باس تارتقان كەزدە باستىڭ ماڭدايىن قاسقالاپ ءتىلىپ قويادى. بۇل باسىمىزعا باس قوسىلسىن، ماڭدايمىز اشىق بولسىن دەگەن نيەتتەن تۋعان. باستى قوناقتىڭ الدىنا قويعاندا، باستىڭ تۇمسىعى توردە وتىرعان قوناقتىڭ جاسى ەڭ ۇلكەنىنە نەمەسە سىيلىسىنا قاراتىپ قويادى. قازاق اراسىندا «اكەسى ءتىرى ادام باس ۇستامايدى» دەگەن ءسوز دە بار. سونداي-اق باس قوسىلعان تاباقتى قوناقتىڭ الدىنا ايەل ادام اپارىپ قويمايدى. بۇل جونىندە زەينەپ احمەتوۆانىڭ «بابالار اماناتى» كىتابىندا مىناداي مىسال كەلتىرىلگەن: «قوناقتار كەتكەن سوڭ جاڭالاپ شاي جاساپ، ەندى ءوزىمىز داستارحان باسىنا وتىردىق. بايقايمىن، اتانىڭ (باۋىرجان مومىش ۇلى) قاباعى سالقىن. ءبىر كەزدە «داستارحانىڭ تولىمدى، استارىڭ ءدامدى بولدى. اسىرەسە، «ۇمىتىلعان تاماق قوي مىنالار» دەپ ءاسىپ پەن ءسۇت قۇيعان وكپە ولارعا وتە ۇنادى. ءبىراق سونىڭ ءبارىن سەن جىبەرگەن ءتورت قاتەلىك جۋىپ كەتتى. قوناقتار ونى بايقادى-بايقامادى دەي المايمىن. ال مەن انىق كوردىم» دەگەندە دىمىم ىشىمە ءتۇسىپ، كوزىم قاراۋىتىپ كەتتى. بۇرىسكەنىم سونشالىق، قۇرتتاي تەسىككە سىيىپ-اق كەتەر ەدىم. «ول نە، پاپا؟» دەپ باكەڭ اكەسىنە قارادى. ءبىراق اتا ماعان قاراپ، ماعان ارناپ سويلەدى: «بىرىنشىدەن، ەسى دۇرىس قازاقتىڭ ايەلى قوناققا باس كوتەرىپ كىرمەيدى. جامان-جاقسى بولسىن باسيەڭ امان. ەكىنشى قاتەلىگىڭ – باستى شۇيدە جاعىمەن اكەلگەنىڭ. قوي شۇيدەسى ەمەس، تۇمسىعىن العا بەرىپ جۇرەدى. ءۇشىنشى قاتەلىگىڭ – قويدىڭ ءتىسىن قاقپاي اكەلگەنىڭ. بۇل – ەڭ الدىمەن، تازالىق. قوي ءتىسىنىڭ تۇبىندە نە جاتقانىن قايدان بىلەسىڭ؟! ءشوپ جەيتىن، جەم جەيتىن مال عوي. سودان كەيىن مۇنىڭ ەكىنشى ماعىناسى بار. ءقازىر ۇمىتىلعان، كونەكوزدەر بولماسا، كوپشىلىك بىلە بەرمەيتىن جاعىن دا ايتايىن. قازاقتار – تالاي نارسەنى ىم، تۇسپال، يشارا ارقىلى بىلدىرگەن تەكتى حالىق. سونىڭ ءبىرى – وسى قاعىلماعان تىسكە بايلانىستى. سىيلاسىپ جۇرگەن ەكى ادامنىڭ بىرەۋى الدەنەگە رەنجىپ، ءبىراق سونى «ءسوز كوبەيەر» دەپ ايتا الماي جۇرسە، ءوزى رەنجىپ جۇرگەن ادامى ۇيىنە كەلگەندە ەتپەن بىرگە الدىنا ءتىسى قاعىلماعان باستى قويادى. سوندا باس ۇستاعان ادام «ءا-ا، مىنانىڭ ىشىندە ماعان دەگەن ءبىر قىجىلى بار ەكەن، ءتىسىن باسىپ ءجۇرىپتى-اۋ» دەپ ۇعا قويادى. ارى قاراي رەنىشتىڭ ءتۇيىنىن شەشىپ، تۇسىنىسۋگە بەت تۇزەيدى. ال ءتورتىنشى قاتەلىگىڭ – باستى قاسقالاماي اكەلگەنىڭ. تالايلار مۇنىڭ ءمانىن ۇقپايدى. ول – ءتورت قۇبىلاڭ تەڭ بولسىن، ماڭدايىڭ اشىق بولسىن دەگەن ىزگى تىلەك…».

باقساق، مۇندا قازاقتىڭ باس تارتۋعا قاتىستى تۇنىپ تۇرعان مادەنيەتى جاتىر. ءبىراق باسىن اشىپ ايتاتىن ءبىر نارسە، باستىڭ ءتىسىن قاعۋ بۇكىل قازاققا ورتاق ءداستۇر ەمەس. قازاقستاننىڭ وزىندە كەيبىر وڭىرلەردە باستىڭ ءتىسىن قاقسا، كەيبىر وڭىرلەردە (مىسالى، شىعىس قازاقستان، سولتۇستىك قازاقستان) ءتىسىن قاقپايدى. بۇعان جازۋشى سادىبەك تۇگەلدىڭ «شىعىستا تاباققا تارتىلعان باستىڭ ءتىسىن قاقپايدى. كەرىسىنشە سىيلى قوناقتىڭ الدىنا ءتىسى قاعىلعان باس قويساڭ، باسقاشا تۇسىنەدى، اۋەلى رەنجيدى. جۇڭگو، موڭعوليا قازاقتارى دا قاقپايدى» دەگەن ءسوزى ايعاق.

– موڭعوليا قازاقتارىندا اتام زاماننان بەرى باستىڭ ءتىسىن قاعاتىن ءداستۇر جوق. «باستىڭ ءتىسىن قاقپاۋ – ىشتەگى قىجىلدى بىلدىرەدى، مالدىڭ ءتىسىن قاقپاۋ – تازالىقسىزدىقتىڭ بەلگىسى» دەگەن ءسوزدى ءبىز قازاقستاننان ەستدىك. الايدا مۇنى بۇكىل قازاققا ورتاق ءداستۇر (ىرىم) دەۋگە كەلمەيدى. بۇل ءبىر ءوڭىر، بىرەر رۋ دەڭگەيىندە عانا قالىپتاسقان ادەت دەۋگە بولادى. وسىدان ءبىر قانشا جىل بۇرىن قازاقستاندىق ءبىر جازۋشى ولگەيگە كەلىپ، كەيىن «موڭعولدىڭ قازاقتارى باستىڭ ءتىسىن قاقپايدى ەكەن» دەپ سوگىپ قايتتى. ولگەي عانا ەمەس، قىتايعا بارسا دا باستىڭ ءتىسىن قاقپايدى. بۇل ەكى ەلدە 2 ميلليونعا جۋىق قانداسىمىز وتىر. نەگە ولاردا مۇنداي سالت جوق؟! ءبىز دە شىعىس قازاقستاندا، باتىس قازاقستاندا قوناقتا بولدىق. باستىڭ ءتىسىن قاقپاي تارتتى. وسى تۇرعىدان العاندا، باستىڭ ءتىسىن قاعۋ جالپى قازاققا ورتاق ءداستۇر ەمەس، سوندىقتان «ماعان باستىڭ ءتىسىن قاعىپ تارتتى» نەمەسە «قاقپاي تارتتى» دەپ ىرىمداپ، سوگۋدىڭ قاجەتى جوق، – دەيدى موڭعوليا قازاقتارىنان شىققان ەتنوگراف، جازۋشى شىناي راحمەت ۇلى.

شىنىمەن دە ءبىز بىلەتىن جۇڭگو قازاقتارى مەن موڭعوليا، تۇركيا قازاقتارىندا دا مۇنداي سالت جوق. كەرىسىنشە بۇل ەلدەردە باس­تىڭ ءتىسىن قاعىپ اكەلۋ باسقاشا ماعىنا بەرەدى. اتاپ ايتقاندا، باستىڭ ءتىسى جوق بولسا، «ءتىسى توگىلگەن كارى قوي سويىپتى» نەمەسە «الدىما ءتىسى قاعىلعان باس قويىپ، اياعىڭدى اڭدىپ باسپاساڭ، ءتىسىڭدى قاعىپ الامىن» دەپ سەس كورسەتتى دەپ تۇسىنەدى. سوسىن دا بۇل ەلدەردە قوناققا قوي سويعاندا، قۇلاعى، ءتىسى ءبۇتىن مال سويۋعا تىرىسادى.

دەمەك، باستىڭ ءتىسىن قاعۋدى بۇكىل حالىقتىق سيپات العان ءداستۇر رەتىندە قاراۋدىڭ قاجەتى جوق. «ءار ەلدىڭ سالتى باسقا، يتتەرى قاراقاسقا» دەگەندەي، «بىزدە وسىلاي ەدى» دەپ رەنىش تانىتۋدىڭ ورنىنا ءار ءوڭىردىڭ، ءار ەلدىڭ ۇستانعان جول-جورالعىسىنا دا قۇرمەتپەن قاراعان دۇرىس.

قالياكبار ۇسەمحان ۇلى

«استانا اقشامى» گازەتىنەن الىندى

6alash ۇسىنادى