«كۇن قاراتاۋعا ءسىڭىپ بارا جاتتى. ويىن بالاسى عوي، كۇننىڭ قالاي باتقانىن اڭعارماي قالىپ، الدىنداعى مالىن ءيىرىپ، ويداعى اۋىلعا ايداي بەرگەنشە، كوز دە بايلاندى. ارقاسىنا كۇندى جاسىرىپ قاراتاۋ تىپتەن زورايىپ كورىنەتىندەي. ارتىنان بىرەۋ ءتونىپ تۇرعانداي، ارقاسى مۇزداپ سالا بەرگەن. بۇرىلىپ قارامايىن دەسە دە، نامىسى جىبەرمەدى. تۋ بيىكتەن اق ساقالدى قاريا قاراپ تۇر ەكەن».
– اكەم دومبىرا ۇستاۋى جايىنداعى اڭگىمەسىن وسىلاي باستاۋشى ەدى. – قاسيەتتى قارت قاراتاۋدىڭ تەرىسكەيىندەگى سوزاق ءوڭىرىنىڭ وزىندىك كۇي مەكتەبى بار. سول مەكتەپتىڭ داۋلەسكەر كۇيشىسى تولەگەن مومبەكوۆتىڭ ءسۇت كەنجەسى سالتانات تولەگەنقىزىمەن بولعان اڭگىمەنىڭ ءالقيسساسى وسىلاي باستالدى. ءيا، ءدال سول سالتانات. تولەگەننىڭ اتاقتى كۇيى ارنالعان سالتانات قىزى. ءبىراق بۇل تۋرالى اڭگىمە كەيىنىرەك. مەنى ءدال سول ۋاقىتتا قاتتى ويلاندىرعان جوعارىداعى اڭگىمە ءھام اڭىز بولاتىن. وسى نەگە اڭىزدار ۇقساس كەلەدى؟ ءسوز ەتىپ وتىرعان اڭىزداعىداي، جامبىلعا جولىققان اقساقال كىم؟ سۇگىردەن: «كوگەن الاسىڭ با، الدە دومبىرا الاسىڭ با؟» – دەپ ايدالادا، اپاق-ساپاقتا سۇراعان اقساقال شە؟ تولەگەنگە قاراتاۋدىڭ بيىگىنەن تونە قاراعان اقساقالدى كىمگە جوريمىز؟ مۇمكىن، بۇل ءبىز اڭىزداردا ايتا بەرەتىن قىدىر اتانىڭ ءوزى بولدى ما؟ نەگە وسى تەكتەس اڭىزدىڭ ءبارى «دالادا جانە كۇن باتىپ بارا جاتقان، اپاق-ساپاق شاقتا» دەپ باستالادى؟ ارتىنان وسىنداي اڭىز ەرگەن بارلىق ونەر قۋعان جانداردىڭ ءومىربايانى وسى تۇسقا دەيىن بىردەي بولىپ كەلەدى دە، ارى قاراي ءارقالاي ءوربي بەرەدى. اڭىز با، اقيقات پا؟ ءبىراق، تۋمىسىنان اقىن كوڭىل قازاقتىڭ قالاي دەگەنمەن دە اڭىزعا سەنگىسى كەلىپ تۇرارى حاق.
تولەگەن مومبەكوۆ 1918 جىلى سوزاق اۋدانى، سىزعان اۋىلىندا دۇنيەگە كەلىپ، بالالىق شاعى اۋمالى-توكپەلى زوبالاڭ كەزدەرگە تۋرا كەلگەن. 1932 جىلعى اشارشىلىق كەزىندە ەس ءبىلىپ قالعان بالالار كەيىننەن توكەڭە دومبىرا تارتقىزۋ ءۇشىن بارىپ تۇرعاندارىن ايتىپ وتىراتىن. وسى اڭگىمەنى ەستىگەندە تاڭعالماسقا شاراڭ تاۋسىلادى. اشارشىلىق كەزىندەگى اتا-انادان كورە الماعان جۇبانىشتى دومبىرادان ىزدەدى مە ەكەن؟ زامان تىنىشتالىپ، قوعام ءوز اعىسىن قايتا تاپقانداي بولعان 40-جىلدارى توكەڭ جۇمىس ىستەپ جۇرگەن حانتاعى كەنىنىڭ جابىلۋىنا بايلانىستى، ارناۋلى جول- دامامەن سولتۇستىك وسەتياداعى ءبىر رۋدنيكتە ەلەكتر مونتەرى بولىپ قىزمەت اتقارادى. سوعىستىڭ باستالعانىن وسىندا ءجۇرىپ ەستىپ، شاحتاعا بەرىلگەن بوستاندىققا قاراماستان، سۇرانىپ مايدانعا اتتانعان.
***
«جارىلىس. شەكەسىنىڭ شىڭ ەتە قالعانىنان كەيىن جارىتىپ ەشتەڭە بىلمەيدى. كۇڭگىرت دىبىستار عانا. تولىق ويانعانىندا بارىپ گوسپيتالدا جاتقانىن ءبىلدى. باسى اق داكەمەن ورالعان. ول داكەنى كۇندە ءبىر كەلىنشەك كەلىپ اۋىستىرىپ، قايتا وراپ كەتەدى. جەكە دارىگەرىندەي بەزەك قاعىپ اينالاسىنان شىقپايدى ءوزى. ىشتەي اياق-قولىنىڭ ساۋلىعىنا شۇكىرشىلىك ەتتى. تەك مينانىڭ جارىقشاعى تيگەن وڭ شەكەسى عانا ءسابيدىڭ ەڭبەگىن-دەي بولىپ بۇلكىلدەپ تۇراتىن. سوعىسقا جارامدى دەپ تابىلىپ، مايدان دالاسىنا قايتا اتتاناتىن بولعاندا، سول كەلىنشەك قايتا قاعاز تولتىرىپ مۇنى جارامسىز دەپ، اۋىلىنا قايتاردى. ەلگە جەتكەنشە سول ءبىر كەلىنشەكتى ويلاۋمەن بولدى. كەزدەسپەسى انىق. قولىن بۇلعاپ قالا بەردى».
اكەم، بۇل اڭگىمەسىن: «ءاي، سول كەلىنشەك ماعان عاشىق بولىپ قالدى-اۋ، ءسىرا!» – دەپ كۇلە اياقتايتىن. كۇي كەيىپكەرىمەن ءبىر ۇزىك اڭگىمە وسىلايشا تۇيىندەلدى. ەلگە جەتكەنشە توكەڭنىڭ كوڭىلىن نەندەي سەزىم بيلەدى ەكەن؟ ەلگە دەگەن ساعىنىش، اسىعۋ… كوڭىلىنە شوق سالماسا دا، جاقسىلىعىن اياماعان سول ءبىر كەلىنشەك… وتەۋسىز قالار جاقسىلىقتىڭ ورتەۋى… ونسىز دا الا كوڭىلدى بۇرا تارتىپ سوعىس تۇر. توكەڭنىڭ كوڭىلىنە مارفۋعادان قايتقانداعى سۇگىردىڭ «شالقىماسى» كەلدى مە؟ ءدال سول «شالقىماداي» شالقىپ كەلگەن كوڭىلدىڭ تۇنشىعار تۇسىندا توگىپ الار دومبىراڭىز بولدى ما؟ جوق الدە ءوزى نازىك جۇرەكتىڭ تامىرلارى ىلىكتى مە ساۋساققا؟ بىزگە ءبىلۋ قايدا؟ ءبىراق، وسى ساپاردا كوڭىلىڭىزگە «شالقىمانىڭ» ءبىر سوقپاۋى مۇمكىن ەمەس. ءبىر ەمەس، اينالىپ مىڭ سوعار…
اسىعىپ، القىنىپ جەتكەندە، ات شاپتىرىپ، اس بەرىپ الدىڭنان شىعار اعايىن قايدا؟ الىستاعى سوعىسقا تەرەزەدەن ۇڭىلگەندەي بولىپ اۋىل وتىر. «شالقىمانىڭ» العاشقى قارقىنىن اۋىل مەن اعايىننىڭ وسى كورىنىسى ءبىر باسسا، اناسىنىڭ حال ۇستىندە جاتۋى دومبىرانىڭ قوس ىشەگىنىڭ قاتار قاعىلۋىنان جاڭىلىپ، بار اۋىرلىقتى جالعىز ىشەككە ارتىپ تاستاپ، بۋلىعۋى بولعانداي. اناسى كوز جۇمعاندا «شالقىمانىڭ» اۋەنى مۇلدەم ءۇزىلىپ تىندى. كۇيدىڭ سوڭى ءۇمىت ەدى. سەنىم ۇمىتتەن ىرگەسىن اۋلاق سالعاندا كەۋدەنى مۇلدەم باسقا سەزىم، سەزىممەن قاتار ساز كەرنەدى.
اۋىلعا دەگەن ساعىنىش، اسىعۋ، ءبارى-بارى وسى سازعا ءسىڭىپ جوعالعانداي. جەر دۇنيەنى تىنىشتىق كەرنەدى. تەك دومبىرا عانا اناسىن ىزدەپ زارلاپ قالا بەردى.
– اكەمنىڭ «اناسىنا» ارناعان كۇيىنىڭ بايانى وسىنداي. العاشقى كۇيلەرىنىڭ ءبىرى بولسا كەرەك. ءوزىنىڭ انتەك، سوزگە شورقاق، بالا مىنەزىمەن: ءارميادان كەلگەننەن كەيىن كۇي شىعارا بەردىم عوي»، – دەيتىنى سوندىقتان بولار.
وسى تۇستا سالتانات ۇستازىمنىڭ اڭگىمەسىنە ارالاسۋدىڭ رەتى كەلدى.
– تولەگەن اتامنىڭ ۇستازدارى، شاكىرتتەرى جايلى نە ايتاسىز؟
– ءبىزدىڭ باپىش اتتى اتامى كۇيشى بولعان ەكەن. سول كىسىدەن مومبەك جانە سىپابەك تارايدى. مومبەكتەن اكەمىز جانە بولەگەن، جانىبەك اتتى ەكى ۇل تۋادى. جانىبەك اتامىز اقىن بولعان دا، اكەمىز اتامىزدىڭ دومبىراسىن ۇستاپ قالعان. وسى تۇستا ونەردىڭ قانمەن كەلەرىن، ونىڭ ءبىر ۇرپاققا كۇي بوپ قونارىن، ءبىر ۇرپاققا ءسوز بوپ قونارىن كورىپ قايران قالاسىز. اكەمىز ون سەگىزىنشى جىلى دۇنيەگە كەلسە، كۇيشى باپىش اتامىز جيىرما سەگىزىنشى جىلى قايتىس بولعان. ول شاقتا اكەمىز ون جاستاعى بالا. وسىعان قاراعاندا اكەمىزگە دومبىرانى سول اتامىز ۇستاتىپ كەتكەنگە ۇقسايدى. العاشقى ۇستازى سول كىسى بولۋى كەرەك. كوپ جازىلىپ جۇرگەن دەرەكتەردە اكەمىزدىڭ ۇستازى سۇگىر دەپ ءجۇر. ءبىراق، اكەمىزدەن سۇگىر اقساقالدان ارنايى بارىپ ساباق العانى تۋراسىندا ەستىگەن ەمەسپىز. ول كىسى قىزعانشاقتاۋ ادام بولعان دەسەدى. ونەر ادامىنىڭ ءبارى ىشتەي قىزعانشاق كەلەدى ەمەس پە؟ ءبىراق، رۋحاني ۇستازى بولعانى كامىل. قالاي دەگەنمەن دە، اكەمىز قاراتاۋ كۇي مەكتەبىندەگى سۇگىر كۇيشىنىڭ زاڭدى جالعاسى.
شاكىرتتەرىنە كەلەر بولساق، ءبىزدىڭ ۇيدە سول كەزەڭدەگى قۇلاعىنا ساز ءسىڭىپ، كوڭىلىنە كۇي قونار الىس-جاقىننىڭ كوبى قوناق بولدى دەسەم قاتەلەسپەيمىن. سوناۋ نۇرعيسا تىلەندييەۆ، تاكەن ءالىمقۇلوۆتاردان باستاپ، جاس ونەرپازدارعا دەيىن كەلىپ-كەتىپ جاتاتىن. ءبىراق، ول جاستاردىڭ ءقايسىبىرىن شاكىرتى دەي بەرەيىن. ءوزىم ءۇشىن ول كىسىنىڭ ناعىز شاكىرتى قازىرگى تانىمال كۇيشى ىسقاقوۆ ءبىلال الپان ۇلى دەپ بىلەمىن.
– اكەڭىزدىڭ كۇي تارتقانداعى، اكە رەتىندەگى مىنەزدەرى تۋراسىندا اڭگىمەلەپ بەرسەڭىز…
– بۇل كىسىلەر نوتا بىلمەيتىن دالا كۇيشىلەرى ەمەس پە؟! كىش- كەنتايىمىزدا كۇي ۇيرەتىڭىزشى دەپ جارماساتىنبىز. ءبىر كۇيدى ءوزى تارتاتىن، قولىمىزعا دومبىرانى ۇستاتا سالاتىن دا: «ال، تارت»، – دەيتىن. وعان ءبىز ىلەسە المايمىز. ال، ول كىسىنىڭ بىزگە كۇيدىڭ ءار شالىمىن ۇيرەتىپ وتىرۋعا شىدامى جەتپەي، دومبىرانى تاستاپ تۇرىپ كەتەتىن. مۇمكىن ءوزىمىز دە قاتتى قىزىقپاعان بولارمىز. ال، كۇيدى ءار كەزدە ءارقالاي تارتاتىن. توپ ىشىندە كۇي تۇسىنەرى بولسا بەرىلىپ، داڭعازا جيىن بولسا ءبىر قايىرىپ قويا سالاتىن. ونداي جەردە كوڭىلى دە سوقپاس. كوڭىل سوقپاعان جەردە ساۋساق كونە مە؟! كەڭىستىككە كەلىسسىز اۋەن كوتەرگىسى كەلمەس بولار…
– ءدال سىزگە ارناعان كوكەمىزدىڭ «سالتانات» كۇيى حاقىندا كوپتەگەن اڭىز تاراعان. وسى جايىندا ءوزىڭىز نە دەيسىز؟
– الماتىدا كوكەمىزدىڭ كەشى وتەتىن بولىپ، سول كەشكە مەنى ەرتە كەتتى. كەشتىڭ جۇرگىزۋشىسى وسى كۇيدى حابارلاپ تۇرىپ: «ءبىزدىڭ سانامىزدا كۇيگە، انگە، جالپى بەلگىلى ءبىر تۋىندىعا كەيىپكەر بولعان بارلىق ادام وسى دۇنيەدە جوقتاي كورىنەتىنى قالىپتاسىپ قالعان. سالتانات تولەگەن قىزى، مىنا ساحنانىڭ الدىنداعى بارشا ونەرپاز ءسىزدى ءوز قيالىندا ءارتۇرلى ەلەستەتەدى. ءبىرىنىڭ قيالىندا كەمپىرسىز، ءبىرىنىڭ قيالىندا ءبۇلدىرشىن سالتاناتسىز، ال ءبىرىنىڭ قيالىندا مۇلدەم جوق ادامسىز. وسىنشا ويدىڭ ءبارىن تاس-تالقان ەتىپ ورنىڭىزدان ءبىر تۇرىپ قويىڭىزشى»، – دەپ، مەنى ورنىمنان تۇرعىزىپ الىپ بارىپ، كۇي باستالعان بولاتىن. ال، بۇل كۇيگە سەبەپكەر مەن بولسام دا، بۇل كۇي تەك ماعان ارنالعان كۇي دەپ ويلامايمىن. مۇنىڭ ىشىندە مارقۇم انام دا، مەنىڭ باۋىرلارىم دا، اكەمنىڭ ءوزى دە بار. بارلىعى دا مۇڭ مەن ساعىنىشقا وراۋلى كۇيىندە…
جارى پەرنەشتىڭ توسەك تارتىپ جاتقانىنا قانشاما؟ سونى ويلاسا بولدى، كەۋدەسىنىڭ سول جاعى سىرقىراپ سالا بەرەدى. دومبىراعا دا كوڭىلى سوقپايدى. ءوز ۇرەيىنەن ءۇيدى اينالىپ ءوزى قاشىپ ءجۇر. جەڭگەسىنىڭ ۇيگە شاقىرعان داۋسى ەستىلدى. ءۇي ىشىنەن سالقىن لەپ ۇراتىنداي: – توكەنجان، پەرنەشتىڭ بەتى بەرى قاراپ كەتەدى عوي ءالى-اق. جارىم كوڭىلىنە دەمەۋ بولسىن. ريزاشىلىعىڭدى ايتساڭ ەتتى. – ريزامىن، پەرنەش!.. جايشىلىقتا-اق سوزگە شورقاق بەيباقتىڭ كومەيىنەن وسى ەكى ءسوز ازەر اتتادى. ايتارى كوپ-اق دەسەڭ، كومەيگە كومىلگەنى جوق. تولقىن-تولقىن كۇي كەلدى. مۇمكىن، قۇلاققا. مۇمكىن، جۇرەككە. مۇمكىن، كومەيگە. اجىراتىپ جاتپادى. ءتىپتى، ءوزى اۋەنگە اينالىپ كەتكەن شىعار. قوس ىشەككە كەزەك سوعىلىپ، دومبىرانىڭ شاناعىن شىر كوبەلەك اينالىپ جۇرگەن دە اۋەن ەمەس، ءوزى بولار. ءىشى سەزسە دە، ءوزى ايتا الماعان «قوش-قوشىن» دومبىراعا ايتقىزدى. شىڭعىس قاعان بولسا كومەيىنە قورعاسىن قۇيار ما ەدى. ءبىراق، جوق. پەرنەشىنىڭ شاشىن سيپار ساۋساقتار، قوس شەكتى سيپالاپ قالا بەردى. بۇل «قوشتاسۋ» بولاتىن. وسى تۇستا تۇيدەك-تۇيدەگىمەن تۋعان كۇيلەردىڭ العاشقى نوتاسىنداي. اۋىر باستالدى… ولمەكتىڭ ارتىنان ولمەك بار ما؟ ءبىراق، دۇنيە ورتاسى اۋعاندا قامشىنىڭ سابى سىندى دەيتىندەي ەمەس. ۇياسىندا التى بىردەي بالاپان. اۋزىن اشىپ بۇعان قارايدى. بۇل قالاي جەرگە قاراسىن؟ بىردە جۇمىستان قايتىپ كەلسە ءۇش-تورت جاسار سالتاناتى جىلاپ وتىر ەكەن. «اپاما ايتام» دەپ جىلايدى. ءوز ىشىندە بەتى كۇلدەنە باستاعان شوقتى قايتادان قارىپ-قارىپ جىبەرگەندەي جانى شىجعىرىلدى. جۇباتا قويامىن دەپ، دومبىراسىن شەرتىپ، جۇباتامىن دەپ، ءوزىن جىلاتىپ تىندى اقىرى. ءوزى قالاي ەلتىپ كەتكەنىن بايقاعان جوق. بۇل «سالتانات» بولاتىن. جۇباتىپ باستاپ، جىلاتىپ تىنار «سالتانات».
ءىزىن الا «ساعىنىش» كەلدى دۇنيەگە. وسى ءۇش كۇي جارى پەرنەشكە قويىلعان ەسكەرتكىش، بەينە قۇلپىتاس سەكىلدى… – مىنە، وسىلاي. ءبىر «سالتاناتتى» ايتامىز دەپ قانشا دۇنيەنىڭ باسىن شالدىق. ال، ەندى الماتىدا وسى كۇي جايلى باسقالاي اڭىز ايتۋشىلار بولسا، ايتا ءجۇر، «مەنىڭ مەكتەپتەگى ساباق بەرگەن اپايىما ارنالعان» دەسەڭ سەنەر بولار، – دەپ اپايىم اڭگىمەسىن اياقتادى. ءيا، مومبەكوۆا سالتانات تولەگەن قىزى قازىرگى تاڭدا سوزاق اۋدانى، تاۋكەنت كەنتىندەگى ىسمەت كەڭەسبايەۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپتە قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ مۇعاليماسى بولىپ قىزمەت اتقارادى. اكەسىنىڭ كۇي ونەرى ءسوز بولىپ قونعان شىعار. كۇي دە ءسوز. كۇي دە سويلەيدى ەمەس پە؟ قاريالار كۇيدى «تارت» ەمەس، «ايت» دەيتىن. جاقسى ورىنداسا «ايتقىش ەكەن» دەۋشى ەدى. ۇستازىمنىڭ ۇيىنەن شىعىپ بارا جاتىپ سوڭعى ساۋال تاستادىم: – اتامىزدىڭ كۇيلەرىنىڭ ۇزىن-ىرعاسى قانشا؟
– ءوزىنىڭ 130-داي كۇيى بولاتىن. ءقازىر نوتاعا ءتۇسىپ ساقتالىپ قالعانى وتىزدان عانا اسىپ جىعىلادى.
– باسقاداي كۇيلەرى مۇلدەم ساقتالماعان با؟
كوڭىلسىز ۇنسىزدىك ورنادى. شاكىرتتىك يبامەن قوشتاسىپ شىعىپ كەتتىم. ابدەن قاراڭعى بولعان ەكەن. قۇداي قۇت قىلىپ بەرگەن سوزاقتىڭ جەلى ىسقىرىپ تۇر. اسپانداعى اقساق اي قاراتاۋعا ارقاسىن توسەپ شالقاسىنان جاتىر. شارۋاعا جايسىزداۋ. ماعان دا. ءجۇز كۇي.
جازىپ، نوتاعا ءتۇسىرىلىپ، الىپ قالىنباعان ءجۇز كۇي. ءبىر عانا تولەگەننەن جوعالتقانىمىز. ار جاعىندا سۇگىر تۇر. سۇگىردىڭ ارعى جاعىنان ىقىلاستىڭ قوبىزى قارايدى بىزگە. الا قاعاز ارتىنىپ-تارتىنىپ اسىقپاي جەتكەن وسى ءبىر دالانىڭ اسپانىندا ءجۇز قاعازدى جۇكتى قىلار تەك توكەڭنىڭ جۇزگە تارتا كۇيى قالىقتاپ ءجۇر. سول ءبىر جۇكتى كوتەرۋگە ءبىز جارامادىق پا، جوق الدە قاعازدىڭ بەلى شىدامادى ما؟ امالسىز قاراتاۋعا قارايمىن. سالدە ورانعان مولداداي شارت جۇگىنىپ الىپتى.
قاراتاۋ دا ءبىر، اڭگىمەشىل قاريا دا ءبىر. ال، اڭگىمەشىل قاريانىڭ جەل جاعىنان شىعىپ قالساڭ قىرسىعىپ قالار جەرى كوپ. وسى الاپتا نە جوعالسا دا قاريا قاراتاۋ جامباسىنا باسىپ جاتىر. ال، ونىڭ نامازىن قازا قىلعان مولداداي قىرسىعىپ، قىزعانىپ وتىرعانى مىناۋ. كەشەگى سۇگىرگە قىرسىقتىقتى دا، قىزعانشاقتىقتى دا وسى قاريا ۇيرەتكەن. مۇمكىن، توكەڭە دە سۇگىردەن قالعان قاريالىق قىزعانشاقتىق جۇققان بولار. مەن دە قاريانىڭ بالاسى بولعان قىڭىرلىعىما باسىپ: «قايدا؟» دەدىم. ۇندەمەدى. تەك قانا ءۇستىن- ءۇستىن جەل سوقتى. ءيىرىم-يىرىم جەل سوقتى. ەكى ءيىرىمنىڭ اراسىن ءۇزىپ الىپ، باسىن قوسا الماي مەن دالمىن. قاراتاۋدان سوققان جەل كۇي تىلىندە سويلەپ جاتتى. جانىم سەزەدى. قاي جاننىڭ دومبىراسىنا قۇلار ەكەن؟ قاي جاننىڭ قۇلاعىنا سىبىرلار ەكەن؟
شىركىن، كۇيدىڭ ءتىلىن بىلسەم عوي. تىلسىم ءتىلىن تۇسىنسەم عوي…
دوسحان جىلقىباي
