ادام اۋلەتىنە، سونىڭ ىشىندە حاس ونەردىڭ كيەلى يەسىنىڭ بيىك بولمىسىن، كۇردەلى جان قۇبىلىسىن جازا باسپاي تانۋ ءۇشىن بىرگە ءجۇرىپ، كوپ پىكىرلەسىپ تۇرساڭ، ۇلكەن تۇلعامەن ۇشىراسقان سول ءبىر قىمباتتى ساتتەر ەسىڭنەن ەكى ەلى كوتەرىلمەيدى ەكەن.
مەن 1992 جىلى شينجياڭ حالىق راديو ستانسياسىنىڭ ادەبيەت-كوركەمونەر ءبولىمىنىڭ رەداكتورى بولعان سوڭ، التىن قورعا كونسەرت جيناۋ ساپارىندا، مەرەكە-مەيرامدارعا ارنالعان كولەمدى ساۋىق-كەشتەردە، اقىندار ايتىسى قاتارلى ءساليقالى باس قوسۋلاردا ۋاليوللا اعامەن كوبىرەك بىرگە بولدىم.
ۋاليوللا سادۋاقاس ۇلى
تالانتتى ادامنىڭ وركەن جايىپ ماۋەلەپ وسۋىنە قاجىماس قايرات، مىزعىماس سەنىم، ۇزىلمەس ءۇمىت، ەرىنبەيتىن ەڭبەككەرلىك، بيىك ادامدىق قاسيەت، دارقان ءبىلىم قاجەت قوي. ۋاش اعامىزدىڭ دا تۇلعاسىنا تالانتى ساي كەلىپ، اڭگىمەلەسە قالساڭ وي وتى مازداپ، اعىنان اقتارىلىپ قالاتىن.
ايگىلى كومپوزيتور نۇرعيسا تىلەندەيەۆ: «ەرتىستىڭ ەكى جاعالاۋى تۇنعان ءان، تۋ سىرىلعان جىر. ونەر دەيتىن اق بوز ءۇيدىڭ كيەلى ەكى بوساعاسى سەكىلدى» دەپ قانداي تاۋىپ ايتقان. راسىندا كىسىلىكتى ونەر-كيەلى جەردەن، كورگەنى كوپ ەلدەن، كوركەم كوكىرەكتەن عانا تۋادى. ۇلى مۇحيتقا قۇيىپ جاتقان قاسيەتتى قارا ەرتىستىڭ بويىندا ومىرگە كەلگەن ءۋاليوللا اعامنىڭ تۇنعان تالانتى تۋعان جەرىنە تارتسا، ونەرىن ۇشتاۋعا ۇلگى بولعان سىماعۇل، باجەي، بولماس، تايىرداي اقارالدىڭ الىپتارى ەكەن. بىردە ءۋاش اعا:
– ءبىزدىڭ كاسىبىمىز كوركەمونەر، حالىقتان الىپ حالىققا قايتارۋ، كومپوزيتور بولعان ادامنىڭ كوڭىلىنە كۇي، جۇرەگىنە جىر توگىلىپ، وزىڭە ەرەكشە اسەر ەتكەن قۇبىلىستاردى اعىڭنان جارىلا، الپىس ەكى تامىرىڭ ءيىپ، جانارىڭ جارىق نۇرعا، جۇرەگىڭ سۇلۋ سىرعا تولىپ، سيقىر ساز بارلىق ءبىتىم-بولمىسىڭدى بيلەپ بارا جاتقاندا مۋزيكا تىلىنە اۋدارساڭ، ەڭ تارتىمدى تۋىندىلار دۇنيەگە كەلەدى ەكەن. تەرمە دەيتىن ونەر ءبىزدىڭ جاققا جاي كەلدى. ءبىراق حالىقتىڭ سۇرانىسى وتە كۇشتى بولدى، التايدىڭ قوس اسەمقانى تاڭنان-تاڭعا تەرمە تارتسا تىڭداۋشىسى ەش جالىقپادى. ءبىراق جاڭا تەرمەلەردى جازۋعا تەكستەن تاپشىلىق كوردىك. سونىمەن مەن وسى ءبىر تەكتى ونەردىڭ باعىن اشۋ ءۇشىن ەلۋدى ەڭسەرگەندە تەرمەگە تەرلەدىم. ءبىزدىڭ كىشىرەك كەزىمىزدە التايدا وي مەن قىردى ارالاپ، سالدىق قۇرىپ ءان ايتىپ، كۇي تارتقان ءتورتاعامىز بولدى. ولار ايتىس اقىنداردىڭ اتاسى سىماعۇل، توكپە ولەڭنىڭ تورەسى بولماس، ءانشى باجەي اقىن، ايگىلى تايىر ەدى. باجەي اقىن 70 جاسىندا ەستايدىڭ جاي تولقىنىن ايتقاندا بار تىڭداۋشى تاڭداي قاعاتىن. مەن ونەردە كوزىمدى اشىپ كورگەن كوركەمونەرلىك ومىرىمدەگى ۇستازدارىم، وسى ءتورت ارىستى تىلگە تىيەك قىلعان «اقارالدىڭ الىپتارى» اتتى تۇڭعىش تەرمەم وسىلاي جارىققا كەلدى،-دەپ اعىنان اقتارىلدى.
مۋزيكا-ادامزاتتىڭ امبەباپ ءتىلى، ساڭلاق سازگەر-ۋاش اعانىڭ قاي-قاي تۋىندىلارى دا اقباس التايدىڭ ساي-سالاسىنان قۇلاعان ءمولدىر بۇلاقتاي سورعالاپ، سىلدىراپ تىڭداۋشىسىن بىردەن باۋراپ الادى.
2000 جىلى گاككۋ باعدارلاماسى ەفيرگە كوتەرىلگەن سوڭ مەن ءۋاليوللا اعامەن ەكى رەت سۇحپات جاسادىم. سوندا عوي، سازگەردىڭ مەرۋەرت ءانىنىڭ ادەمى اڭگىمەسىن ساباقتاعانى… يا، يا، ۇيىقتاعان كوڭىلدى دە، جاسانعان جاقسى ءومىردى دە وياتىپ ساندەندىرەتىن، قۋات بەرىپ ارلەندىرەتىن ۇلى قۇدىرەت-ان عوي. اسىرەسە، ادامنىڭ التىن اسىقتاي جالىندى جاس شاعى تۇگەمەس ءان ەمەس پە؟ ! كۇلىمدەگەن كۇن دە، جاۋقازىن جارعان گۇل دە، گۇلدەن نازىك سۇيگەن ساۋلەڭ دە، اق ساعىنىش ادال ماحابباتىڭ، مىناۋ سۇلۋ، سەرى دۇنيە ءبارى-بارى ايتۋى، ارلەۋى جەتپەي جاتقان اسەم ءان! ءۋاشتىڭ بولىپ تا، تولىپ تا تۇرعان وتىزدى ەندى ەڭسەرگەن، قۇلاگەردەي قۇلپىرىپ تۇرعان جاس شاعى. جاس اقىن اسقار اسحات ۇلى، ءبىر التايدى اۋزىنا قاراتىپ تۇرعان ءۋاليوللانى ارەڭ تاۋىپ:
– مىناعان ءان جاز، سەندە دە ءبىر «مەرۋەرت» بار عوي،-دەپ ءبىر بەت قاعازدى، قارا دومبىرانىڭ شاناعىنان الدە ءبىر اۋەندى قايتا-قايتا قايىرىپ وتىرعان وعان ۇستاتا بەردى. مىنە عاجاپ!
التىن نۇردىڭ تامشىسى،
جارقىراعان مەرۋەرت،
ماحابباتتىڭ جارشىسى،
وزىڭدەي بولىپ سەزىلەد.
مەرۋەرتتى قالقاشىم،
بەردىم ساعان تاعۋعا...
قاشاننان كوڭىلدىڭ تەرەڭ تۇكپىرىندە جاتقان التىن ءسوز. مىڭ ويلانىپ، ءجۇز تولعانساڭ دا تىلىڭە ورالمايتىن وزگەشە تەڭەۋ، ٴتايىر-اۋ! اقىننىڭ ايتىپ وتىرعانى، ساز تىلەپ تۇرعان سۇلۋ جىرى ماحابباتتىڭ جارقىراعان جۇرەكتەگى مەرۋەرتى، ولەڭدى ءۇش قايتارا وقىپ شىققان ءۋاش، الا بۇرتىپ، وزىنە-وزى كەلە الماي، الدىندا تۇرعان اسقاردى دا مۇلدە ۇمىتتى. ايعايلاپ تا، ەزىلىپ تە، جىلاپ تا ەمەس، جىپ-جىلى بولىپ كوڭىلگە ورناي قالعان مىناۋ سۋرەت ەندى ءمولدىر مەلودياعا اينالدى. «دا…دا…دان» دەپ ءبىر توقتاپ سازگەردىڭ بويى بالقىپ، ويى شالقىپ جۇرە بەردى. جيىلەگەن جان تەبىرەنىستەن اقىرى ادەمى ءان- «مەرۋەرت» جارقىرادى. 1980-جىلى بۇل ءان راديو تولقىنى ارقىلى ءراۋشان ءابۋ قىزىنىڭ ورىنداۋىندا بارشا تىڭدارماندارىنا جولداما الدى.
ءان ءومىردىڭ شىندىعىن جىرلايدى. قانداي ءبىر كومپوزيتوردىڭ شىعارماسىنىڭ اجارىندا تۋعان جەرىنىڭ تۇنىق تابيعاتى، ارداقتى ەلىنىڭ اسىل قاسيەتى ايقىن بەينەلەنىپ، قانعا سىڭگەن ونەرىڭە قانات ءبىتىرىپ، شابىتىڭدى شالقىتارى اقيقات.
قاسيەتىڭنەن اينالايىن، قارت التاي، سەندە تۋعان تۇلەكتەرىڭ ءوزىڭدى ماڭگى جىرلاپ، جازىپ تاۋىسا الماس-اۋ! ءۋاش اعامىزدىڭ دا نە ءبىر تىنىستى، كوركەم تۋىندىلارى التىن التايدىڭ اسەم دە، اسقاق تۇلعاسىنا ارنالعان.
1997-جىلى ش ح ر س ادەبيەت-كوركەمونەر رەداكسياسى شينجياڭ بويىنشا تۇڭعىش كەزەك جاڭا اندەر باسەكەسىن وزدىردى. ءۋاليوللا ءسادۋاقاس ۇلى «ەرتىس پەن قىران»، «التىن جاعا»، «ەسىڭنەن جانىم شىعارما» سىندى باقانداي بەس جاڭا ءانىن جولداپتى. نەشە ءجۇز اننەن «ەرتىس پەن قىران» باس بايگەنى جەڭىپ الدى. ءان باعالاۋشى ءادىلقازىلارى كارىم ابدىراحمان ۇلى، بادەت احىمەتجان ۇلى، ءۋاليوللا ءسادۋاقاس ۇلى، باعداد ەستەمەس ۇلى، قاستەر سەيتقان ۇلى بولاتىن. قايران باكەڭ مەن ءۋاشتىڭ ۇرىمجىدە سونداعى بىزبەن بىرگە بولعان ءبىر اپتاسىن ويلاعاندا الدىۇمىت، ارتى وكىنىش بايانسىز دۇنيە-اي دەيسىڭ!
سوندا عوي مەن ءۋاش اعاعا:
– اعا، 1993-جىلى جازعان «ەرتىس بول دا قىران بول» ولەڭىمدە:
ەرتىس بول دا قىران بول،
ەڭىرەپ تۋعان ءبىر ءان بول.
ۇساقتاپ كەتكەن ۇلدارعا،
ۇلىلارىم ۇران بول! -دەپ باستاعان ەدىم،-ايتقانداي، ءسىزدىڭ «ەرتىس پەن قىرانىڭىز» اسقاق تا اسەم، كەڭ تىنىستى كەرەمەت مەلودياسىمەن التاي دەيتىن الىپ انانىڭ اق ءسۇت سورعالاعان ەكى ومىراۋى «ەرتىس پەن قىراندى» ماڭگىلىك ايتىلاتىن مۋزاعا اينالدىردى. شىركىن! ەرتىس پەن قىران! ! ! -دەپ ىركىلىپ قالىپ ەدىم… ۋاليوللا اعا:
– جەكەنجان، جاقسى تەكست ءوز مۋزيكاسىن الا جۇرەدى. ماعان عاجاپ شابىت سىيلاعان بايتىك اقىننىڭ سورعالاپ تۇرعان ولەڭى بولدى. ءوزىڭ تىڭداشى!
تۇلپارلاردىڭ ءدۇبىرى قالعان،
سۇڭقارلاردىڭ تۇعىرى قالعان.
باتىرلاردىڭ ۇرانى قالعان،
مەكەنىم مەنىڭ ەرتىس پەن قىران.
جاعاسىندا قالىقتاپ قىران،
دالاسىندا تەبسىكەن قۇلان.
اققۋ قونعان اق ايدىن مەكەن،
مەكەنىم مەنىڭ ەرتىس پەن قىران.
اسىلداردىڭ سىنىعى قالعان،
وردالاردىڭ ۋىعى قالعان.
كوسەم دە تۋعان، شەشەن دە تۋعان،
مەكەنىم مەنىڭ ەرتىس پەن قىران.
ءۋاش اعا ۇلى تۇلعاسىمەن قوزعالىپ، قارلىعىڭقى داۋىسىمەن ءاندى ايتىپ شىقتى.
– مۇنداي تاماشا تەكستكە ءان جازباسام ەرتىستىڭ جاعاسىندا تۋىپ، قىراننىڭ جاعاسىندا قىرىق جىل عۇمىر كەشكەن مەنى اق مەكەننىڭ كيەسى ۇرماي ما،-دەپ، سازگەر اعانىڭ كوزى جاساۋراپ، ءۇنى ۇزدىگىپ كەتتى.
ءبىر عۇمىر ونەر دەپ وزەگى تالعان، «قۇلاقتان كىرىپ، بويدى العان» اسەرلى ءاننىڭ نە ءبىر سيقىر سازىنا بويلاعان، ٴۋاليوللا سادۋاقاس ۇلى قاي تاقىرىپتان دا ىركىلمەي، جۇرەككە جىلى، جانعا جايلى، كوڭىلگە قونىمدى مەرۋەرتتەي ءمولدىر مەلوديالاردى ءداپ باسىپ تابابىلدى.
باعانانىڭ باسىنداعى «مانتور قىزدى»، گۇلدەي قۇلپىرعان «شوپان قىزدى» تىڭداعان سايىن قۇشتارلىعىڭ قوزىپ، ىنتىعا تۇسەسىڭ. سوسىن الدە ءبىر ارۋ جاندى ىزدەپ، ەلەسىن قۋاسىڭ. قويشى ايتەۋ، سازگەردىڭ تۋىندىلارى سەنى سولاي ەرىكسىز جەتەلەي جونەلەدى. ارماندايسىڭ، ساعىناسىڭ، اھ ۇراسىڭ، قيالدايسىڭ!
سەزىم دەيتىن ۇلى پاراساتتى، شەكسىز دە، شەتسىز الىپ كۇشتىڭ سالماعىن ءبىر عۇمىر كوتەرگەن، مىڭ قۋانىپ، مىڭ مۇڭايعان سازگەر جۇرەك سوعا-سوعا شارشادى. ءبىتىمى بولەك كەمەلدى تۇلعانىڭ ات-اتاعى مۇزارتتاي بيىكتەگەندە، 2006-جىلى شىلدەنىڭ 29-جۇلدىزى مۇز تاۋ باۋرايىندا، ساز ساحاراسىندا، ءانىن ءسۇيىپ، كۇيىن ۇققان نەشە مىڭ قارايعان حالقىمەن اقىرى اندەتىپ تۇرىپ قوشتاستى.
«باقىت تىلەپ جۇرەتىن باسىمىزعا،
قارا شالدىڭ قانشاسى قاسىمىزدا؟!
(ءمىنىپ الىپ كەلمەستىڭ كەمەسىنە)،
قايران قارتتار باقيعا تاسىنۋدا»-دەپ ءۋاش اعا ءبىر كەزدە «شالدارىن» جوقتاعان ەدى.
كەلمەستىڭ سول تولىپ بەرمەس كەمەسىندە كەتكەن ءۋاليوللا ءسادۋاقاس ۇلىن 2008-جىلى 10-مامىردا التاي قالاسىنىڭ باستىعى مۇرات شاكەي ۇلىنىڭ باس بولۋىندا التايداعى ارقالى جۇرت «ءداريعا-اي ارمانان قايدا» دەپ ءساليقالى ساۋىق كەش ارقىلى ساعىنا ەسكە الدى.
«جۇلدىزىم ەدىڭ جانعان ءبىر،
جۇزىڭنەن جايساڭ تامعان نۇر.
الديلەپ جۇرمە الەمدى،
ەكەۋىمىز ايتقان ارمان جىر»-دەگەن راحىمەتوللا حاميت ۇلىنىڭ جوقتاۋ ءانى ءار كوكىرەكتىڭ ءانى بولىپ قايتالاپ جاتتى. . .
كەش دەمەكشى ءۋاليوللانى ەسكە الۋ كەشى-وزگەشە بىرەگەي بولىپ ءوتتى. سازگەردىڭ ساپ التىنداي سارا تۋىندىلارىن قىرىق جىل كوكىرەگىنە ساقتاعان التايداعى القالى جۇرت ۋاشكە دەگەن ۇلكەن قۇرمەتىن، ىززەتىن، ساعىنىشىن، باعاسىن، ماراپاتىن «ءداريعا ارمان ءان قايدا» ارقىلى ايگىلەپ، تۋعان جەرىن، ەر جۇرەك ەلىن جانىنداي سۇيگەن اسا تالانتتى ايگىلى ازاماتىنا ەندىگى ماڭگىلىك ەسكەرتكىشتى اسەم اننەن تۇرعىزدى.
جەڭىسحان ءنۇسىپ ۇلى
6alash ۇسىندى
