“ات مايى” (ءداستۇر). “ات مايى” قايتتى. تيگەنى الا بيە”. (ءى. جانسۇگىروۆ). حالىق ءداستۇرى ەل اراسىندا وتىرعان ادامداردى ەشقاشان ەسكەرتۋسىز قالدىرماعان. ونىڭ مۇڭ-مۇقتاجى مەن الەۋمەتتىك، تۇرمىستىق جاعدايىنا قۇلاق اسقان. مىسالى، تۇرمىسى ناشار، جوق-جىتىك، جەتىم-جەسىرلەرگە كومەك كورسەتىپ، قول ۇشىن سوزىپ وتىرعان. سونىڭ ءبىرى – ات مايى. مىنەر اتى جوق كەدەيلەر بۇرىن بايلار مەن اۋقاتتى كىسىلەرگە نەمەسە كورشى-كولەم، تۋعان-تۋىسقاندارىنا كەلىپ “ات مايىن” سۇرايدى. ياعني ءبىر جاققا بارىپ كەلۋگە نەمەسە بىرەر اي ءمىنىسكە كولىك سۇرايدى دەگەن ءسوز. مۇنىڭ ماعىناسى الىس جولعا مىنگەن ات اريدى، كۇيىن جوعالتادى. ات سۇراۋشى وسىنى مەڭزەپ وتىر. مۇنداي جاعدايدا ءار ادام سۇراۋشىنىڭ كوءڭىلىن قالدىرماعان. بۇل دا قازاقتىڭ قايىرىمدىلىق عۇرپىنىڭ ءبىر بەلگىسى.
“اتسۇيەك بەرۋ” (سالت). قيىنشىلىقتا، جاۋگەرشىلىكتە، اپات كەزىندە قازاق ازاماتتارى تانىسىن-تانىماسىن ءبىرىن-بىرى تاستاپ كەتپەي، ولارعا ات، كولىك بەرىپ قول ۇشىن بەرەدى. ەرتەدە مايداندا اتى ولگەن ساربازداردى جاۋدا قالدىرماي الىپ شىعاتىن قاتاڭ ءتارتىپ بولعان. سوعىستا جولداسىن جاۋعا قالدىرۋ ازامات ءۇشىن ولىممەن تەڭ دەپ ەسەپتەلگەن. سوندىقتان اسىرەسە، جورىقتا، ۇرىستا، قان مايداندا، ەلدى، جەردى قورعاۋ كەزىندە اتى ءولىپ جاياۋ قالىپ، جاۋ قولىنا ءتۇسىپ قالاتىن ادامعا كەز كەلگەن سارباز ونى مىڭگەستىرىپ اكەتۋگە، نەمەسە ات ۇستاپ بەرۋگە ءمىندەتتى بولعان. كەيبىر جاۋىنگەرلەر ءوز اتىن ءتۇسىپ بەرگەن كەزدەرى بولعانى دا تاريحي شىندىق. مىسالى، حVءىىى عاسىرداعى قالماق-قازاق سوعىسىندا بوتانداي باتىر اتى جىعىلعان ابىلاي حانعا ءوز اتىن ءتۇسىپ بەرگەن. ءحىح عاسىردا تابىن بۇقارباي باتىر ناۋرىزباي باتىرعا ءوز اتىن تارتقان. “اتسۇيەك بەرۋ” دەپ اتالاتىن بۇل ەرلىك، مارتتىك، ادامگەرشىلىك سالتتى ءار قازاق جىگىتى بەرىك ۇستانعان. بۇل سالت نەگىزىندە مايداندا، سوعىستا قولدانىلعان. “اتسۇيەك بەرۋ” دە ەرلىكپەن پارا-پار دەپ باعالانعان. مۇنداي ەرلىكتى ەل باسشىلارى دەر كەزىندە، سول ۋاقىتتا ايتىپ، باتىرلاردىڭ ابىرويىن كوتەرگەن.
الاپا – ەل تىنىشتىعىن كۇزەتكەن نەمەسە ەل قورعاعان ساربازدارعا بەرىلەتىن ازىق- تۇلىك. ءبىراق بۇل قاراپايىم حالىق ۇستىنەن جينالاتىن نەسىبە. ەرتە زاماندا ەلىن قورعاعان ەرلەرگە، ونىڭ ىشىندە ءوز ازاماتتارى مەن بالالارى بار حالىق بۇدان باس تارتپاعان. الاپا ەل، جۇرت اۋزىندا ءجيى ايتىلادى جانە ول بىرنەشە ماعىنادا قولدانىلادى. 1) جاۋدان تۇسكەن ولجا، پايدا نەمەسە تاعى باسقا ەڭبەك جولىمەن تابىلعان تابىستار دا وسىلاي اتالا بەرەدى. 2) الىم تۇرلەرى دە وسى اتپەن ايتىلادى. 3) كەي جەرلەردە جول-جورا، ءجون-جوسىقتا بەرىلەتىن سىي-سياپات، كادە تۇرلەرى دە “الاپا” دەپ اتالادى.
اق الىپ شىعۋ (سالت، ىرىم). “ۇيگە كىرگەن جىلانعا دا اق قۇيىپ شىعارادى” (ماتەل). قازاق حالقى cءۇتتى، قىمىزدى، شۇباتتى، ايراندى تاعى باسقا ءسۇت تاعامدارىن “اق” دەپ اتايدى دا ونى قاسيەتتى، كيەلى زات ساناتىنا جاتقىزادى. سول سياقتى اق ءتۇcءى دە كيەلى، ادالدىق ۇعىمدى بىلدىرەدى. حالىق داستۇرىندە اۋىلعا كەلگەن كوش الدىنان شىعۋ – ادامگەرشىلىك، مۇسىلماندىق بولاشاق كورشىلىك پارىز. اق الىپ شىعۋ “وسى اقتاي تازا، ءدامدى بولايىق” دەگەن تىلەكتى بىلدىرەدى. مۇنداي جاعدايدا جاڭا كوشىپ كەلگەندەر ريزالىق ءبىلدىpءىپ العىس ايتادى. ءبىp توقتىسىن سويىپ كورشىلەرىن قوناققا شاقىرادى، ال بۇرىنعى كورشىلەر بۇدان بۇرىن “ەرۋلىككە” شاقىرىپ ۇلگەرەدى. كورشى كوشىپ كەلىپ جاتقاندا ونىڭ الدىنان شىقپاۋ، ەرۋلىك بەرمەۋ قازاقى سالتتى بۇزعاندىق، كورگەنسىزدىك بولادى. مۇنداي ۇيات، epcءى ءىcءتى جۇرت ايتا جۇرەدى.
“اققۇلا” (ءداستۇر). بۇل ەرتەدە ەگىن ەگەتىن ەلدىڭ بۇلجىماس ءداستۇرى بولعان ەكەن. ءقازىر مۇلدە ۇمىتىلعان. بۇرىن ءار ەگىنشى وزىنە قاجەتتى ءدانىن سەۋىپ بولعاننان كەيىن ادەيى قالدىرىلعان جەرگە تاعى دا بولەك ءدان سەبەتىن بولعان. ول “اققۇلا” دەپ اتالاتىن بولعان. بۇل قازاقشاعا اۋدارعاندا “قۇداي نەسىبەسى” نەمەسە “قۇداي سىباعاسى” دەگەن ءسوز ەكەن. “اققۇلا” ءوسىپ، جينالعاننان كەيىن جەتىم-جەسىرلەرگە، قايىرشىلارعا جانە ءدىن جولىنداعى ادامدارعا ۇلەستىرىلگەن. بۇل ەلدىك ءداستۇردەن قازاق حالقىنىڭ ءار شارۋاشىلىق يەلەرى تەك ءوزىنىڭ عانا ەمەس، جاعدايى تومەن كەدەي-كەپشىكتەر دە ۇمىتپاعانىن، زور ادامگەرشىلىك مىندەتتەر اتقارعانىن كورۋگە بولادى.
بايلاۋ (سالت). “بەرى كەل، بايلان مىنانى!” (ع.مۇسىرەپوۆ) قازاقتىڭ مارتتىك، مىرزالىق، ازاماتتىق قاسيەتىن بىلدىرەتىن سالتتارىنىڭ ءبىرى – بايلاۋ. سوعىپ العان اڭدى كەزدەسكەن كىسىگە سىيلاۋ، ولجانى، تاۋىپ العان دۇنيەنى (زاتتى) جانىنداعى ادامعا ۇسىنۋ ەجەلدەن قالىپتاسقان ۇلتتىق ادەت. بۇل سالتتى بۇزۋ ادامگەرشىلىك ادەبىنەن اتتاۋ رەتىندە جازاعا تارتىلادى، سوگىس جاريالانادى نەمەسە ەل الدىندا بەتكە باسىلادى. دەگەنمەن مۇنداي جاعدايدا ادامنىڭ العاشقى ولجاسى بولسا ول “بايلانۋعا” جاتپايدى، كەءرىسىنشە وعان “قۇتتى بولسىن” ايتادى.
“بەلكوتەرەر” (سالت). “توقسان كورەيىن دەگەن جاسىم با ەدى، بىلامىق ىشەيىن دەگەن اسىم با ەدى”، دەپ باياعى قاريالار ايتقانداي جاسى جەتكەن ادامدار ءتىسى بولماعان سوڭ تاماق جەي المايدى. ال، الگى كىسىلەرگە جاقسى تاعامدار قاجەت. مۇنداي جاعدايدا وسىنداي ادامدارعا ارناپ “بەل كوتەرەر” دەگەن تاعام ارنايى دايىندالادى. بۇل ءارى جۇمساق، ءارى ءدامدى، ءنارى مول قازى، سارىماي، جەنت، قىمىز، اق ىرىمشىك، بال، تاعى سول سياقتى تاماقتاردان ازىرلەنەدى. مۇنى بالالارى، كورشى-كولەمدەر، سىيلاس كىسىلەر ادەيى دايىنداپ اكەلەدى. بۇعان وتە ريزا بولعان قارتتار باتاسىن بەرەدى. ءبىز بۇدان حالقىمىزدىڭ جاسى ۇلكەن ادامداردى سىيلاۋدىڭ، باعىپ-قاعۋدىڭ ۇلكەن ۇلگىسىن كورەمىز. “بەل كوتەرەر” اۋرۋدان جاڭا تۇرعان ادامدارعا سول سياقتى “ناۋرىز”، “ايت” كۇندەرى دە ۇلكەندەرگە ادەيى تارتىلادى.
ەرۋ (سالت). “ەرۋ وتىرعان اۋىل كوشىپ كەلىپ كepeگecءىن جايماي، جاپپانىڭ استىندا جاتقان اۋىلعا ەرۋلىك بەرمەسە ۇلكەن ۇياتقا قالاتىنى ەرتەدەن كەلە جاتقان سالت” (ز.اقىشيەۆ). كوشىپ بارا جاتقان ءۇي ۇزاق جولدا وزدەرى دە، ات-كولىگىن دە تىنىقتىرۋ ءۇشىن جولدا وتىرعان ءبىر اۋىلدىڭ جانىنا كەلىپ 1-2 كۇن ايالدايدى. ءۇي تىكپەي ابىلايشالاپ (شاڭىراقتى ۋىقپەن كوتەرىپ وتىرۋ) نەمەسە جاپپا تىگىپ (كەرەگەلەردىڭ باسىن قوسىپ) وتىرادى. كوشۋلەردىڭ مۇنداي ايالداۋىن “ەرۋ” دەيدى. وسىنداي كەزدە اۋىل ادامدارى كەلىپ، سالەمدecءىn، ءجون سۇراسادى. ولاردى “ەرۋلىككە” شاقىرىپ، قوناق eءتىپ، ريزا قىلىپ جولعا شىعارىپ سالادى. ەگەر ەرۋ كوشتىڭ يەسى 4-5 كۇن وتىراتىن بولسا “ەرۋلىككە – قارۋلىق” دەپ ءبىp قويىن سويىپ، اۋىل ءۇلكەندەرىن شاقىرىپ، باتاسىن الادى. بۇل سالتتا ەلىمىزدىڭ بىرلىگى مەن ادامگەرشىلىك، سىيلاستىق بەلگىcءى جاتىر.
ەرۋلىك (سالت). “...eكى اۋىل ءبىpء-بىpءىنe ەرۋلىك بepءىپ، شاقىرىسىپ، اراعا اياق -تاباق قاتىسىپ قالدى” (ءا. Hۇpپeءيىcoۆ). اۋىل ورتاسىنا جاڭا ءۇي كەلسە، قونىستانسا سول اۋىلدىڭ ادامدارى جاڭا ۇيگە “ەرۋلىك” دەپ اس ءپىcءىpءىپ تاباق تارتادى. بۇل جاڭا ادامداردى بوتەنسىرەتپەي ءوز ورتاسىنا تارتۋدىڭ، سىيلاسۋدىڭ ۇلكەن بەلگىcءى. مۇنىڭ الەۋمەتتىك، قوعامدىق ءمانى دە بار. مىسالى، جاڭا كوءشىپ كەلگەن ۇيدە وتىن، سۋ بولمايدى. ونى اكەلۋگە ءبىpaز ۋاقىت كەرەك. Mءىنe، كەڭ ويلاپ، تەرەڭ تولعايتىن قازاق سالتى مۇنى دا ۇمىتپاعان.
ەمگە سۇراۋ. قازاقتا ءزارۋ زاتتى (مىسالى، قازىنى، جۇرەك مايىن، قارىنداعى مامىر مايىن، ت.ب.) ەمگە سۇرايتىن ىرىم بار. قالىپتاسقان حالىق زاڭى بويىنشا “ەمگە” دەپ سۇراعاندارعا تاماق بولسىن، زات بولسىن ءسوزسىز بەرۋگە ءتيىس. حالىق ىشىندە ءبىp نارسەنى “ەمگە ىزدەسەڭ تابا المايسىڭ” دەگەن ءسوز بار. ەمگە، ىرىمعا سۇراعاندا بەرمەي قالۋ ءبىزدىڭ حالىقتىڭ ادەتىندە جوق نارسە ەكەنىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك.
جۇرتشىلىق (ءداستۇر). بىرەۋدەن كوپ قارىز الىپ، كەيىن ونى وتەي المايتىن جاعداي دا بولادى. ءبىراق ار-ۇياتى بار ادامداردىڭ العان قارىزىن وتەمەي كەتۋى ەل ىشىندە ءمۇلدe بولمايدى جانە بۇكىل ەل-جۇرتقا، رۋعا، اعايىن الدىندا ۇلكەن ءمىن سانالادى، بەتكە باسىلادى. مىنە، وسىنداي جاعدايعا ۇشىراعان ادامدى جۇرت الدىنا شىعارىپ ۇيالتپاي-اق ەل اعالارى مەن اقساقالدارى باس بولىپ، اعايىن-تۋىستار بىرلەسىپ، جالپى كوپشىلىكتەن كومەك سۇرايدى، قارجى، مال جينايدى. بۇعان بارلىق جۇرت، كوپشىلىك قاتىساتىن بولعاندىقتان وسى قايىرىمدىلىق ءداستۇر “جۇرتشىلىق” دەپ اتالعان. قايىرىمدى قازاق ەلى بۇدان باس تارتپاعان، جۇرت بولىپ جۇمىلعان. ءبىpaق مۇنى “جىلۋ” جيناۋمەن شاتىستىرۋعا بولمايدى. “جىلۋدى” جەكە ادام جانە ونىڭ وتباسى عانا جينايدى.
جىلۋ (ءداستۇر). “جۇرت مالىن جىلۋلاعان اياسىن با؟” (ءى.جانسۇگىروۆ). ورتكە ۇشىراعان، مال-مۇلكى cyعa كەتكەندە تاعى باسقا مامىتشىلىق، باقىتسىزدىق جاعدايعا ۇشىراعان جانۇياعا، ادامعا اۋىل-ايماقتا تۇراتىن ادامدار مال، دۇنيە، اقشالاي كومەك كورسەتىپ، جاردەم بەرۋدى حالىق “جىلۋ” دەيدى. مۇنداي جاعدايعا جاقىن، تۋىستىق نەمەسە بىلۋ-بىلمەۋ شارت ەمەس، اركىم كومەك بەرەدى. كەيىنگى كەزدە قوعام ءمۇلكىن جەپ موينىنا اقشا مىنگەندەر دە “جىلۋ” جينايتىن بولىپ ءجۇر. قازاق زاڭى بويىنشا وندايلارعا “جىلۋ” بەرىلمەيدى. جىلۋ بەرۋ – ادامگەرشىلىك، ۇلتتىق ءداستۇردىڭ كورىنىcءى.
كەۋسەن (ءداستۇر). “كەر كەتكەن كەۋسەن سۇراۋعا دا ەرىنەدى” (ماقال). بۇل ەگىنشىلىككە بايلانىستى ايتىلاتىن ءسوز. ادەتتە ەگىن ءپىسىپ، مول ءونىم الىنعاندا ەگىنشىلەر تۋعان-تۋىسقاندارى مەن اۋىلداستارىنا، ىلىكتەرىنە استىق بەرەدى. ونى “كەۋسەن” دەپ اتاعان. بۇل مالشىلاردىڭ “كوگەنتۇپ” بەرەتىنى سياقتى ۇلتتىق، مىرزالىق ءداستۇردىڭ ءبىر ءتۇرى.
قالاۋ (سالت). “قۇتتىقتاپ اركىم كەلىپ، قالاۋ الىپ، ات ءمىندى مولداداعى اتىن قويعان” (س. تورايعىروۆ). بىرەۋدىڭ جاقسى مالىنا، زاتىنا، مۇلكىنە كوڭىلى كەتكەن ادام سول ۇيگە بارىپ “قالاۋ” قالايدى. ياعني ۇلىنا قامشى، قىزىنا القا، بىلەزىك سياقتى باعالى زات سىيلايدى. بۇل ءۇشىن ول بيە، سيىر، كىلەم، ت.ب. باعالى زاتتار قالاۋى مۇمكىن. قازاق سالتى مۇنى ءسوزسىز ورىنداۋعا مىندەتتەگەن. سوندىقتان ءۇي يەسى قالاۋشىنىڭ كوزدەگەن “قالاۋىن” ريزالىقپەن بەرەدى. مىسالى، وسى كىتاپ اۆتورىنىڭ كىندىك شەشەسى ناعيپا دەگەن اپا “يت كويلەك” تىگىپ اكەلىپ قالاۋىنا بۇزاۋلى سيىر العان. قالاۋدى جاقىن نەمەسە ىلىك ادامدار عانا جاسايدى. بۇل سالتىمىز: “قازاق وسى الۋداي-اق الاتىن، ال بەرۋگە كەلگەندە الدىنا جان سالمايتىن” (قادىر مىرزالييەۆ) ءمارت مىنەزىن تاعى دا كورسەتىپ تۇرعان جوق پا!
سەيىت كەنجەاحمەت ۇلى، جازۋشى
"ەگەمەن قازاقستان" گازەتىنەن
6alash ۇسىنادى
