«ۇركىنشىلىك جىلدارى» اتالىپ كەتكەن سوناۋ ءبىر كەزدە شىعىس تۇركىستان جەرىنەن ۇدىرە كوشكەن قازاقتار باس ساۋعالاپ، قايدا بارمادى؟ الدى ىرگەلەس جاتقان موڭعولياعا اۋسا، سوڭى گيمالاي اسىپ، تاكلاماكان شولىنەن ءوتىپ، اقىرى انادولىعا بارىپ تۇراقتادى. وسىناۋ تاريحي كەزەڭدە دۇنيەنىڭ ءاربىر بۇرىشىنداعى قازاق بالاسىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، ەجەلگى ۇلى دالانىڭ كىندىگى، بايىرعى مەكەنىندە ورىن تەپكەن قازاقستانداعى قانداستارىمىزدىڭ دا باسىنا اۋىر ناۋبەت تونگەن ەدى.
وتكەن عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارىنىڭ باسىنان وتىزىنشى جىلداردىڭ سوڭىنا دەيىن موڭعول ەلىنىڭ ورتالىق ءوڭىرىن مەكەن ەتىپ، ءبىر شوعىر قازاق پەن ساناۋلى ۇيعىر وتباسى ون توعىز جىل تۇراقتاعانى قازىرگى كۇنى تاريح پاراقتارىندا كومەسكى تارتىپ، ۇمىت بولا باستاعان جايى بار.
ءدوڭتايدى اكىم ەتىپ سايلاعان، ەل اۋىزىندا «اجبوگدا ابدان ەلى» دەپ تە اتالاتىن ءبىر قاۋىم قازاق قازىرگى موڭعوليانىڭ گوۆ-التاي، زاۆحان ايماعىنىڭ ولكەسىن، حاساگت حايرحان تاۋى مەن شارگىن گوۆ، ءحۇيسيين گوۆ دالاسىن، ءداربى، الدىرحان جەرىن مەكەندەگەنى وسىدان ءجۇز جىلعا تاياۋ تۇستا وتكەن تاريحي وقيعا.
كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن قارا مەكەنى بۋىرشىن مەن باركولدە ولاردىڭ استىنان سۋ شىقپاسا دا، وتارشى وكىمەتتەن داۋ شىقتى. قىتايمەن جۇڭگو ءوزارا سوعىسىپ، گوميندان مەن قىزىل پارتيا بولىپ، جىككە ءبولىندى. ەكى جاق ولىسپەي بەرىسپەي ءوزارا قىرقىسقاندا، ونىڭ سالدارى قويىن قۇرتتاپ، ايرانىن ۇرتتاپ، تۋىپ-وسكەن جەرلەرىندە بەيعام عانا كۇزەپ، جايلاپ، قىستاپ وتىرعان، ەل مەن جەردىڭ بايىرعى يەسى قازاققا اۋىر سوققى بولىپ ءتيدى.
شىعىس تۇركىستان ولكەسىنە باسقىنشىلىق ارام پيعىلمەن ەنىپ العان جۇڭگو وكىمەتى بارشا حالىققا جۇكتەگەن الىم-سالىقتى بارعان سايىن اۋىرلاتىپ، جۇرتتى ابدەن تيتىقتاتۋعا اينالدى. ەڭ سوراقاسى، قازاق پەن ۇيعىرعا مىندەتتەلگەن الىمنىڭ كولەمى ۇلتى جۇڭگو ازاماتتارعا سالىناتىن سالىقتان ەكى ەسەگە كوپتىگى ەدى. باسقىنشى وكىمەتتىڭ بودانىنداعى حالىقتى بۇلايشا باسىنىپ، «الا قويدى بولە قىرقۋى» قازاق پەن ۇيعىردىڭ اشۋ-ىزاسىنا ەرىك بەردى.
جۇڭگو وكىمەتى سالىق جيناۋدى اسكەردىڭ كۇشىمەن قولعا الۋى – زورلىق-زومبىلىقتىڭ اسقان قاتىگەزدىكپەن تۋىنداۋىنا اكەلىپ سوقتىردى. بەلگىلەنگەن مولشەردە سالىق تولەنبەسە، قازاق رۋ باسىلار مەن ۇكىردايلارىنىڭ (كوشباسشى) باسىن الامىز دەپ قىتايلار قوقاڭداپ، مازا بەرمەيتىندى شىعاردى. ونىمەن قويماي ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن قازاقتاردىڭ مال-داۋلەتىن تىگەرگە تۇياق قالدىرماي تاركىلەپ، ارتىندا قالعان تۋىس-تۋعان، قاتىن، بالا-شاعاسىن اش-جالاڭاش قاڭعىتىپ جىبەرەتىن ادەت تاپتى.
وتارشى وكىمەتتىڭ الىم-سالىق جيناۋدىڭ وزىنە اسكەري كۇش-قولدانۋى شىعىس تۇركىستانداعى قازاقتاردى موڭعول ەلىمەن شەكارالاس ولكەلەرگە قاراي ىعىسۋلارىنا تۇرتكى بولدى. وسى ۇردىسپەن جادىك ءدوڭتايدىڭ اۋىلى مەن ابدان باستاعان جانتەكەي-تاسبيكە رۋىنىڭ اعايىندىلارى بۋىرشىننان باركولگە قاراي ويىسقان ەدى. سوعان قاراماستان، جۇڭگو اسكەرى قازاق اۋىلدارىنىڭ مال-مۇلكىن توناۋلارىن توقتاتپادى. قىتايدىڭ قىسىمى ودان ارى كۇشەيىپ، وتارشىلاردىڭ تىزەسى قاتتىراق باتقان تۇستا بايتىك، قاپتىق تاۋلارى ارقىلى شەكارا اسىپ، موڭعول جەرىنە ەنگەندەگى مەكەندەرى گوۆ-التاي مەن زاۆحان ايماعىنا تيەسىلى بولاتىن سەبەبى دە سول. ال، ول تۇستا اباق كەرەيدىڭ شەرۋشى رۋىنىڭ اۋىلدارى باستاپ، ءوز تۇستارىنان قوبدا بەتىنىڭ ويعىر جەرىنە اۋىپ بارعانى تاريحتان ءمالىم.
قويدىڭ سەمىزىن، جىلقىنىڭ جۇيرىگى مەن جورعاسىن جۇڭگو اسكەرلەرى تارتىپ الىپ، مازاسىن الا بەرگەن سوڭ قازاقتار ءۇشىن جايلى قونىس پەن تىنىش جەر ىزدەۋلەرىنە ماجبۇرلىك تۋدى. ول ءۇشىن الىس جولعا جارامسىز دەگەندەرىن، اسىرەسە، ۇزاق جولداعى كوشى-قونعا جايباسارلىعىن ەسكەرىپ سيىر تۇلىگىن سالىققا بەرىپ، قالعانىن ساتىپ، قوي، جىلقى، تۇيەسىن عانا قالدىرعان جايى بار. سونىڭ وزىندە موڭعول جەرىنە كەلىپ قونىستانعان باي-قۋاتتى وتباسىلاردىڭ باسىم كوبىندە كەمىندە بەس ءجۇز جىلقى، مىڭ قوي، الپىس-جەتپىس تۇيەسى بولعان.
مال-جانىمەن، دۇنيە-مۇلكىمەن قوپارىلا شەكارا اسىپ، اۋا كوشۋ وڭايعا سوققان جوق. قۋلىعىنا قۇراق بويلامايتىن قىتايدىڭ زالىم اسكەريلەرى اڭعال قازاقتى تالاي جەردە تۇزاققا ءتۇسىرىپ، اياۋسىز جەر جاستاندىرىپ، مال-مۇلكىن تۋ-تالاپاي ەتكەنىن سول زامانداعىلار كوزبەن كوردى، قۇلاقپەن ەستىدى.
بۇل كوشتىڭ ەرەكشەلىگى، ۇنەمى جاسىرىنىپ، جاۋدىڭ كوزىنە تۇسپەي سۋىت جۇرۋىندە ەدى. ءبىر جولى ارتتارىنان قۋىپ كەلگەن قىتايدىڭ جيىرما ەكى ساقشىسىن سوققىعا جىعىپ، تالدىرىپ تاستاعان اۋىل جىگىتتەرى ولاردى قوتانداعى كوگەنگە كوگەندەپ قول-اياقتارىن بايلاپ كەتكەن ەكەن. ولاردىڭ ءمىنىپ كەلگەن اتتارىن دا الا كەتكەن. يەن تاۋدىڭ قويناۋىندا كوگەندەۋلى قالعان قىتايلاردى ادەيى بىرەۋلەر ىزدەپ كەلمەسە، ءبىلىپ تابۋىنىڭ ءوزى ەكىتالاي بولعان دەسەدى.
كوشۋگە ءتاس-تۇيىن دايارلانىپ، موڭعوليا شەكاراسىنا جاقىنداپ قونىستانعان ابدان مەن ءدوڭتاي باستاعان اۋىلدار كوزدەن تاسالاۋ جەرلەردى تاڭداپ، سىرت كوزگە ادەتتەگىدەي جاز جايلاۋدا ءشوبى شۇيگىن ءورىس تاڭداپ، كوشىپ-قونىپ جۇرگەندەي سىڭاي تانىتاتىن.
بىردە جول بويىنداعى كەزەكتى جاڭا قونىسقا كەلىپ جايعاسقان اۋىل ادەتتەگىدەي جان-جاققا جىگىتتەرىن جىبەرىپ، اينالاسىن بارلاتادى. جاۋ اسكەرى توسىننان تاپ بەرسە، قارسى تۇرارلىقتاي ەكى ءجۇز ەلۋدەي قارۋلى جىگىتتەر جاساقتالعانىمەن، قولدارىندا شوقپار مەن سويىلدان وزگە قارۋ-جاراقتارى شامالى. «پارەن» دەپ اتالاتىن ەكى شولاق مىلتىقتان وزگە وتتى قارۋ دا جوق. ءبىراق، جاۋمەن بەتپە-بەت كەلىپ جاعالاسا كەپ تۇسەر بولسا، جاستايىنان اساۋ جىلقىمەن الىسىپ، ات ۇستىندە كوكپار تارتىپ شىنىققان ەرلەر نەشە جەردەن بەس قارۋى ساي بولسا دا، قىتايدىڭ كاسىبي ارميا وفيسەرىنىڭ كەز-كەلگەنىن ەكى بۇكتەپ، تاقىمعا باسۋعا الدەرى جەتەرلىكتەي-اق.
جول-جونەكەي قونىپ-تۇنەيتىن، ۋاقىتشا بوي جازىپ ايالدايتىن جەرلەرگە كەلگەن سايىن اۋىلدان سايلانعان ءبىر توپ جىگىت اينالاعا شولعىنشىلىققا شىعاتىن. جان-جاعىنىڭ ءقاۋىپسىز ەكەندىگىنە كوز جەتكىزىپ، مۇقيات بارلاپ-باقىلاعان سوڭ عانا تۇيەدەن جۇكتەرىن ءتۇسىرىپ، قوس تىگىپ دامىلدايتىن. كوشتىڭ الدى-ارتىنا بارلاۋشى رەتىندە جاس جىگىتتەردىڭ ءبىر توبى وزىپ، كەلەسى توبى سوڭىنا قالىپ، ىقتيمال ءقاۋىپتىڭ بار-جوعىن ۇنەمى باقىلايتىن. سەبەبى، كوشتىڭ سوڭىنان جۇڭگو اسكەرى قۋىپ كەلۋى نەمەسە الدىن وراپ كەلىپ، كۇتىپ جاتۋى بەك مۇمكىن.
ءبىر كۇنى تاۋ شاتقالىنداعى تەرەڭدەۋ سايدىڭ تۇبىنە ۇيلەرىنىڭ باسىن بۋىپ تىگىپ، وت جاعىپ، ءتۇتىن تۇتەتىپ جاتقانىن بايقاعان سانى ءۇش جۇزدەي جۇڭگو اسكەرى اۋىلعا قاراي بەت العانىن بارلاۋعا شىققان جىگىتتەر كەلىپ حابارلادى.
ايتىپ اۋىز جيعانشا اۋىلدىڭ جان-جاعىن قورشاپ العان جۇڭگو اسكەرى قوراعا ەنىپ تە ۇلگەردى.
اۋىل ادامدارى دۇعا وقىپ اللاعا جالبارىنا باستادى. ازعانا ۇيعىر جىگىتتەردىڭ كەيبىرى اۋلاداعى ارباعا جيناپ قويعان جۇكتىڭ اراسىنا تىعىلىپ، كەيبىرى توسەك استىنا كىرىپ كەتتى. بىرەۋلەرى سارت كەپەشىن باستارىنان جۇلىپ الىپ، قازاق تىماق پەن شاپان كيىپ جاتتى. ەر ازاماتتاردى قىناداي قىرىپ تاستاي ما دەپ ۇرەيلەنگەن قاتىن-قالاش، بالا-شاعا ۇلارداي شۋلاي جونەلدى.
قىتايلارمەن بىرگە جۇرگەن ءتىلماش جىگىت اۋىل ادامدارىنىڭ ءبىرى قالماي اۋلاعا جينالسىن دەپ جار سالدى. تايلى-تۇياعى قالماي تۇگەل جينالعان سوڭ جۇڭگو اسكەرىن باستاپ كەلگەن ساردارى توپ الدىنا تىلماشىمەن بىرگە كۇلىمسىرەپ كەلىپ، الدىمەن اقساقالدارمەن، جاسى ۇلكەن اجەلەرمەن جىلى شىرايمەن امانداسىپ شىقتى دا:
- مەنىڭ ءاتى-جونىم سي-جيڭ. ءبىز شەكارا قىزمەتىنە جاڭادان تاعايىندالعان جۇڭگو وكىمەتىنىڭ اسكەرلەرىمىز. قىزمەت بابىمەن شەكاراعا بارا جاتىپ، سايدان شىققان ءتۇتىندى كورىپ، وسىلاي ادەيى ات باسىن بۇردىق. سەندەر موڭعول ەلىنىڭ شەكاراسىنان وتۋگە جىلىستاپ جىلجىپ بارا جاتىرسىڭدار. ونى ايتپاساڭدار دا مەن ءبىلىپ تۇرمىن. ءبىراق، بىزدەن ەش قورىقپاڭدار! سەندەرگە تيىسپەيمىز. كەرىسىنشە، شەكارادان امان-ەسەن وتۋلەرىڭە كومەكتەسۋگە دايىنبىز. ول ءۇشىن بىزگە اۋىلداعى بارلىق شاڭىراق سانىن، ادامداردىڭ ءاتى-جونىن، مال-مۇلىك پەن باعالى زاتتاردىڭ ءتىزىمىن جازىپ بەرۋلەرىڭ كەرەك. سەبەبى، شەكاراداعى موڭعول اسكەرلەرى وسىنداي قۇجاتتاردى مىندەتتى تۇردە سۇرايدى. ءبىز سولارعا ءتىزىمدى تابىس ەتىپ، ارى قاراي سەندەردىڭ ەش كەدەرگىسىز دىتتەگەن جەرگە جەتۋلەرىڭە قولايلى جاعداي تۋدىرامىز. شەكارا بەكەتىنە دەيىن ءۇش كۇندىك جول جۇرەمىز. وسى مەرزىمدە ءبىزدىڭ اسكەردىڭ كۇنىنە ءۇش رەت تاماقتانۋىنا ارناپ، بىزگە ءار كۇن سايىن 36 قوي بەرىپ وتىراسىڭدار! بۇگىننەن باستاپ، شەكاراعا قاراي جىلجىپ كوشە بەرەسىڭدەر، ءبىز ەرىپ جۇرەمىز. ماقۇلدايسىڭدار ما، كىمدە قانداي سۇراق بار؟ – دەپ، ءسوزىن اياقتادى.
قاريالار ءوزارا اقىلداسىپ، كەلىسپەسكە وزگە امالدىڭ جوقتىعىنا توقتادى. جۇڭگو سارداردىڭ بۇيىرعىمەن كوش-كەرۋەندى جۇرگىزىپ، الدە ءبىر جەرگە ايالدادى. تۇيەلەرىن شوگەرىپ، قوس تىگىپ، بالا-شاعانى اينالادان وت جاعۋعا تەزەك، شومشەك تەرۋگە جىبەرىسكەن.
وتىن تەرىپ قايتقان بالالاردىڭ ءبىرى ءدوڭتايعا كەلىپ بىلاي دەيدى:
- مەن شومشەك تەرىپ وقشاۋ ءجۇر ەدىم، بالالاردىڭ قاسىنا ءتىلماش پەن ەكى جۇڭگو بارىپ، بىردەمەلەر سۇراپ ءجۇردى. قايتقان جولدا ولاردان بىلگەنىم، قىتايلار اۋىلدا قانشا سارت بارىن بىلمەك بولىپتى. قۇداي وڭداعاندا ولار «ساۋىت شاڭيا اعادان باسقا سارت جوق» دەپ قۇتىلىپتى.
بۇل جاعداي ۇلكەندەردى قاتتى ساستىردى. قىتايلاردىڭ ارام ويى بەلگىلى بولا باستاعانداي. اسكەرلەر ءاربىر ۇيگە كىرىپ، ساۋىت شاڭيا دەگەن كىم، ول قايدا دەپ سۇراستىرا باستايدى. ءتىلماش باس بولىپ، قازاقتاردى سوزگە تارتىپ، ولاردىڭ تۇر-تۇستەرىنە سىناي قاراپ، ۇيعىر ما، قازاق پا دەگەندى ايىرۋ ءۇشىن زەر سالا باستاعانى اڭعارىلادى.
ساۋىت ىنىلەرى احمەت پەن قوجانيازدى ەرتىپ، ءۇي بەتىن كورمەي قۇلا تۇزدە بوي تاسالاپ ءجۇردى. كەشقۇرىم كەلىپ، ۇيىنەن ازىق-تۇلىك الىپ كەتەدى. وزگە ۇيعىر جىگىتتەر كەرەيلەرشە كيىنىپ الىپ، قازاقشا تازا سويلەۋگە نەمەسە مەيلىنشە ءۇنسىز جۇرۋگە تىرىساتىن بولدى. قىتايلار ۇيعىرلاردى ەڭ قاتەرلى جاۋ ساناپ، قاتتى قىسىپ، اياۋسىز قىرىپ جاتقان كەزى ەدى.
وسى جولدا وزدەرىمەن بىرگە بوسىپ شىققان، ەجەلدەن قۇدا-قۇداندالى بولىپ ەتەنە ارالاسقان ون جەتى ۇيعىر وتباسى ءدوڭتايدان قالمايمىز دەپ، جاۋىز قىتايدان باس ساۋعالاپ، بىرگە كوشكەن بولاتىن. ەندى، ولاردى دا جىمىسقى قىتايلار تىمىسكىپ ءجۇرىپ، اقىرى، اڭعال بالالاردان سۇراپ، ءيىس الىپ قويدى.
سي-جيڭ ساردار تاعى دا اۋىل ادامدارىن جينالىسقا شاقىردى. العاش جۇزدەسكەنىندەي ەمەس، قاباعى قاتۋلى. جۇڭگو اسكەرلەرىنە بۇيرىق بەرىپ، ءتىلماشتىڭ باسقارۋىمەن جينالعاندار اراسىنان ونشاقتى ۇيعىر ازاماتىن تۇتقىنعا الدى. جاستايىنان قىتايدىڭ قول-اياعى بولىپ، ەل اراسىنداعى تىڭشىلىققا ماشىقتانعان ءتىلماش «قۋ سارتتار سەندەر مەنى الداي المايسىڭدار!» دەپ قوقاڭداپ قويادى.
- ساۋىت شاڭيانى تاۋىپ بەرسەڭدەر، مىنا ونشاقتى سارتتى بوساتامىن. ەگەر جاسىرا بەرسەڭدەر، قازاقتىڭ باسشىلارىن ابدان، ءدوڭتايدان باستاپ ءبارىن اباقتىعا الىپ كەتەمىز. شەكاراعا جەتكەنشە جىلقى جانە قوي ساناعىن جۇرگىزەمىز. اسكەردىڭ ازىعىنا ەلۋ قوي مەن ءمىنىس اتتارىن ايىرباستاۋعا تاڭداۋلى ءۇش ءجۇز ات بەرەسىڭدەر! – دەپ بۇيىردى، سي-جيڭ ساردار.
كەشكىسىن ءدوڭتاي مولدانىڭ ۇيىنە ساۋىت شاڭيا ىنىلەرىمەن بىرگە كەلدى. ول دوڭتايمەن بىرگە وتىرعان اقساقالدارعا بىلاي دەدى:
- قىتايلاردىڭ ىزدەگەندەرى مەن ەكەنمىن. ولارعا ءوز ەركىممەن بەرىلەيىن. ءبىر مەن ءۇشىن ۇيعىردىڭ ونشاقتى ازاماتى مەن قازاقتىڭ جازىقسىز جىگىتتەرى، بۇكىل اۋىل بولىپ زارداپ شەكپەسىن. ءدوڭتاي قۇدا، مەنىڭ جانازامدى ءقازىر شىعارىپ، دۇعا وقىپ، اقىرەتىمدى موينىما بايلاپ بەرىڭىز! وسىلايشا، مەن ولىمگە بارۋعا بەل بۋدىم، نار تاۋەكەل! ارتىمدا قالىپ بارا جاتقان بالا-شاعامدى اۋەلى ءبىر اللاعا، ودان كەيىن ەل-جۇرتىم سىزدەرگە تاپسىردىم!
ساۋىتتىڭ بۇل ءسوزى وتىرعانداردىڭ ءبارىنىڭ ەت-جۇرەگىن ەلجىرەتتى. «امال نەشىك، تاعدىردىڭ باسقا سالعانى» دەستى. ءدوڭتاي مولدا قۇداسىنىڭ اماناتىن ورىنداپ، جانازا دۇعاسىن وقۋعا ءماجبۇر بولدى.
جىلقى ساناعىن وتكىزەدى دەگەندى ەستىگەن اۋىلدىڭ ەتى ءتىرى جىگىتتەرى ساتسا، باعا سۇيەتىن، مىنسە، ايشىلىق جولدى قىسقارتاتىن، كىلەڭ جورعا، جۇيرىك، جەلمەن جارىسىپ قۇيعىتا جونەلەتىن جەلىستى اتتاردى ىرىكتەپ الىپ، جاۋ كوزىنەن تاساعا جاسىرىپ ۇلگەردى.
جىلقى ساناعىن جۇرگىزگەن جۇڭگو اسكەرلەرى ءجۇز ونەكى قازاناتتى تاڭداپ ءمىنىپ، ورنىنا وزدەرىنىڭ ارقاسى قاجالىپ، جاۋىر بولعان ارىق-تۇراق اتتارىن قوسىپ كەتتى. ونىسى از بولعانداي، ەكى-ۇشتەن ءبولىنىپ ءار شاڭىراققا كەلگەن اسكەرلەر بۋما جۇك، ساندىق-كەبەجە، قوبديشا-قاپ اتاۋلىنىڭ ءبارىن اقتارىپ، ات تۇياق، قوي تۇياق التىن-جامبى، سولكەباي كۇمىس تەڭگەلەردىڭ ءبىرىن قالدىرماي ساناپ، تىزىمگە الدى دا، ءاربىر ءۇيدىڭ وتاعاسىنا قول قويدىردى.
جۇڭگو اسكەرىنىڭ شاشىپ كەتكەن جۇكتەرىن ايەلدەر مەن بالا-شاعا جيناستىرىپ جاتقاندا، اۋىل اقساقالدارى باس قوسىپ، اقىلداسىپ، ءبىر توقتامعا كەلدى. جۇڭگو اسكەرىنىڭ ارام پيعىلى قىلاڭ بەردى. ەگەر بۇلار تۇتقىنعا الىپ وتىرعان 17 ۇيعىر ازاماتىن تۇگەلدەي قىرىپ تاستايتىن بولسا، كەلەسى كۇنى قازاققا دا اۋىز سالادى. ەگەر ۇيعىرلارعا تيىسپەسە وندا اڭگىمە باسقا. ءبىراق، سوندا دا جىلقى اتاۋلىنى ساناپ، قوي مەن تۇيەگە ءمان بەرمەۋى، ساندىقتاعى باعالى زاتتاردىڭ ءبارىن تىزىمگە الۋى كۇمان تۋدىرادى. بار دۇنيە-مۇلىكتى تارتىپ الىپ، شەكارا اسىرىپ جىبەرسە، بارعان جەردە كۇن كورۋ قيىن بولادى.
وسىلاي دەسكەن ەلاعالارى جۇڭگو اسكەرى جازىق جاقتاعى ەڭ ءبىر جايلى جولدى قورشاپ جاتقاندىقتان، وزدەرى تاۋدى بەتكە الىپ، قيىن-قىستاۋ توتە وتكەلدى تاڭداۋعا ۋاعدالاستى. قاس قارايا كوشكە تاڭدالعان اتاندارعا جۇك تيەۋ كەرەك. بوزدايتىن ىنگەندەردىڭ اۋىزدارىن بۋىپ، باقىراۋىق تۇيەلەرگە جۇك ارتپاي بوس ايداعان ابزال. ءاربىر ايەل بالالارىنىڭ وقىس دىبىس شىعارماۋىن، جىلاتپاۋىن قاپەرگە السىن. اسكەرلەر ۇيقىعا كەتكەندە ەشبىر ۋ-شۋ شىعارماي تاۋداعى اسۋعا قاراي تارتىپ كەتۋ قاجەت.
ءوستىپ اقىلداسىپ وتىرعاندا، ۇيگە ءبىر توپ اسكەر ساۋ ەتىپ كىرىپ كەلدى دە، باستاپ جۇرگەن ءبىرى قىتايشا شاڭ-شۇڭ ەتىپ بىردەمە دەدى:
- ساۋىت شاڭيادان حابار-وشار بار ما؟ – دەپ، ونىڭ ءسوزىن ءتىلماش قازاقشالادى.
- مەن ساۋىتپىن. بۇل اۋىلدان ۇيعىر ىزدەسەڭدەر، جالعىز مەن عانا بارمىن. تۇتقىنعا العان ونشاقتى قازاقتىڭ وبالىنا قالماي ءبارىن بوساتىڭدار! سەندەرگە كەرەگى ۇيعىر بولسا، مەنى ولتىرە بەرىڭدەر! – دەپ، قارسى الدىنا قاسقايىپ جەتىپ باردى.
جۇڭگو اسكەرى ساۋىت شاڭيامەن بىرگە 16 ۇيعىر ازاماتتىڭ قولدارىن ارتىنا قايىرا بايلاپ الىپ، اۋلادا تۇرعان ءدۇيىم جۇرتتىڭ كوزىنشە ايداپ اكەتۋگە دايىندالدى.
- قاراعىم، ءتىلماش! مىنا قىتايلارعا ايتشى! بۇلاردىڭ ءبارى ءوز قازاقتارىمىز عوي. ءبارى قولىمىزدا وسكەن جاستار ەدى. سەندەرگە ات مىنگىزىپ، التىن-كۇمىستەن سىي-سياپات جاسايىق، ورتامىزعا قالدىرىڭدارشى! – دەپ، توپ ورتادان ءبىر بايبىشە شىعىپ ولارعا جالىندى.
- وي، شەشەي! اۋىرە بولماڭىز! مەن قازاق پەن سارتتى وتە جاقسى ايىراتىن اداممىن. بۇلاردىڭ اراسىندا، تالاي جىل بويى تىڭشىلىقتا ءجۇرىپ، سىرلارىن ءبىلىپ، سىپايلارىن تۇيگەنمىن. سارتتىڭ جايىن مەنەن سۇراڭىز! – دەپ، قارقىلداپ كۇلگەن ءتىلماش ون جەتى ۇيعىردى قارۋلى اسكەردىڭ الدىنا سالىپ بەرىپ، ءوزى دە سايعا قاراي بەتتەپ، سوڭىنان ەردى. قىتايلار تۇتقىندالعان ۇيعىرلاردى جوتادان اسىرىپ ايداپ كەتتى.
- وڭباي كەتكىر زالىم نەمە! مۇسىلمان بالاسىن ساتىپ، قىتايعا بەرىلگەن. ءتىلماش سۇرەي بەيشارا، سەنىڭ وپاسىزدىقپەن كورگەن كۇنىڭ قۇرىسىن! – دەپ، ونى ءبىر سىباپ العان بايبىشە الگى ۇيعىرلاردىڭ ۋلاپ-شۋلاعان ايەل، بالا-شاعاسىن كوپپەن بىرگە جۇباتۋعا كىرىستى.
اۋىل اقساقالدارى ۇستالىپ كەتكەن 17 ۇيعىر ازاماتىن قايدا اپارعانىن ءبىلىپ كەلۋدى تاپسىرعان بارلاۋشى جىگىتتەر ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىتتان كەيىن ورالىپ:
- جۇڭگو اسكەرلەرى ەكى بەلدىڭ ار جاعىنا اپارىپ، ۇيعىر ازاماتتارىن تۇگەل قىرىپ تاستادى! – دەپ، قارالى حابار جەتكىزدى.
- استاپىراللا! بۇلاردىڭ سۇرى جامان. بۇگىن تۇننەن قالماي كوشىپ قۇتىلماساق، ءبارىمىزدى قىرىپ سالاتىن شىعار – دەسىپ، ۇلكەندەر جاعى اقىلداسا كەلە ەتى ءتىرى ءبىر توپ پىسىق جىگىتتەردى تاڭداۋلى جۇيرىك اتتارىمەن قالدىرىپ، 17 ءمايىتتى ارۋلاپ جەرلەۋدى تاپسىردى. شارۋالارىن بىتىرگەن سوڭ ولار كوشتىڭ سوڭىنان قۋىپ جەتۋگە ءتيىس.
جۇكتەرىن تۇيەگە تەڭدەپ، شۇعىل قوزعالعان كوش تاۋ اسىپ، موڭعول جەرىنە توتەلەپ جەتەتىن وتكەلگە قاراي تارتتى. قوي تابىنى مەن جىلقى ۇيىرلەرىن جىگىتتەر الدىن الا ايداپ كەتكەن. كوشتەگىلەر قاتتى قورقىپ، قوبالجۋمەن العا قاراي بارىنشا جانتالاسا ىلگەرىلەپ بارا جاتتى. اتتارى پىسقىرىپ قالسا دا، جۇرەكتەرى زۋ ەتىپ تاس توبەدەن شىعا جازدايدى. رەتى كەلسە سىبدىر شىعارماۋعا تىرىسىپ، ءۇن-تۇنسىز تارتا بەردى. كوشتىڭ الدى تاۋداعى شىڭعا ىلىككەندە تاڭ ارايلاپ اتتى. ءقابىرشى جىگىتتەر دە ۇيعىردىڭ ارىستاي ون جەتى ازاماتىن جەر قوينىنا تاپسىرىپ، كوشتىڭ سوڭىنان قۋىپ جەتتى.
تاڭ سارىدە قارۋلى اسكەرىن ساپقا تۇرعىزعان سي-جيڭ اۋىلعا قاراي اتتاندى. ونداعى ويى قازاقتاردى قىناداي قىرىپ، مال-مۇلكىن توناپ، ۇرىمجىگە قاراي قايتۋ ەدى. الايدا، كەزەڭدى اسىپ تۇسكەندە قارسى الدارىنداعى ون جەتى زيراتتى كورىپ شوشىپ قالعان.
قاراقشى اسكەرلەرىنە «العا!» دەپ بۇيرىق بەرگەن سي-جيڭ كەلەسى جوتانى اسقاندا جەر سيپاپ قالعانىن ءبىلدى. الاق-جۇلاق ەتىپ، جان-جاعىنا قاراعاندا، شەكارا بەكەتى جاقتا مۇلگىگەن دالا عانا كوسىلىپ جاتتى. سوناۋ الىستا كوزگە ىلىنەر-ىلىنبەس بيىك تاۋدىڭ شىڭىنا كۇن ساۋەلسى ەندى عانا تۇسە باستاعانىن اڭعاردى.
تاۋ باسىنا تۇسكەن كۇن شۋاعىمەن بىرگە مۇنارتىپ، قازاق كوشىنىڭ سوڭعى لەگى سوناۋ بيىكتەگى كەزەڭنەن اسىپ، الىستاپ بارا جاتتى...
كوشتى قورعاپ، جاۋ اسكەرى قۋىپ كەلسە، باۋداي قىرىپ، اتىپ تۇسىرمەككە بەكىنگەن قوس مەرگەن مەن سويىل-شوقپارمەن قارۋلانعان قازاق جىگىتتەرى انتالاعان جاۋ قانشا تىراشتانسا دا، ەندى قۋىپ جەتە المايتىنىنا كوزدەرى جەتتى…
تۇندەلەتە كوشكەن قازاق كوشى تاۋ شاتقالىنداعى قىل كوپىر دەرلىكتەي-اق تار جول، تايعاق كەشۋدەن تاڭنىڭ اتىپ، كۇننىڭ شىعۋمەن بىرگە امان-ەسەن اسىپ ۇلگەردى. ولاردى اياۋسىز قىرىپ تاستاپ، مۇلكىن ولجالاماق بولعان قۋعىنشى جۇڭگو اسكەرىن سان سوقتىرىپ كەتكەن اۋىلدىڭ الدىنان موڭعول جۇرتى كەڭ قۇشاعىن جايىپ، جىلى شىرايمەن قارسى الدى. جەرگىلىكتى قالقانىڭ اقساقالدارى قازاقتارعا جەردىڭ جاي-جاپسارىن دا بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ءتۇسىندىرىپ:
- سىزدەر ءدال ءقازىر ءبىزدىڭ ەلدىڭ گوۆ-التاي ايماعىنا قاراستى ءداربى اۋدانى جەرىنە كەلىپ تۇرسىزدار. مىنا تاۋدىڭ اتى اجبوگدا. مۇندا كۇزەۋ مەن قىستاۋعا جەر جەتكىلىكتى. ءبىراق، جازدا جايلاۋ ءۇشىن ءورىس-قونىس تارشىلىق ەتەدى. اۋدان باسشىلارمەن جولىققاندا جايلاۋدىڭ جايىن شەشتىرىپ العاندارىڭىز ءجون بولادى – دەپ، اقىل-كەڭەس بەردى.
ەرتەڭىنەن باستاپ، جەرگىلىكتى موڭعول وتباسىلار پىسىرىلگەن تاماق، قۇرت-ىرىمشىك، قىمىز، شۇبات سەكىلدى اس-سۋلارىن اكەلىپ، قازاقتارعا «قونىس قۇتتى بولسىن» ايتىپ، ەرۋلىكتەرىن ۇسىندى. كەلەسى كۇندەرى ءار قازاق وتباسى اقسارباس سويىپ، جەرگىلىكتى كورشىلەرىن قوناق ەتىپ كۇتتى.
وسىلايشا، قازاقتاردىڭ موڭعول جەرىنە اۋىپ كەلىپ قونىستانۋىنا جەرگىلىكتى حالىق تا، مەملەكەت باسشىسى چويبالسان دا كەڭدىك تانىتتى. جەرى كەڭ، حالقى از، ءمانجى-شىڭ مەن قىتايدان 1921 جىلى عانا تولىقتاي ازاتتىق الىپ، 1924 جىلى تاۋەلسىزدىگىن الەمگە مويىنداتقان موڭعوليا ارعى بەتتەگى اتا جاۋلارى – جۇڭگو وتارشىلارىنىڭ قىسىمىمەن اۋىپ كەلگەن، كيىز تۋىرلىقتى قازاقتاردان وزدەرىنە كەلەر زيان جوق دەپ بىلسە كەرەك.
كۇزدە كەلىپ ورنىققان قازاقتار ءۇشىن العاشقى قىس قاتتى بولعانداي سەزىلدى. ازداپ مال باسى شىعىندالىپ، ايازدى امال ايلارىن جۇتاڭداۋ وتكىزسە دە، اسا قاتتى ويسىراتىپ كەتكەن ەشتەڭەسى جوق. ەڭ باستىسى، بەيبىت ءومىردىڭ ءقادىرىن بىلەتىن قازاقتار ءۇشىن ەل ىرگەسىنىڭ تىنىشتىعى كوڭىلگە مەدەۋ، كەلەشەككە دەگەن كوڭىلگە سەنىم ۇيالاتتى...
2020 جىل.
6alash ۇسىنادى
