Өткен ХVІІІ ғасырдың екінші жартысы 1755-ші жылдары Цин империясы Жоңғар хандығын жер бетінен жойып жіберді де, Қазақ ұлысы қытайдағы манжулар әулеті басқарған патшалықпен бетпе-бет түйісті. Осы тұста қазақ хан-сұлтандары мен Цин императоры арасында хат-хабар алмасу ісі жолға қойылды. Бұл үрдіс 1754 жылдан бастап, 1780-ші жылдарға дейін үздік-создық жалғасқан сыңайлы.
Жуықта Бейжіңде қытай тілінде 2006 жылы жарық көрген «Цин патшалығы тұсындағы қытай-қазақ қатынастары жайлы архивтік құжаттар» атты екі томдық еңбекті көріп қалдық. Осы кітаптың бірінші томында 1754-1762 жылдарды қамтитын 269 түрлі іс-құжат, екінші томында 1762-1764 жылдарға тиеселі 239 түрлі іс-құжат жинақталған көрінеді.
Осы еңбектің 199-бетінде: «Қазақтың Әбілпейіз баһадүр сұлтанының манжу ханына жолдаған хаты» деген құжат тұр. Хат көне ойрат-моңғол тілінде жазылған. Хат иесі Әбілпейіз сұлтан кім, дегенге тоқталсақ, бұл кісі орта жүзді басқарған Әбілмәмбет ханның баласы. Қазақ тарихында бұл тұлғаға қатысты «Қытаймен дипломатиялық байланыс орнатып, қазақ-қытай қатынасының дамуына зор үлес қосқан һәм жоңғарға қарсы соғыста Абылай хан саясатын қолдаушы» деген баға беріліпті.
Оның сыртында яғни 1784 жылы Абақ Керей тайпасы осы Әбілпейіз ханға ел билейтін төре сұрап барғанда, 13 жасар ұлы Көгедейды «Абақ еліне бас болсын» деп екі інісімен (Сәмен мен Жабағы) Тауасар биге жетектетіп жіберген елшіл тұлға.
Жоғарыдағы хатты Әбілпейіз сұлтан Цинь патшасының мұрагері Нуу амбыға (лауазымдық атақ) 1758 жылы жолдаған көрінеді. Хатта: «Абулпейістің хаты. Нуу амбы және сарай нояндарына саламат болсын. Мәлімдеймін: бурудтың және үш серігін кері қайтарғанда, олардың ат-көлігі мен азығын қадағалауды өтінемін» делініп, хаттың соңындағы жүзік-табан мөрде: «Абу-л-Файз-Бахадур-султан» деген белгі бәдізделіпті.
Аталмыш хатпен танысқан көне ұйғыр-моңғол жазуының маманы, астаналық жас әдебиетші-ғалым Асылбек Байтанұлы, бұл құжат сол кездегі шекаралық керуеншілерге қатысты жолданған хат, мұндағы «буруд» деп отырғаны қырғыз-хакастар, яғни бұларды Ресей үкіметі ойраттардан босаған жерге қоныстандыру үшін Хакасиядан айдап әкелген жұрт еді дейді.
Бекен ҚАЙРАТҰЛЫ
«Egemen Qazaqstan» газетінен алынды
