دەدى اپام مەنىڭ باسىما جاپقان جەلەتكەسىنىڭ سۋىن سىعىپ.
– ۇلىڭدى مەن اق كيىزگە وراپ تاستايىن. شەشەسىنىڭ قۇرساعىندا جاتقانداي راقاتتانىپ بۋسانسىن، – دەپ قاشىباي وتىرعان ورنىنان قارعىپ تۇرىپ، ىرگە تۇستا كەرىسكەدەي جينالىپ تۇرعان جۇكتەن اپپاق كيىزدى سۋىرىپ الدى: – كەل، بالام، وراپ تاستايىن، شەش ۇستىڭدەگى قومشاڭدى.
مەنى تىر جالاڭاش شەشىندىرىپ، كيىزگە تۇمشالاپ بولەپ تاستادى. ارى-بەرى مۇرنىما قوي ءجۇنىنىڭ شۋاشى كەلىپ ماۋجىراپ، كوزىم باقىرايىپ جاتتىم دا، بويىم جىلىنعان سوڭ، ۇيىقتاپ كەتىپپىن.
ويانعانىمدا، اپامدار شاي ءىشىپ وتىر ەكەن.
قاشىباي بىزگە اتارباسىن بەرمەدى. تاقىس شال: «توعايدا جيىپ قويعان وتىنىم بار ەدى، سوعان اسىعىپ بارام» دەگەن سوڭ، اپام شىنداپ رەنجىدى بىلەم، كىشكەنتاي قوزىنى ماعان كوتەرتتى دە، ءوزى توبان اياق بولىپ باسا الماي جاتقان زىڭگىتتەي ساۋلىقتى ارقاسىنا ءبىر-اق سالدى. الدىڭعى ەكى سيراعىنان ۇستاپ جاس بالاشا ارقالاپ الدى دا: – كەتتىك، ۇلىم، – دەدى ماعان. مەن ول كىسىنىڭ ارتىنان قوزىمدى قۇشاقتاپ بۇلكەك-بۇلكەك ەرىپ كەلەمىن. ون شاقىرىم قاشىقتىقتاعى اۋىلعا اپام بەس-التى-اق رەت دەم الىپ جەتىپ-اق كەلدى. سوندا مەنىڭ كوز الدىمدا قالعانى: اپامنىڭ كوكجايساڭ شالعىندى قاق جارىپ، مەنىڭ الدىمدا باتار كۇندى بەتكە الىپ قاسقايا تارتىپ بارا جاتقانى؛ قاسقايا تارتىپ بارا جاتىپ، ارقاسىنداعى ساۋلىقتى بىلق ەتكىزىپ تاستاي بەرىپ، توعاي ىشىندەگى قاراسۋعا بارىپ دارەت العانى، سودان سوڭ باتار كۇنگە بەت بەرىپ ناماز وقىعانى، ناماز وقىپ كوكشالعىنعا ءبىر جىعىلىپ، ءبىر تۇرىپ، قىپ-قىزىل كۇن نۇرىمەن شاعىلىسقان قايران اپام وسى قالپىندا قارا جەرگە – تۋعان جەرگە تابىنعانداي ەدى؛ ەنەسىنە تارتقان قارا باس قوزىنى قۇشاقتاپ وتىرىپ مەن، اپامنىڭ دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ كۇشتى ادام ەكەنىنە كۇمانىم قالماعان.
ءبىز ۇيگە جەتكەندە (جولدا ەشكىلەردى ايداي كەلدىك)، ەكى سيىردى بۇزاۋى ەمىپ تۇر ەكەن، ال اعاش ءۇيدىڭ ەسىگى شالقاسىنان اشىق، ماسا بۋىپ تولىپ العان، اپكەلەرىم تۇلىپقا ورانىپ ۇيىقتاپ جاتىر. اپام ولارعا ۇرىسقان دا، ءتىپتى ۇيقىسىن بۇزىپ وياتقان دا جوق. بۇكىل شارۋانى ءوزى تىندىرىپ، تەك كەشكى اسقا عانا شاقىردى.
اپام مەنىڭ...
جاز ءوتىپ، قىلىشىن سۇيرەتىپ قىس كەلدى. ورمان-توعاي، تاۋ-تاس اپپاق. التاي ءوڭىرىنىڭ ءارى جۇدەۋ، ءارى كوڭىلدى شاعى تۋدى. اپام ەتەگىن دوڭگەلەنتە بەلىن قىناپ تىگىپ بەرگەن، قاراعايدىڭ قابىعىنا بوياعان قىزىل تونىمدى، تەرى قولعابىمدى، ەلتىرى تۇماعىمدى، تابانداتقان اق پيمامدى كيىپ، قول شانامدى (ونى دا قايىڭنان ءيىپ شاباق سالىپ، اپام ىستەپ بەرگەن) سۇيرەپ ويناۋعا شىعامىن. سوندا شاگىشتايدىڭ ءوزىم سەكىلدى بار بالاسى ماعان قىزىعا دا قىزعانا قارايتىنىن سەزەتىنمىن. جاعىمسىپ مەنىمەن دوس بولۋعا، مەنىمەن ويناۋعا قۇشتار ەكەندەرىن ءبىلىپ تاناۋىمدى شۇيىرەمىن.
كەشە اكەم كەلىپ كەتكەن. استىندا بيىك، تاۋداي اق بوز اتى بار.
– جەڭەشە، – دەدى اپاما (نەگە جەڭەشە دەيتىنىن بىلمەيتىنمىن، ويتكەنى شەشەم دە سولاي اتايتىن) – ەرتەڭ تاڭەرتەڭ سيىرشى شال ءجۇنىستى جىبەرەم، سوعىمدى سويىپ بەرەدى.
وسىدان ءبىر اپتا بۇرىن سول ءجۇنىس شال تۋ سيىر جەتەلەپ كەلىپ، «قىستاي وسىنى جەپ شىعاسىڭدار» دەپ ەدى، ەندى سول سيىردى سويىپ، مۇشەلەپ بەرمەك.
ءجۇنىس كەلەدى دەگەن كۇنى اپام سۋ جىلىتىپ، پىشاعىن، سيىردى جىعاتىن ارقاندى دايارلاپ كوپ توستى. كەلمەدى. شىدامى ابدەن تاۋسىلعان سوڭ:
– ءجۇر، ۇلىم، ءوزىمىز-اق سويىپ الامىز، – دەپ قوڭىر سيىردى باس جىبىنەن جەتەلەپ قورادان شىعاردى. بۇدان سوڭ تۇمسىعىنا شالىپ، مۇيىزىنەن دىڭگەككە تاس قىلىپ بايلادى؛ قىل ارقانمەن سيىردىڭ اياعىن ءىلىپ-ىلىپ الدى دا، دىڭگەككە ءبىر رەت وراپ، بار كۇشىمەن تارتىپ قالعاندا، ەڭگەزەردەي قوڭىر سيىر گۇرس ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى. اپام دىڭگەكتەن شاندىپ العان ارقاندى سۋسىتا تارتىپ تۇياعىن سەرپۋگە كەلتىرمەي بۋىپ-اق تاستاعانى. سيىر شورشىپ بولماعان سوڭ، قۇيىمشاعىنان جابىسىپ ەدىم، سونانداي جەرگە ىرشىتا لاقتىرىپ جىبەردى.
– جولاما، مەرتىكتىرەدى! – دەدى اپام. ال ءوزى سونشالىقتى كوز ىلەسپەس شاپشاڭ قيمىلمەن سيىردىڭ ءتورت اياعىن قازىقباۋلاپ بايلاپ ءجۇر. سودان كەيىن تۇمسىقتان ورالعان ءجىپتى سوزا تارتىپ، سيىردىڭ تاماعىن كەرىپ تاستادى دا، جەز مويىن ءمۇيىز ساپ پىشاقتى ماعان ۇستاتتى. شوشىپ كەتتىم.
– قورىقپا، ۇلىم، – دەدى اپام. – ايەل ادام مال باۋىزدا- مايدى. سەن – ازاماتسىڭ! كانە، مىقتاپ ۇستا.
قولىم ءدىر-دىر ەتەدى. اپام مەنىڭ كىپ-كىشكەنە جۇدىرىعىمنىڭ سىرتىنان ءوزى قارۋلى تارامىستانعان ساۋساقتارىمەن قاپسىرا ۇستادى دا، بۇلقىنۋعا دارمەنى كەلمەي تەڭكيىپ پىسىلداعان سيىردىڭ تاماعىنان ورىپ-ورىپ جىبەردى. قىپ-قىزىل قان اتقىلادى-اي.
– ەندى بىلاي تۇر، ءبىر جەرىڭە قان تيەدى، – دەدى دە، ءمۇيىز ساپ پىشاقتى جالاڭداتىپ قوڭىر سيىردىڭ بىت-شىتىن شىعاردى. اپ-ساتتە تەرىسىن سىپىرىپ، بۇزىپ مۇشەلەدى؛ تۇزداپ، سالماعا جايىپ تاستاپ، استىنا ءتۇتىن سالدى.
مەن وكپە-باۋىردان قۋىرداق قۋىرىپ الەكپىن. سودان بار شارۋانى ءبىتىرىپ، سيىردىڭ تەرىسىنە تۇز سەۋىپ جايىپ، قار بەتىنە تامعان قان-جىندى تازالاپ، شايعا وتىرعاندا، ساباقتان جۇگىرىپ اپكەلەرىم، فەرمادان تەپەڭدەپ ءجۇنىس شال كەلدى. سوعىم سويىپ بەرۋگە اكەم جىبەرگەن سيىرشى بۋى بۇرقىراعان ىستىق قۋىرداققا كەكىرە تويىپ الدى دا، امانىندا اۋىلىنا قايتتى.
اپام مەنىڭ...
ۇلكەن اپكەم شولپان قوڭىر سيىردى سوعىمعا سويعان جىلى قىستا كۇيەۋگە قاشىپ كەتتى. قاشىپ كەتكەندە دە باسقاعا ەمەس، جۋىقتا اسكەردەن ورالىپ، اۋىلدا شوفەر بولىپ جۇرگەن باياعى بەكەتشى شال قاشىبايدىڭ كوپ ۇلىنىڭ ءبىرى – بادىراق كوز، ءتورتپاق ءاۋتالىپ الىپ قاشىپ كەتىپتى. اكەم مەن شەشەم العاشىندا وڭ جاقتاعى تۇلا بويى تۇڭعىش قىزىنان ايىرىلىپ قالعانىنا نامىستانىپ قاتتى اشۋلانعانمەن، ارتىنان «كەتەر قىز كەتتى» دەپ، جاساۋ-جابدىعىنا كىرىسكەن. ارينە، جاساۋ دەگەندە سىرماق، الاشا، كورپە-جاستىق سەكىلدى ءۇي جيھازىنىڭ ول-پ ۇلى ول كەزدە تەك قانا قولدان توقىلىپ، تىگىلەتىنى بەلگىلى. اپام شولپاننىڭ مۇقىم تەڭ-تەڭ جاساۋىن ءبىر ايدىڭ ىشىندە دايىن ەتتى دە، شاناعا تيەپ، ماعان اتتىڭ دەلبەسىن ۇستاتىپ، قۇدالارعا اتتاندى. شىرماۋىق سالىپ بالمەن اشىتقان سارى سىراعا قىزارا ءبورتىپ العان قۇدامىز – قاشىباي شال ات بايلارى مىقتى، ءتاۋىر جەردىڭ قىزىن كەلىن قىلىپ تۇسىرگەنىنە قاتتى ريزا بولدى. وتكەن جىلى جازدا اقساق قويدى اپاما جاياۋ ارقالاتىپ جىبەرگەنىنە، ات-ارباسىن بەكەر بەرمەگەنىنە وكىندى. ءوزى قۋتىڭداپ، قارق-قارق كۇلىپ قويادى. اپاما تورقادان كويلەك كيگىزىپ، مەنىڭ قولىما ون سوم اقشا (قازىرشە ءبىر سوم) ۇستاتتى. مەن ءماز بولدىم. ءوزىم-وز بولىپ قولىما اقشا تيگەنى سول ەدى، ىشقىرىمداعى اسىق سالاتىن قالتاعا جىمقىرىپ جۇگىرتىپ جىبەردىم دە، ۇيگە اپامدى تاستاپ جاياۋ قاشىپ كەتتىم. اپام كەشتەتىپ ءوزى كەلدى. سول كۇنى تۇندە مەن اپامنان مۇلدە ءبولىنىپ شىعىپ، قوينىنا جاتپاي، شالبارىمدى جامباسىما باسىپ، جەكە ۇيىقتادىم. ونداعى جىمسىما ويىم – اپام قۇدالار بەرگەن ون سوم اقشانى سۇراپ الىپ قويادى دەگەن ءقاۋىپ. سوندا ماعان «اپكەڭدى ۇيگە قايتارامىز، ون سوم اقشانى بەر» دەسە، ازار دا بەزەر قارسى بولار ەدىم-اۋ؛ سوندا مەن اپكەمدى ون سومعا ساتىپ جىبەرگەندەي ەدىم. اپام ءلام دەگەن جوق. قوينىما جات دەپ ايتپادى دا، ون سوم اقشانى تاقۋالاپ سۇرامادى دا. سول كۇننەن باستاپ قۋلىق ساۋىپ ەر جەتكەنىمدى ءبىلدىم. سول ون سوم اقشا اپام ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدى اشا تۇسكەندەي بولدى. مەن بولەك جاتىپ ءجۇردىم. ءبىر اي جامباسىما باسىپ ساقتاعان قاعاز اقشا سارى تاپ بولىپ توزۋعا اينالعاندا، جوعالتىپ-اق العانىم. ارينە، اپامنان كوردىم. نە دەگەن بەكەرشىلدىك، نە دەگەن پەندەشىلىك دەسەڭىزشى.
اپام مەنىڭ... ەرجەتتىك.
ءبىلىم الىپ، قىزمەت-اتاق قۋدىق.
اۋىلدان ۇزاپ، اپامنان الىستاپ استاناعا اتتاندىم. اپام جەڭىسحان دەگەن ۇلىنىڭ قولىندا تۇرىپ جاتتى.
اندا-ساندا اۋىلعا بارعانىمدا، ءوز ۇيىمە ءتۇسىپ، اپام ءوزى كەلىپ امانداسپاسا، شىرەنىپ جاتىپ الاتىن ەدىم. مەن سوندا اۋىلعا كەلىپ-كەتىپ ءجۇرىپ، اكەمدەردىڭ اۋزىنان اپامنىڭ ءتىپتى دە مەنىڭ اجەم ەمەس، شالى دوس مارقۇم بولعاننان كەيىن عانا، ءبىزدىڭ ۇيىمىزدە بىرگە تۇرعانىن، اكەمە شەشە ورنىنا شەشە بولىپ كەتكەن جەڭگەسى ەكەنىن ءبىلدىم. ال دوسپەنەن مەنىڭ اكەمنىڭ اكەسى يساقان بىرگە تۋىسادى ەكەن. مەن سوندا اپامنىڭ سونشالىقتى الىس، تىم-تىم الىس ەكەنىنە كوزىم جەتكەنىمەن، يلانباي، جۇرەگىم ءبارىبىر باياعى كەزدى، اپامنىڭ جىلى قوينى، ايالى الاقانىن اڭسايمىن.
وتكەن جازدا اپام تۇسىمە كىردى. سەكسەن جىل جولداس بول- عان جارىق استاۋىنا ارپا سالىپ، قاۋىزىنان تازارتىپ، جەلپىپ وتىر ەكەن، ماعان ايتادى ەكەن دەيمىن: «قۇدالار بەرگەن ون سومدى ۇيدە شاي جوق بولىپ قالعان سوڭ، مەن العان ەدىم».
ەرتەڭىندە مازام بولماي كوڭىلسىز وياندىم دا، ايەلىمە:
«دەمالىسقا شىعايىق، اۋىلعا بارايىق. اپام تۇسىمە كىرىپ ءجۇر، سەن تازا ماتادان كويلەك ساتىپ اكەل»، – دەپ ەدىم.
نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، جۇرەگىم تولقىپ، سونشالىقتى ءبىر بەلگىسىز كۇش اۋىلعا اسىقتىردى، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ۇيگە كەلگەن سوڭ دا باياعىداي اياعىمنىڭ باسىن قايقايتىپ جاتىپ الماي، تاعات تاپپاي اپامنىڭ ۇيىنە قاراي قۇستاي ۇشتىم. ەسىك الدىندا نەمەرەلەرىن ويناتىپ وتىر ەكەن، مەنىڭ ەكى بەتىمنەن كەزەك ءسۇيىپ: «اپاڭدى ۇمىتايىن دەدىڭ-اۋ، قۇلىنىم، مۇرنىڭنان سىعىپ العان بالا ەدىڭ»، – دەپ، كوزىنە جاس الدى. شاي جاسالا بەرگەندە، تاۋدان وتىن الىپ ۇلى جەڭىسحان كەلدى.
– اپاڭ بۇرىنعىداي ەمەس، قارتايدى، ەكى تىزەم باستىرمايدى، ايتپەسە سارايىم ساۋ، ءتىسىم ءبۇتىن.
مەنىڭ ەسىمە اپامنىڭ بەس ۋاق دارەت الىپ، ناماز وقىعان سايىن ءتىسىن تۇزبەن ىساتىنى، ءتىپتى وسى كىسىنىڭ سەكسەننەن اسقان جاسقا دەيىن ءبىر جەرىم اۋىردى، نە شارشادىم، جالىق- تىم دەپ قاباق شىتپاعانى ءتۇستى. راس، شىن ايتامىن، اپامنىڭ ءتىسى ءالى دە مارجانداي ەكەن. راس، شىن ايتامىن، اپام بۇل دۇنيەدە جالعىز رەت دارىگەرگە، بولماسا باقسى-بالگەرگە قارالماي، ساۋ-سالامات وتە شىقتى.
تاماق جاسالىپ، باتا بەردى، ءارى ۇزاق وقىدى. باتاسى قانداي ماعىنالى، ماقامدى. مەن اپامدى ءدال بۇگىن بولەكشە تانىپ، كوپ-كوپ قادىر-قاسيەتىن قايتا سەزگەندەي بولدىم. ىمىرت ۇيىرىلە، ۇيدەن شىقتىق. جەڭىسحان ايتتى: «شەربەكتى (ارانى) ءالى كۇنگە دەيىن اپام قايرايدى. مەن ەگەسەم، وتىن كەسكەندە نە سەكىرىپ جۇرمەيدى، نە وتپەيدى. كوزى ءالى دە جاقسى كورەدى. كەشە عانا ويۋلاپ ىزىپ سىرماق ءبىتىردى، تۇسكە دەيىن كيىز باستى. قىزىق، ايتەۋىر. تىنىش وتىرمايدى، ەرتەڭ دە كۇن بار-اۋ دەمەي، بۇزاۋدىڭ مويىن ءجىبىن ەسىپ، نوقتا ىستەيدى. قولى بوساي قالسا، اۋىرىپ قالاتىن سەكىلدى. جەڭگەڭ يەك سۇيەپ جامان ۇيرەنىپ كەتە مە دەپ قورقامىن، قانجىعاعا بايلاپ جۇرەمىز بە، جامان ايتپاي جاقسى جوق، ءبىر كۇنى قيسايىپ قالسا...».
– اپام مىقتى عوي، – دەدىم مەن جاماندىققا قيماي. – اپام ءجۇز جاسايدى.
ەرتەڭىندە... ەرتەڭىندە تاڭعى ساعات سەگىزدە جەڭىسحاننىڭ ۇلكەن قىزى جىلاپ جۇگىرىپ كەلدى.
– اپام اۋىرىپ جاتىر!
ءبىز العاشىندا سەنىڭكىرەمەدىك، تەك شەشەم عانا:
«جەڭەشەمنەن ايىرىلىپ قالمايىق، كىسى شاقىرتاتىنداي قاتتى اۋىرعان ەمەس ەدى»، – دەپ تۇرا جۇگىردى. ءبارىمىز شۇباپ جەتتىك. اپام ءوزىنىڭ اعاش توسەگىندە كەۋدەسى سىرىلداپ قۇر-قۇر ەتىپ، تەرىس قاراپ، بۇك ءتۇسىپ جاتىر ەكەن. كوزىن الايتا اشادى دا، قايتا جۇمادى. ءتىل-اۋزى بايلانعان، كەلگەندەردى تانىمادى بىلەم. اكەم ەكەۋمىز باسىن كوتەرىپ سۋسىن ىشكىزىپ ەدىك، ەزۋىنەن قايتا اقتى. بالالار ۇلار-شۋ، ءبارىمىز جىلاپ ءجۇرمىز.
– جەڭەشە، – دەدى شەشەم تارامىستانعان ارىق قولىنان ۇستاپ. – ەلۋ جىل بىرگە ءومىر ءسۇرىپ ەدىك، جاماندىعىم، اعات كەتكەن جەرىم بولسا، كەش. كەش، جەڭەشە، كەش، ورازا-نامازى بۇزىلماعان اسىلىم، – دەپ كوزىنە جاس الىپ، قولىنان ءسۇيدى. الگىدەن بەرى كىسى تانىماي، كەۋدەسى سىرىلداپ، ىرگەگە قاراپ جاتقان اپام كۇشپەن اۋناپ، شالقالادى دا، يەگىن قاقتى. سون-سوڭ ارەڭ: «ك-ە-س-تى-م»، – دەدى دە كوزىن قايتا جۇمدى. دارىگەر شاقىرتايىق دەپ ەدىك، باسىن شايقادى. سودان سوڭ ءوزى ىمداپ دارەت الماققا نيەت قىلعان سوڭ، ءبىز شىعا تۇردىق. ءبىز قايتا كىرگەندە، اپام توسەكتى جەرگە سالدىرىپ شالقاسىنان جاتقان ەكەن. كىرمە دەگەن ۇلكەندەر ءسوزىن تىڭداماي، جانىنا تىزەرلەپ وتىرا كەتتىم دە قۇدىرەتتى ساۋساقتارىن ۇستادىم. سۋىپ بارا- دى ەكەن، سۋىپ... اپام كۇبىرلەپ: «يلايلوللا، يلايلوللا»، – دەپ، يمان ايتتى. اپام ءوز يمانىن ءوزى وقىدى. اپام ءوز جانازاسىن ءوزى شىعارىپ جاتقانىن سەزدىم. ەندىگى ساتتە شەشەم:
«اپاڭنان ايىرىلدىق»، – دەپ، ءبىسمىللا دەگەن كۇيى الەمدەگى ەڭ ۇلى انالاردىڭ ءبىرى – اپامنىڭ بەتىن جاپتى.
ءۇيدىڭ ءىشى ۇلار-شۋ، قىم-قۋىت.
اپام مەنىڭ... ءولدىڭ، اۋىرماي-سىرقاماي، ءبىر ءتىسىڭ شەتىنەمەي، «اللا بەلىم» دەمەي، سەكسەن توعىز جاسىڭدا ءوز يمانىڭدى ءوزىڭ ايتىپ ءولدىڭ.
اپامدى ارۋلاپ، سىرماققا وراپ، زۋزاعا سالىپ كوتەرە جونەلگەندە، ءۇيدىڭ بۇرىش-بۇرىشىندا «اپام-اۋ، اپام» دەپ زار ەڭىرەپ نەمەرەلەرى قالدى. ماعان زۋزانىڭ ەڭ ءبىر ماڭداي باسى ءتيىپ ەدى، اعاش سىرعاۋىل يىعىما باتىپ، جانىمدى شىعارسا دا شىدادىم. مەن شىدايدى دەپ جورامالدادى ما، الدە ادىستەنىپ كەلە مە، ارتتاعى ازاماتتار بەكەر ۇستاسقانى بولماسا، كوپ كۇش جۇمساماي، بوس كەلە جاتقانىن سەزدىم. ولگەن ادامنىڭ سۇيەگى اۋىر بولادى دەگەن راس ەكەن. شۇيكەدەي عانا كەمپىردى سويتالداي-سويتالداي ون جىگىت مىقشىڭداپ ارەڭ كوتەرىپ كەلە جاتتىق. اپامدى ۇيىنەن، قارا ورمانىنان ەل-جۇرتتى شۋلاتىپ الا قاشقان شەرۋ جاڭادان قازىلعان جاس ءقابىردىڭ باسىنا كەلىپ توقتاپ، سۇيەك سالىنعان زۋزانى جەرگە تۇسىرگەن سوڭ، بىزدەرگە ءبىر-بىر سومنان اقشا تاراتتى. مەنىڭ دە ۇيىپ قالعان الاقانىما جۇمارلانعان ءبىر تەڭگەنى ۇستاتا سالعاندا، جۇرەگىم ءدىر ەتە ءتۇستى دە، كوزىمنەن جاس ىرشىدى. مەنىڭ ەسىمە سوناۋ بالالىقتىڭ الاڭسىز جىلدارىندا «اقشامدى الىپ قويادى» دەپ، اپامنىڭ قوينىنا جاتپاي، بولەك كەتكەنىم ءتۇسىپ ەدى. ەندى، مىنە، موينىما قارىز بولماسىن دەگەندەي، سول ءبىر قايناتىم شاي العان ءبىر سومدى وزىمە قايتارىپ تۇرعانداي سەزىندىم. ءوز-وزىمدى توقتاتا الماي جىلادىم، قارا جەر تومپايعانشا جىلادىم.
ەرتەڭىندە ەسكى قورانىڭ بۇرىشىندا توڭكەرۋلى جاتقان اپامنىڭ استاۋىن الىپ، الماتىعا قايتتىم.
اپام مەنىڭ... سەنەن نە قالدى؟ جارىق استاۋ ما؟ ءيا، ادام ءومىرى دە سول جارىق استاۋ سەكىلدى قاڭسىپ قالادى ەكەن-اۋ...
6alash ۇسىنادى
